Pedagogik-psixologik fanlarning bo‘lajak pedagoglarning akmeologik kompetentligini rivojlantirishdagi o‘rni

Adabiyotlar tahlili va metodologiya. 

---

18
barcha yo‘nalishlari (ijtimoiy, shaxsiy, siyosiy va boshqalari)da samarali pedagogik tizimlarni 
yaratishga yo‘naltirilgan. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin:

ta’lim-tarbiya, ta’limiy va tarbiyaviy tizimlarni boshqarish sohasiga doir qonuniyatlarni 
aniqlash va o‘rganish;

pedagogik tajribani o‘rganish va joriy etish;

ta’lim tizimlarining istiqboldagi rivojlanishini tashxis etish; 

ta’lim-tarbiyaning yangi shakl, metod va vositalarini ishlab chiqish; 

pedagogik tadqiqot natijalarini ta’lim amaliyotiga tatbiq etish; 

xalqaro pedagogik loyihalarda ishtirok etish, axborotlar almashish, pedagogik yo‘nalishga 
doir xalqaro tajribalarni o‘rganish; 

pedagogik muasssalarning barqaror tizimini ishlab chiqish va ularning samaradorligini 
oshirish. 

Pedagogikaning rivojlanish manbalariga quyidagilarni olish mumkin:

turmush tarzi, an’nalar va marosimlar, xalq pedagogikasida aks etgan ko‘p asrlik amaliy 
tajriba;

falsafiy, ijtimoiy, pedagogik va psixologik manbalar; 

jahon va milliy tarbiya amaliyoti;

maxsus tashkil etilgan pedagogik tadqiqot natijalari;

novator-pedagoglarning tajribasi.
XXI asrda pedagogika fani rivojining asosiy tendensiyalari quyidagilardan iborat: 
1. Pedagogikaning fan sifatida amaliy jihatining kuchayishi;
2. Pedagogikaning fan sifatida tabaqalashuvi, ya’ni aniq ob’yekt va predmetiga ega yangi 
yo‘nalishlarining vujudga kelishi;
3. Pedagogikaning boshqa fan sohalari bilan integrasiyalashuvi. 
Pedagogika fanining taraqqiyotiga ta’sir etuvchi ayrim jihatlarni sanab o‘tish mumkin. Ular 
quyidagilardan iborat:
Matematik-statistik, biopsixologik va gnoseologik-semasiologik fanlari natijalaridan keng 
foydalanish asosida pedagogikaning boshqa insonshunoslik fanlari bilan mustahkam 
aloqalarini o‘rnatish va ilmiy bilimlarning integrasion jarayonini chuqurlashtirish.
Dunyoni pedagogik anglashning nazariy-fundamental doirasini kengaytirish, ya’ni fanning 
ilmiy maqomi va ijtimoiy funksiyasini saqlab qolish uchun nazariyadan amaliyotga tomon 
harakatlanish kerak. 
Pedagogikfanlartaraqqiyotinita’minlashdamatematik-statistikvasemantik-
semasiologikaxborotmanbalaridantizimlifoydalanish. 
Ijtimoiy xulq-atvor me’yorlarini optimallashtirish, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish 
mexanizmlarini boshqarishda pedagogik jarayonni axborotlashtirishga alohida e’tibor 
qaratish.
Pedagogika o‘z rivojining individual trayektoriyasini saqlab qolishi amalga hamda boshqa 
fanlarning tushuncha va kategoriyalaridan o‘rinsiz foydalanish hisobiga uning tushunarsiz va 
murakkablashuviga olib kelmaslik.
Global planetar muammolarni hal etish uchun shaxslararo, millatlararo va davlatlararo 
munosabatlarni insonparvarlashtirish va axloqiy me’yorlarning to‘liq ta’minlanishiga doir 
ilmiy-tadqiqotlarni oshirish.[3:14] 

---

19
Pedagogika fani ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida doimo o‘sish, o‘zgarish va 
takomillashishda davom etmoqda. Har bir davrning o‘z o‘rganish muammolari, unga 
yondashuv usullari, ilmiy tadqiqot metodologiyasi birbiridan farq qiladi. Ayni paytda har bir 
davr uchun umumiy qonuniyatlar mavjudki, ular metodologiyaning tayanch tamoyillari va 
konsepsiyasini tashkil qiladi. 
Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyasida insonparvarlik g‘oyasi pedagogika va psixologiya 
bilan birlashib, muayyan uyg‘unlikni namoyon qiladi. Mazkur texnologiyaning samarali 
ishlashi uchun o‘quvchi iqtidori muhim ahamiyatga ega. An’anaviy pedagogik 
texnologiyalardan farqli ravishda shaxs yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyasining markazida 
o‘zining maksimal imkoniyatlarini ishga solib bilim olishga intilish, yangi tajriba-sinovlarni 
qabul qila olish, har xil vaziyatlarda mustaqil qaror qila olish, nostandart fiklash kabi 
fazilatlarga ega o‘quvchi shaxsi turadi. 
Bo‘lajak o‘qituvchilarimiz bugungi zamon talablariga mos bilimlar sohibi, yangilangan ta’lim 
mazmunini egallagan bo‘lishlari kerak. O‘qituvchi xodimlar o‘zlarining kasbiy-ko‘nikmalari va 
muallimlik mahoratlarini doimo takomillashtirib borishlari shart. “Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi” g‘oyalarini amaliyotga tatbiq etish, Respublika ta’lim tizimida olib borilayotgan 
islohotlarning muvaffaqiyatini ta’minlash, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan 
o‘qituvchi, tarbiyachi, ishlab chiqarish ustalarining ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy 
mahoratlariga bog‘liqdir. Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo‘lib, 
juda qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk namoyondalari jalb etilgan. Mazkur holat 
yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat 
taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. 
“Ta’lim jarayonini ixtiyoriy qurish va amalga oshirishdan, uning har bir qism va bosqichlarini 
izchil asoslangan, yakuniy natijani haqqoniy tashxislashga yo‘naltirilgan”ga o‘tish uchun asos 
zarur. Bu barcha davlat va jamoat tashkilotlarining vazifasi eng avvalo, uzluksiz ta’lim tizimi 
muassasalari faoliyati mazmunini tubdan, qaytadan ko‘rib chiqishni taqozo etadigan 
murakkab jarayondir. Ijtimoiy amaliyot, jamoatchilik tarbiyasi, ta’lim va tarbiyaning aniq 
maqsadga qaratilganligi erkin shaxsni shakllantirishning asosini tashkil etadi. Ta’lim 
jarayonini modernizasiyalash hamda moddiy texnika bazasini yaxshilash, jamiyatni ma’naviy 
yangilash birinchi navbatda, yosh avlod an’analari insonparvarlik va demokratik qadriyatlarni 
singdirish orqali ta’minlanadi. 
Pedagogik dasturiy vositalar - kompyuter texnologiyalari yordamida o‘quv jarayonini qisman 
yoki to‘liq avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan didaktik vosita hisoblanadi. Ular ta’lim 
jarayonini samaradorligini oshirishning istiqbolli shakllaridan biri hisoblanib, zamonaviy 
texnologiyalarning o‘qitish vositasi sifatida ishlatiladi. Pedagogik dasturiy vositalar tarkibiga: 
o‘quv fani bo‘yicha aniq didaktik maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan dasturiy mahsulot 
(dasturlar majmuasi), texnik va metodik ta’minot, qo‘shimcha yordamchi vositalar kiradi. 
Bo‘lajak texnologiya fani o‘qituvchisini kasbiy rivojlantirishda pedagogik dasturiy 
vositalardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Fan mazmunlarining nazariy va amaliy 
mashg‘ulot jarayonlarini dasturiy ta’lim vositalridan foydalanib, ko‘rgazmali tashkil etish 
bo‘lajak mutaxassislarning kompyuter savodxonligini rivojlantirish va ularda amaliy 
ko‘nikmalar hosil qilish imkoniyatlarini uyg‘otadi. Dasturiy ta’lim vositalari asosida bo‘lajak 
texnologiya fani o‘qituvchilarini kasbiy mahoratini rivojlantirish va ularni kasbiy faoliyatga 
tayyorlash tizimidagi eng muhim metodik muammo bo‘lib, bu sohadagi vazifalarning samarali 

---

20
yechimi, oliy ta’lim tizimidagi o‘qitish jarayonini innovasion talablar va kasbiy kompetentlikka 
asoslangan ta’lim sharoitida amalga oshirish bilan belgilanadi.[5:446-448] 
Psixologiyafaniinsonshaxsi, 
uningichkidunyosihaqidagibilimlarningmurakkabsohasidir.Psixologiyaharkimgao‘ztajribasida
nma’lumbo‘lgansezgi, idrok, xotira, tafakkur. xayol, his-tuyg‘uvainsonningkobiliyati, iste’dodi, 
temperamenti, xarakterigaxosruhiyxodisalarhaqidagibnlimlarnio‘zichigaolgansohadir.[6:5] 
XX asrda erishilgan yutuqlardan eng muqimi shu bo‘ddiki, inson o‘z aql-idroki, tafakkuri va 
ijobiy salohiyati bilan murakkab texnika, elektronika va boshqa shunga o‘xshash global 
texnologiyalarni kashf etdi».[7:5] 
XXI asrda barcha fanlar qatori milliy psixologiyamiz yangicha mazmun kashf etdi. Bu 
islohotlarning barchasi inson omilini har qachongidan ham yuqori saviyaga ko‘tarib, xalqimiz 
psixologiyasining zamon va makondagi o‘rnini, nasl-nasabini, o‘zligini, kelib chiqishini, 
insoniyat tarixida tutgan o‘rnini, uning rivojiga qo‘shgan hissasini, milliy iftixorinn, g‘ururini 
mustaqil va xolisona anglab olishidir. Agar xalqimiz o‘zining milliy psixologiyasiga, boy 
tarixiga ega bo‘lsa, u o‘zi kechirgan ijtimoiy-psixologik jarayonlarni chuqurroq tushunadi. 
Psixologiya sohasidagi bu izlanishlar yetakchi psixolog olimlarimiz ilmiy faoliyatida 
mujassamlangan va ular tomonidan jamiyat, inson psixologiyasi va ma’naviyati ilmiy-nazariy 
tahlil qilinadi. Shuni hisobga olish kerakki, odamdagi barcha psixik jarayonlar va shaxsny 
xususiyatlar o‘z-o‘zicha yuzaga kelmaydi. Psixik jarayonlar (ya’ni sezish, idrok, xotira, 
tafakkur, hayol, nutq va shu kabilar) ham, shaxsning psixik xususiyatlari (ya’ni ehtiyojlari, 
qiziqishlari, malaka va odatlari, xarakteri qobiliyatlari.) ham odamning mavjud faoliyati 
jarayonida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun psixologiya fani insonni turli faoliyatlarda 
o‘rganadi. Shu sababli inson shaxsinnng mohiyati barcha ijtimoiy munosabatlar yig‘indisidan 
iboratdir. 
Bo‘lajak mutaxassislarning psixologik kompetentligi masalasini tadqiq etishga keyingi 
paytlarda qiziqish ancha kuchayib bormoqda. Bu boradagi qarashlar, fikr-mulohazalarning 
turli-tumanligi mazkur muammo xususida hozircha tizimlashtirilgan, yagona konseptual 
model yaratishga imkon bermayapti. 
Albatta, psixologik kompetentlikni tushunish shaxs faoliyatining turli ko‘rinishlarini tahlil 
etish barobarida aniqlashtiriladi, shuning uchun biz ushbu muammoga o‘qituvchi faoliyatini 
o‘rganish misolida murojaat qilmoqchimiz. O‘qituvchining kasbiy pedagogik faoliyati 
«o‘qituvchi-o‘quvchi» o‘zaro aloqasi negizida olib boriladi, aynan shu jarayonda ta’limiy, 
tarbiyaviy, korreksion, rivojlantiruvchi va shakllantiruvchi maqsadlar amalga oshiriladi. 
Shuning uchun o‘qituvchining kasbiy-psixologik kompetentligini o‘rganishda eng avvalo, 
kommunikativ (muloqot) kompetentlikka e’tibor qaratilgani maqsadga muvofiqdir. 
Zamonaviy psixologiyada kommunikativ kompetentlik va uning tarkib topishi shart-
sharoitlari, omillarini o‘rganishga nisbatan bir necha yondashuvlar mavjud. Masalan, 
bixevioristik yo‘nalish vakillari kommunikativ kompetentlikni shaxsning muayyan 
vaziyatlarda maqsadga muvofiq xulq-atvor shaklini namoyon qilish, vaziyatni oqilona 
baholash va shunga mos tarzda faoliyat yuritish ko‘nikmalarini egallaganligi bilan 
belgilaydilar. 
Ushbu fanlarni o‘rganishda muammoli yondashuv muayyan nazariyaning mohiyatini 
chuqurroq o‘rganish, ularni taqqoslash, o‘rganilayotgan jarayonlarning ichki mexanizmlariga 
chuqurroq kirib borish imkonini beradi, chunki muammoli taqdimot uslubining mohiyati 

---

21
o‘qituvchiga muammo tug‘dirishi va gipotezani shakllantirishdan iborat. Uni qanday 
tekshirishni, paydo bo‘lgan qarama-qarshiliklarni ochib berishni ko‘rsatib beradi. Shunday 
qilib, ilmiy bilimlarning namunalari, muammolarni ilmiy yechimlari ko‘rsatilgan. Shu bilan 
birga, talabalar nafaqat tayyor ilmiy xulosalarni anglash, tushunish va eslab qolish, balki 
dalillar mantig‘iga, o‘qituvchi fikrlarining harakatiga amal qilish imkoniyatiga ega. 
T.V.Kudryavsev mashg‘ulotlarda muammoli vaziyatning uchta belgisini beradi: 
1) Shunday bo‘lishi kerakki, uning qarorini talabalarning shaxsiy bilim faoliyati boshqarishi 
mumkin. 
2) Muammoli vaziyat tufayli kelib chiqadigan savollar o‘quvchilarga tegishli bo‘lishi 
kerak.[7:18] 
Muammoli vaziyat xususiyatini o‘z ichiga olishi kerak. Ushbu qoidani ochar ekan, 
T.Kudryavsev “asosiy muammoning yechimi bir-biridan kelib chiqadigan bo‘ysunuvchi 
muammolarni hal qilish fonida va hodisalar va jarayonlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatishi 
kerak” deb ta’kidlaydi. A.Matyushkin dialogik tamoyilni muammoli o‘qitishning yana bir 
muhim prinsipi sifatida ta’kidlaydi va ta’kidlashicha, muloqotda fikrlash jarayonlari "aloqa 
kemalari" tamoyiliga muvofiq amalga oshirilmaydi va o‘quv jarayonining o‘zi bu holda 
samarali generativ jarayondir deb kursatadi.[8] 
6. Dialog, o‘quv usuli sifatida, o‘quv jarayoni sub’yektlari munosabatlarining eng maqbul 
shakli sifatida juda qadimdan ma’lum bo‘lgan.