Pedagogika fakul’teti 5111700 – btsti ta’lim yo’nalishi Boshlang’ich va maktabgacha ta’lim metodikasi kafedrasi ahmedova hilola

a = b
bo’lsa, u holda
b = a
, 
Agar
a > b
bo’lsa, u holda
b < a
. 
Maxsus tanlangan ifodalarni taqqoslash bilan o’quvchilar arifmetik
amallarning ma’nosini anglaydilar, amallarning maxsus hollari haqida
kuzatishlarga ega bo’ladilar : 
17 + 0 … 17, 7 · 1 … 7,
c + 1 … c
, 19 – 0 … 19 , 0 : 5 … 0, 
c … c 
: 1 va hokazo. 
“ O’nlikda “ , “ yuzlikda “ va hokazolarda amallarni o’rganish vaqtida
sonlarni va ifodalarni taqqoslashga doir mashqlar yangi sonli materialda
beriladi, ifodalardagi sonlar va amallar belgilari miqdori ko’paytiriladi. Ikkita

---

39 
ifodani taqqoslash degan so’z, ularning son qiymatlaini taqqoslash demakdir.
Shu sababli ikkita ifodani taqqoslash o’quvchilarning hisoblash malakalarini
egallashlari bilan birga o’zlashtiriladi . “ O’nlik “ konsentrida “ Yig’indi “
ifodasining nomlari kiririlganidan so’ng ushbu ikkita misolni taqqoslash taklif
eiladi: 
5 + 4 = 9 , 5 + 3 = 8 . 
Bu misollarning nimasi o’xshash , nimasi bilan farq qiladi?
Yigindilarning qaysi biri katta , nega ? Ushbu tehgsizlik tuziladi: 
5 + 4 > 5 + 3 
9 > 8
Keyin turli ifodalar taqqoslanadi :
2 + 5 * 10 - 2 , 1 + 7 * 9 – 2 , 10 – 4 * 9 – 3 , 10 – 3 * 3 + 5 . 
Ifodalarni taqqoslash bo’yicha ishni shaxsiy katakli taxtachadan
foydalanib tashkil etish mumkin. O’qituvchuning aytib turishi bo’yicha,
o’quvchilar yuqori qatorda ifodani teradilar, har bir ifodaning qiymatini
topadilar va pastki qatorda sonli tengsizlikni tuzadilar, keyin belgini berilgan
ifodalar orasiga ko’chiradilar : 
3 + 2 < 10 - 2
7 < 8 
Katakli taxtachadan foydalanish barcha o’quvchilarning ishini
tekshirishga yordam beradi, o’quvchilarning ishini faollashtiradi. Ifodalarni
taqqoslashda turli uslubiy maqsadlar ko’zda tutiladi. Ulardan eng asosiysi
hisoblash ko’nikmalarini avtomatizm darajasiga etkazishdir. Masalan , ushbu
misollar qo’shish va ayirish xossalariga asoslangan hisoblash usullarini mashq
qilishga mo’ljallangan : 
56 + 30 * 59 – 30 , 42 – 7 * 42 + 8 , 5 + 9 * 8 + 7 ,
40 – 6 * 30 + 4 , 80 – 47 * 80 – 29 . 
Matemetika darsliklarida shunday misollar ham borki , ularda
taqqoslashni amallar komponentalarning o’zgarishiga bog’liq ravishda amallar
natijalarining o’zgarishi haqidagi bilimlar asosida o’tkazish mumkin . 

---

40 
Misollar ko’raylik. 
1. 38 – 6 va 38 – 4 ni taqqoslang. 
Bu erda ikkita sonlarning ayirmalari berilgan bo’lib, ularda
kamayuvchilar bir xil. Birinchi ayirmaning ayiriluvchisi ikkinchi ayirma
ayiriluvchisidan katta. Qancha ko’p ayirsak, shuncha kam qoladi, demak , 
38 – 6 < 38 – 4 
Javobning to’g’riligi ifodalarning son qiymatlarini hisoblash bilan
tekshiriladi va tasdiqlanadi. 
2. Ifodalarni taqqoslang: 45 + 3 va 45 + 5 . Ikkala ifoda ham
yig’indi, ularda birinchi qo’shiluvchilar bir xil – qancha kam qo’shsak,
shuncha kam hosil qilamiz, demak, 
45 + 3 < 45 + 5 
3. Katakcha ichiga to’g’ri tengsizlik hosil bo’ladigan qilib sonni
tanlang : 
68 – 4 > 68 - □ 
Ikkala ifoda ham ayirma, ularda kamayuvchilar bir xil . Birinchi ayirma
ikkinchi ayirmadan katta bo’lishi uchun ikkinchi ayiriluvchini orttirish kerak,
ya’ni u 4 dan katta bo’lishi lozim. Ikkinchi ayirmadagi ayiriluvchi 5, 6, 7, ...
68 qiymatlarni qabul qilishi mumkin. 
Taqqoslash usuli yozma va og’zaki nomerlash haqidagi bilimlarga
asoslanishi mumkin. Masalan, 19 – 10 va 18 – 8 ifodalarni taqqoslang.
O’nliklar ayirilganda birliklar qoladi, birliklar ayirilganda o’nliklar qoladi,
shu sababli 19 – 10 < 18 – 8 . 
Ushbu 
60 – 20 < 60 - 10 
ko’rinishdagi ifodalarni taqqoslashda bolalar yangi sanoq birliklari sifatida
o’nliklar bilan sanaydilar. 
Hisoblash usullarini mustahkamlash maqsadida ikkita ifodani
taqqoslashdan foydalanilganda ularni joylashtirish tizimini o’ylab olish kerak.
Avval taqqoslashda bitta hisoblash usuli talab qilinadigan ifodalar qaraladi :

---

41 
65 + 2 * 65 + 3 , 65 + 20 * 65 + 30 . 
Yig’indilarni hisoblash sonni yig’indiga qo’shish xosssiga asoslangan. 
Bunday mashqlar darslikda etarlidir. 
Keyingi bosqichda har bir tomoni ( chap va o’ng ) bitta xossaning turli
natijalarini tadbiq etishni talab qiladigan ifodalarni o’z ichiga olgan
mashqlarni kiritish mumkin. 
64 + 4 * 49 + 7 , ( 60 + 4 ) + 4 * 49 + ( 1 + 6 ). 
Sonni yig’indiga va yigindini songa qo’shish qoidalariga asosan 
60 + ( 4 + 4 ) * ( 49 + 1 ) + 6 , 
68 > 56 . 
Hisoblash usullarini taqqoslash ularning mustahkamlanishiga yordam
beradi. 
So’ngra turli xossalarga asoslanadigan usullar yordamida ifodalar
taqqoslanadi:
49 + 4 * 69 – 8 , 36 + 12 * 64 – 61 
48 – 3 * 42 + 3 . 
Barcha konsentrlarni o’rganishda ifodalarni izchillik bilan taqqoslashni
amalga oshirish “tenglik“, “tengsizlik“ tushunchalarining puxta egallanishiga
yordam beradi, shuningdek nomerlash haqidagi arifmetik amallarning
xossalari haqidagi bilimlarning o’zlashtirilishiga, hisoblash malakalarining
avtomatizm darajasiga etkazilishiga yordam beradi. 
Yangi dastur bo'yicha o'quvchilarga sonlarni taqqoslash , ifodalarning
< , > , = ekanligi munosabatlarini berish maqsadida ana shu savollar bilan
tanishtirish muhim o'rin egallaydi. 
Ikkita teng son yoki ikkita ifodaning qiymatlari teng bo'lsa, ular
orasiga teng belgi qo'yiladi. Shuningdek, ikki son teng bo'lmasa, yoki ikki 
ifoda va ularning qiymatlari teng bo'lmasa, bular orasiga tengsizlik belgisi 
qo'yiladi. Shuning uchun eng avvalo o'quvchilarga ishonchli tenglik va 
tengsizliklar haqida tushuncha berish kerak.

---

42 
Tenglik va tengsizlik bilan tanishtirish sonlarni raqamlash va arifmetik 
arhallar bilan bog'langan. Sonlarni taqqoslash eng avvalo, to'plamlarni 
taqqoslash bilan, ya'ni to'plamlarning bir qiymatli mosligiga bog'lab 
tushuntiriladi. 10, 100, 1000 ichida sonlarni raqamlash va taqqoslash orqali 
quyi sinflarda tenglik va tengsizlik tushunchalari keltirib chiqariladi. 
Misol. 75 > 48 deganda 7 ta o'nlik 4 ta o'nlikdan katta degan 
mazmunda tushutiriladi.
Miqdorlarni olchashdagi sonlarni taqqoslashda bir xil miqdorlarga sonlarni 
keltirib, keyin taqqoslash mumkinligi 1 – 4 sinflarda beriladi. 
Misol. 
1) teng sonlar bilan almashtiring: 7 km 500 m = ... m, 3080 kg ... t. 
2) yozuv to'g'ri bo'lishi uchun sonlarni tanlang:
...soat < ...min, ...dm =. .. sm, ...t > ....s. ... kg. 
3) 
shunday 
ismli 
sonlarni 
qo'yingki, 
tenglik 
yoki 
tengsizlik 
tig'ri bo'lsin: 35 km = 35000..., 16 min >... sek, 17 15 s = 17500…. 
4) tengsizliklarning to'gri yoki noto'g'ri ekanligiga qarab sonlar orasiga 
belgilar qo'ying. 
4t 8s ... 4800 kg; 100 min... 1 soat 50 min; 2 m 5dm ... 250 sm. 
1 - sinfda amallarni 10 ichida bajarishda tenglik va tengsizliklarga 
ko'proq to'xtaladi. 
Misol. 3 + 1 > 3, 3 - 1 > 3, 3 = 3 va hokazo. 
Shu tarzda boshlang'ichning yuqori sinflarida o'tilgan tengliklarni va 
tengsizliklarni umumlashtirib,