Pedagogika instituti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

XARAJAT TURLARI

Uy-joy, avtomobil, zamonaviy texnika, an’anaviy tadbirlar kabilarga sarflanadigan mablag‘ KATTA XARAJATLAR hisoblanadi.

Turli uy-ro‘zg‘or anjomlari (bolg‘a, tesha, supurgi, changyutgich, qozon, idish-tovo q va bosh qalar), ro‘zg‘orga oid, zarur kichik jihozlar, mayda-chuydalarga sarflanadigan mablag‘ KICHIK XARAJATLAR deb ataladi.
Ozi q-ov qat maxsulotlari uchun, oilaga qo‘shimcha daromad keltiruvchi xo‘jalikka yo‘naltirilgan sarflar hamda kundalik ehtiyoj uchun ajratiladigan mablag‘lar DOIMIY XARAJATLAR sanaladi.
Uy-hovli soliqlari, radio, telefon, gaz, suv, elektr kabilarga to‘lovlar, mavsumiy kiyim-kechaklar, o‘ quv qurollari va bosh qalarga sarflanadigan mablag‘lar TAKRORLANUVCHI XARAJATLAR deb yuritiladi.
Oila byudjetini to‘li q va to‘g‘ri tushunishdan i qtisodning tub ma’nosini anglash, shuningdek «IQTISOD» qasrining sehrli kalitini topish boshlanadi. Gap shundaki, oila va uning a’zolari ehtiyoji chegaralanmagan. Masalan: hamma oila hashamatli uy-joy, zamonaviy avtotransport, texnikaviy jihozlarga, eng yaxshi kiyim-kechak, sifatli ozi q-ov qat, ko‘rkam dala hovli kabilarga ega bo‘lishni istaydi. Ammao, oila byudjeti doim chegaralangan. Demak, chegaralangan imkoniyatdan samarali foydalangan holda chegaralanmagan ehtiyojni qondirish muammolarini echish IQTISODIYOTni keltirib chiqaradi.
Oila byudjetni sarflash yo‘nalishlari turining ahamiyatiga qarab o‘zgaradi. Masalan, oila a’zolarini avtomobil olishga bo‘lgan ehtiyoji birinchi o‘ringa qo‘yilsa, qolgan yo‘nalishlardagi sarf-xarajatlar avtomobil sotib olish ma qsadiga erishgunga qadar kamaytiriladi.
SHuningdek, yu qoridagi yo‘nalishlarda ko‘rsatilgan katta xarajatlarga bo‘lgan ehtiyoj ma qsadga aylansa, qolgan yo‘nalishlarga sarflanadigan mablag‘ o‘z-o‘zidan kamayadi.
Pul va molni kerakli, zarur narsalarga sarflagandan keyin qolgan puldan bir qismini kelgusi kunlar uchun sa qlash lozim. SHunday qilinsa, doimo i qtisod qilib borilsa, katta sarmoya hosil bo‘ladi.
Iqtisod qilishga, tejashga odatlangan odamlar saodat va tinchlik bilan umr kechiradilar. To‘g‘ri, yaxshi eyish, ichish, kiyish kerak, ammo «ko‘rpangga qarab oyo q uzat» na qliga amal qilinsa, bosh qalarning narsalariga ta’ma qilinmaydi, ko‘ngil ham xotirjam bo‘ladi. Qo‘lida bo‘lgan pulga, mulkka qanoat qilmagan odamning nafsi butun dunyo moliga ham qanoat qilmaydi.
Isrof - o‘rinsiz, foydasiz ishlarga pul va mol sarflashdir. Qo‘ldagi pul va molnii kerakli joylarga sarflash, yaxshi idora qila olish, isrofgarchilikdan sa qlanish lozim. SHuhrat qozonish uchun to‘y va ziyofatlar qilib, pul sarflash nodonlikdir. Isrof natijasida yo‘ qchilik, keyin har kimning mol, davlatiga ta’ma va xasad qilish kelib chiqadi.
Bayt:
Sen agar isrof etishni tashlading,

Ul zamon davlat etagin ushlading.

Har qanday oila ma’lum bir daromad hisobiga yashaydi. Davlatimiz oilalarning iqtisodiy quvvatini oshirishga ya qindan yordam berish ma qsadida yildan-yilga mehnatkashlarning oylik ish ha qlarini oshiryapti, pensioner, student, yolg‘iz ona ham davlat e’tiboridan chetda qolayotgani yo‘ q. Davlatimiz oilaga ma’naviy, i qtisodiy jihatdan yordam berar ekan, oilada kelajak yaratuvchisining xarakteri, mehnatga munosabati, ahlo qi, g‘oyaviy-madaniy saviyasi o‘sishini ko‘zda tutadi, oilalarning kundalik ro‘zg‘or uchun zarur narsalar, uy-joy bilan ta’minlashni, ayolning mehnatini engillatishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi. Bu esa mustaqil davlat oilasining mustahkamlanishida, byudjeti va xo‘jaligi rivojida muhim ahamiyat kasb etadi.
YOsh oilalar fa qat bir-birlarini tushunmasligi tufayligina emas, balki i qtisodiy sharoitni yo‘lga qo‘ya olmay ham ajraladigan hollar uchraydi.
SHunday oilalar borki, qiyinchilik bilan topilgan pulni, osongina sovuradilar, ular oilaning i qtisodiy masalalari bilan yuzaki shug‘ullanadilar. Ammo bu borada o‘nlab ko‘radigan ko‘p muammolar bor. Oila a’zolari oyiga qancha ish ha qi olishi ani q, lekin bu pulni qaysi ma qsadlarga qanday sarflayotganlari ha qida ani q hisob-kitob yo‘ q.
Oila byudjeti – oila a’zolarining oylik ish haqi hisobidan to‘planib, daromad va xarajatlar yig‘indisidir. Xo‘sh, tabiiy va maishiy ehtiyojga sarflanganidan qolgan mablag‘ni nimaga sarflash kerak? Turistik sayohat uchunmi? Kitob sotib olishgami? Qimmatbaho kiyimlar uchunmi? Mashina xarid qilishgami? Buni oila a’zolari hal qilishi kerak?
Oilada bolalarni yoshligidano q oilaning i qtisodiy masalalarini hal qilishga jalb etish birinchidan bolaning ota-ona oldidagi qadrini oshiradi, bolaning o‘ziga ishonchini kuchaytiradi, ikkinchidan, pul sarflash madaniyatiga, hisob-kitobga, tejamkorlikka o‘rgatadi. Oila xo‘jaligining i qtisodiy masalalari, hamma oila a’zolari ishtirokida o‘tadigan oilalalarda pul-mablag‘ sababli janjallar ro‘y bermaydi, balki, oila a’zolarini oila kollektiviga yanada jipslashtiradi.
Doimiy ravishda pul etmay qolishi, ko‘pgina oilalarda urish-janjalga sabab bo‘ladi. Ular pulni rasamadi bilan xarajat qilishni bilmaydilar. Pulni hisob-kitob bilan xarajat qilish ha qida o‘ quvchilarga bir topishmo q aytish mumkin:
Ota o‘g‘liga cha qa pul berib:
- O‘zimizga,sigirimizga, tovu qlarimizga egulik biror narsa xarid qil, - dedi.
O‘g‘li bozorga bordi, o‘ylab-uo‘ylab bir narsa xarid qilib keldi. Bundan ota xursand bo‘ldi. O‘g‘il nima sotib olgan edi?
- Qovun.
O‘ qituvchi javobni izohlab, davom qiladi.
Oila byudjetini, xo‘jaligini to‘g‘ri bosh qarish uchun yil boshida er-xotin bir yil davomida qilinadigan xarajatlarni hisoblab chi qadi. Bu umumiy daromadga nisbatan olinadi. Xarajatlar uch qismga ajratiladi:

1. Har oyda takrorlanadigan joriy xarajatlar: ozi q-ov qat, turar joy ha qi, transport, gigienaga sarflanadigan mablag‘.

   
   

2. Ani q hisob-kitobsiz, taxminiy sarflanadigan (kitob xarid qilishga, gazeta-jurnalga) mablag‘.

   
   

3. Uzo q muddat sa qlanadigan buyumlar sotib olishga sarflanadigan mablag‘.

   
   

Yillik umumiy daromaddan sug‘urtaga, oilaning katta a’zolari sarf qiladigan ba’zi xarajatlarni chi qarib tashlaymiz. Xarajatni rejalashtirishni kunda bo‘ladigan jarajatlarning ani q mi qdorini belgilashdan boshlash kerak, shunda undan ortgan daromad uzo q muddat sa qlanadigan buyumlar sotib olishga sarflanadi.

Kundalik xarajatlar oilaning umumiy daromadiga hamda yashash usuliga qarab belgilanadi. Bunda uy-ro‘zg‘or ishlarini bosh qaradigan ayolga ham ko‘p narsa bog‘li q, shunday ayollar borki, hech qachon ov qati aynimaydi, nonni isrof qilmaydi, hammayo q saranjom- sarishta, hech shoshib qolmaydi, ro‘zg‘orida doim hamma narsa etarli bo‘ladi. Bosh qa bir ayol buning mutla qo teskarisi. Bu esa ayolning qizligida uyida olgan tarbiyasiga ham bog‘li q.
Ba’zi oilalar kayf-safoni, to‘kin-sochin dasturxon atrofida mehmon kutishni, sovg‘a-salom bilan mehmonga borishni, bosh qalari sayohatni, yana ba’zilari kutubxonalari uchun kitob yig‘ishni sevadilar. Xarajat ham shunga qarab bo‘ladi.
Ayrim bolalar ota-onalarining oylik daromadlari qancha ekanligini bilmagani uchun ba’zi qimmatbaho narsa olib berishni talab qilib turib oladi. Oylik daromadni bilganida u bunday qilmasdi. SHuning uchun Makarenko bolani oila xo‘jaligini yuritish ishlaridan xabardor qilib turish kerakligini u qtirgan edi.
Agar oila yaxshi ta’minlangan bo‘lsa, bu ha qda bolaning o‘rto qlariga ma qtanishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Oila o‘z ehtiyojlarini qiyinchilik bilan (ma’lum bir sabablarga ko‘ra) qoplayotgan bo‘lsa, shunday qilish kerakki, bola bosh qalarga hasad bilan qaramasin. Bola mehnatsiz keladigan daromaddan ko‘ra, qiyinchilik bilan, mehnat bilan oila hayoti yaxshilanishidan faxrlansin.
Agar oilada pul mablag‘lari to‘g‘ri sarflansa, bu oiladagi bola bosi q, tejamkor, pulning qadrini biladigan bo‘lib ulg‘ayadi.
SHuna qa oilalar borki, oylik olishi bilan bolalarga shirinliklar, o‘yincho qlar sovg‘a qilishadi-yu, keyin tang holga tushib qolishadi. Bunday oilalardagi bolalar pul va buyumlarning qadriga etmaydi, borgan sari katta talablar qo‘ya boshlaydi. Ota-ona qiyinchilik bilan bo‘lsa-da bolaning xarxashasidan qutulish uchun aytgan narsasini olib beradi. Bundan bolada bo qimandalik kayfiyati, isrofgarchilik odati, xudbinlik paydo bo‘ladi. U ha qi qiy yurt farzandi, mehnatkashi bo‘la olmaydi.
Bundan bolaga umuman sovg‘a bermaslik kerak, degan ma’no chi qmaydi, sovg‘a bolaga katta xursandchilik baxsh etadi va u sovg‘a kutadi! Puxta o‘ylab qilingan sovg‘aning tarbiyaviy ahamiyati katta bo‘ladi.
Bolaning oila xo‘jaligi ishlarida qatnashishi o‘zining orti qcha talablarini tiyishga, isrofgarchilikka qarshi kurashga o‘rgatadi. Bola 8-9 yoshga etganda xarajatlarni hisobga olgan holda oldindan pul berib turish mumkin. Bola bunga o‘rgangandan keyin uni muntazam ta’minlab turish zarur. Bolaning mehnati yoki o‘ qishi uchun hech qachon pul bilan rag‘batlantirmaslik kerak.