Pedagogika instituti tarix kafedrasi tarix fanining nazariy asoslari

5-maruza: Tarixiy manba, axborot va uning xususiyatlari


Reja:

1. Tarixiy antropologiya

   
   

2. Fanlararo yondashuvlar

   
   

Tarixiy antropologiya va yangi ijtimoiy tarix oxirgi yuz yillikda tarix fani rivojlanishida ma’lum bir davriylikni ko'rish mumkin. XIX asr oxirida jahon tarixshunosligida pozitivizm hukmronlik qilgan, buyuk voqealar va buyuk kishilar haqida hikoyalar tarixni yozishning keng tarqalgan shakli bo‘lgan. Tadqiqotchilar diqqat markazida davlat tuzilishi, boshqaruvi va uning rahbarlari, siyosiy harakatlar va qo‘zg‘olonlar, umuman siyosiy tarix ustunlik qilgan. XX asrming dastlabki o‘n yilliklarida Germaniyada Karl Lamprext, Fransiyada Lyusen Fevr va Mark Blok, Buyuk Britaniyada Lyuis Nemir va Richard Touni kabi tarixchilar “eski” voqeaviy tarix tarafdorlaridan farqli o‘laroq o‘z g‘oyalarini ilgari sura boshlagan. 1950 -yillarda “yangi tarix”: struktura tarixi, iqtisodiy va ijtimoiy tarix, “katta uzoqlik” (Feman Brodel ta’biri bilan aytganda, la longue duree) vujudga keldi. Ikkinchi jahon urushidan keyin miqdoriy, matematik usullardan (kliometriya) keng foydalanila boshladi. Jahon tarixshunosligidan yangi paradigma mustahkam o‘rin olganidan so‘ng omma tarixi o‘rganilib, inson chetda qolib ketayotganligi, tarix shaxssiz bo‘lib qolayotganligi haqidagi fikrlar paydo bo‘la boshladi. Yirik medievist olim Jorj Dyubining e’tirof etishicha, 1960-yillarda fransuz tarixchilari “iqtisodiy tarix imkoniyatlari”ga, aniqroq qilib aytganda, iqtisodiy determinizm imkoniyatlariga ishonchlarini 46 yu’qotib, mentallik tarixiga murojaat qila boshladilar. Uning dastInbki ko'rinishlari L.Fevr va M.Blok asarlarida paydo bo‘ldi, ular Ijtimoiy antropologiya yutuqlari bilan qiziqa boshladilar. Bundan tashqari, mustamlakalar parchalanishi davridan so‘ng Fransiyaga Alrikadan qaytib kelgan etnologlar o‘z tadqiqot usullarini an’anaviy mudaniyatga qo‘llay boshladilar, Fransiyada etnologiya vujudga keldi va u fransuj tarixchilarining yangi avlodi tanlayotgan mavzu va yimdashuvlarga katta ta’sir ko‘rsatdi45. liunday burilishlar boshqa davlatlarda, xususan, Buyuk Britain» vaAQSHda ham vujudga keldi. “Past and Present” jurnali atrolida to‘plangan Buyuk Britaniya tarixchilari (Edvard P.Tompson, I'.Xobsboum va boshqalar) tadqiqotchilar e’tiborini ijtimoiyiqtisodiy strukturalarni o‘rganishdan ommaviy ong va fe’l-atvor, n‘/ini tutishni tahlil qilishga qaratishda katta e’tibor berdi. Buyuk Hritaniya ijtimoiy antropologiyasi ta’siri natijasida keyinchalik A(,)SHda yangi madaniy tarix vujudga keldi. Shu yo‘nalishda AQSHda N. Devis tadqiqotlar olib bordi46. I anda prioritetlar o‘zgarishi natijasida 1970-yillar boshlarida Ijnixchilar “voqealar qaytgani” haqida gapira boshlaydilar va si- \osiy tarix yana keng tadqiq qilina boshlaydi, 1980-yillar boshlai iila ilmiy biografiya rukni yana urf bo‘la boshladi, tarixda noyoblik va individuallikka qiziqish kuchaydi. Tarixiy antropologiya tn'siri natijasida biografiya va siyosiy tarix fanga “yangilanib” к irib keldi. “Tarixiy antropologiya” atamasi 1970-yillarning boshlaridan boshlab G‘arbda tadqiqotning yangi yo‘nalishi sifatida vujudga keldi. Bu vaqtga kelib, insonning tarixdagi haqiqiy rolini tushunish uchun “qiyofaga ega boim agan” mental tizimlar yetarli emasligi aniq bo‘lib qoldi. Shuningdek, bu davrga kelib hamkor fan bo‘lgan psixologiya ham tarixda insonning xatti-harakati, uning ijtimoiy hayoti va munosabatlari mexanizmlari sabablarini o‘rganish uchun yetarli emasligi tushunib yetildi. Demak, tarixiy antropologiya tarix fanining yangilanishga bo‘Igan ichki ehtiyoji natijasida vujudga keldi. Yangilanishning vositalaridan biri o'zaro yaqin fanlarning, avvalo, ijtimoiy va madaniy antropologiya, shuningdek, sotsiologiya, lingvistika yutuqlaridan foydalanish bo‘ldi. Gumanitar fanlaming yangi paradigmasi bo'lgan tarixiy antropologiya tarixiy tadqiqotlarda inson omilini kuchaytirish bilan birga tarixda alternativlikni (bir-biriga zid ikki xil yo‘l), dunyoning turli nuqtalarida va alohida hududlarda muhim jarayonlaming shakllaridagi xilmaxillikni ko‘rsatadi. A.Byurger 1978-yilda “Yangi tarix fani” ensiklopediyasida tarixiy antropologiya tarix fani rivojlanishining hozirgi vaqtiga to‘g‘ri kelib, uning alohida bir bo‘limini tashkil qilmaydi, deb ta’kidlaydi. Tarixiy antropologiya tomonidan o'rganilayotgan mavzular tarix fanining boshqa sohalari tadqiqot predmetini tashkil qilishi mumkin. Ammo tarixchi-antropologni avvalo, tarixiy evolutsiyaning inson omili qiziqtiradi, insonning xatti-harakati, uning o'zgarishi kabi muammolar qiziqtiradi. Tarixiy antropologiyani J.Le Goff yanada kengroq ta’riflaydi: “Tarixiy antropologiya tarixning ommaviy umumiy konsepsiyasini o‘zida aks ettiradi. U mentalitet, moddiy hayot, kundalik hayotni o‘rganib, “yangi tarix fani”ning barcha yutuqlarini qamrab oladi. Tadqiqotchilar tarixiy antropologiyaning fanlararo xarakterga ega ekanligi, boshqa ijtimoiy fanlar, ayniqsa, olnologiya bilan o‘zaro ta’sirga egaligi haqidagi fikrga bir ovozdan qo'shiladi. Nihoyat, tarixiy antropologiya o‘z xususiyatiga ham ega bo’lib, ular asosiy e’tibomi kundalik hayotning ramziy ifodasiga, Imyot tarziga, odatlariga, xatti-harakatiga, marosim, udumlariga qaratadi. “Tarixiy antfopologiya” bir-biri bilan uyg‘unlashib ketgan, aniq chcgaraga ega bo‘lmagan ilmiy yo‘nalishlaming, avvalo, mentallik Inrixi (Fransiya), “yangi madaniy tarix” (AQSH), mikrotarix (Italiya), kundalik hayot tarixi (Germaniya) yig‘indisidan iborat. Mikrotarix va kundalik hayot tarixi tarixiy antropologiyani tanqid qilish natijasida iinilan “o‘sib chiqdi”. 1970-yillarda uning vujudga kelishi tarixiy jamyonlaming g‘ayriixtiyoriy ravishda ro‘y berishi haqidagi tasavvurliirga qarshi tarixda alohida va noyob voqea-hodisalarga e’tiboming kuchayishi bilan bog‘liq edi. 1950 -1960-yillarda fanlararo yondashuv unchalik katta yangilik emas edi, chunki XIX asr oxirida o‘zaro yaqin fanlarga murojaat qilish tajribasini ba’zi tadqiqotchilar qo‘llay boshlagan. 1930-yillariln “Annallar” maktabi asoschilari fanlararo yondashuvni tadqiqotlitrtla qo‘llashni keng targ‘ib qila boshladi. XX asr o‘rtalarigacha limlararo yondashuvni faqat ba’zi tadqiqotchilar qo‘llagan bo‘lsa, ikkinchi jahon urushidan keyin uni qo‘llash ommaviy tus ola boshliuli, asta-sekin jiddiy ilmiy tadqiqotlar qoidasiga aylandi. Bundan lushqari, qaysi fanlar bilan aloqa qilish masalasida farq mavjud lio'lgan degan savol tug‘ilsa, agar XX asr boshlarida tarix geogi uliya, sotsiologiya, iqtisod, psixologiya fanlari bilan aloqa bo‘lsa, 1960-19 80-yillarda tarixchilar fanlararo yondashuvda imlmpologiya, demografiya va lingvistikaga ko‘proq e’tibor bera luislilangan deb javob berish mumkin. Ta’kidlash joizki, jahonda mustamlakalar parchalanishi davrida tarixga antropologiyaning ta’siri vujudga kelishi bejiz emas, u tarix fanini yevroposentrizmdan xalos qilishda, shuningdek, ma’rifatparvarlik davridan buyon mavjud bo‘lgan insoniyatning rivojlanish yo‘li universalligi va bir chiziqli harakati to‘g‘risidagi qarashlardan voz kechishda muhim rol o‘ynadi. Uning o‘miga tarixda muqobillikni tan oluvchi, dunyoning turli burchaklarida yuz berayotgan muhim jarayonlaming turli shakllarini tan oluvchi yangi paradigma vujudga keldi. Tarixiy antropologiya ko‘p shakllikning va hududiy farqlaming muhimligini alohida ta’kidlovchi yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Tarixiy antropologiyaga yaqin bo‘lgan va vujudga kelish jarayonida uning kuchli ta’siriga uchragan tarixiy tadqiqotlaming yana bir istiqbolli yo‘nalishlaridan biri yangi intellektual tarix hisoblanadi. G‘oyalar tarixi intellektual tarixning an’anaviy predmeti boTishda davom etsa-da, uning tadqiqot doirasi ancha kengaydi va bitta ilmiy paradigmaga tayanmaydi52. An’anaviy intellektual tarixdan farqli ravishda u faqat mazmun va shaklni emas, balki intellektual faoliyat sharoitini, davr intellektual iqlimini o‘rganadi va tafakkur tarixini ijtimoiy-madaniy bog‘liqlikda tadqiq etadi. L.P.Repina ta’kidlashicha, “Hozirgi intellektual tarixning vujudga kelish shart-sharoiti bir tomondan, g‘oyalar va g‘oyalar yig‘indisi o‘rtasidagi o‘zaro aloqa bilan bogTiq bo‘lsa, ikkinchi tomondan “yangi madaniy tarix” 1970-1980-yillarda tarixshunoslikda mavjud bo‘lgan fikriashning binar (ikkili) modeli ancha murakkab va harakatchan model bilan almashadi....”. Antropologiya yo‘nalishiga ega bo‘lgan tarixiy tadqiqotlaming metodologiyasi yangi ijtimoiy tarix hisoblanadi. Bilimlaming antropologiya zatsiyalashuvi ta’sirida paydo bo‘ldi. An’anaviy ijtimoiy tarixdan farqli ravishda uning diqqat markazida ijlimoiy tizim va jarayonlar emas, balki “rivojlanayotgan jonli ijtimoiy organizmning hujayrasi sifatida” inson turadi. Ijtimoiy jarayonlarni o'rganish rakursi o‘zgardi: tarixni “yuqoridan” turib, “dunyoning ktichli kishilari” idrok qilishi va rasmiy diskurs orqali o‘rganishdan kechildi, turli davrlarda oddiy insonlar hayoti “pastdan” va “ichkmidan” o‘rganila boshladi. Shuningdek, ijtimoiy borliq shakllari, hokimiyat institutlari va ular o‘rtasidagi munosabatlar, insonlaming Ijtimoiy munosabatlar tizimidagi o‘mi va roli tadqiq etiladi. Shunday qilib, ijtimoiy tarixda inson ijtimoiy-madaniy amaliyoti va inson xatli-liarakatining (kundalik hayotda insonlaming o‘zaro munosabati va hokimiyat bilan munosabati; oila, nikoh, bolalar tug‘ilishi va tarbiyasi miiammolari; jinslar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, ta’lim, moddiy iiluitdan ta’minlanganlik, dam olish va boshqalar; yashashning har kimlik muammolarini hal qiluvchi ijtimoiy muassasalar, jamiyatning moddiy ta’minlanganligi, axloqiy va psixik jihatdan salomatligi; ichkilikbozlik, jinoyatchilik, narkomaniya muammosi; e’tiqod ramzlari, ijlimoiy ong afsonalari, marosimlar, suhbat amaliyoti, folklor va boshqalar) ijtimoiy sabablari oldinga chiqadi. Yangi ijtimoiy tarix nazariy jihatdan germenevtika, lingvislika, til nazariyasi va diskurs tamoyillariga asoslanadi, Modologik sintezni amalga oshirish, fanlararo tadqiqot vazifalal ini ado etish imkoniyatlarini yaratadi. Mikrotahlilga, jamiyatdagi mikro darajada tarixiy sintezga katta o‘rin berilgan. Yangi ijtimoiy litrix manbashunosligida shaxsiy xarakterdagi manbalarga katta etibor berilgan. Bundan tashqari, kishilarning davlat va jamiyat msiitutlari bilan bevosita munosabatini aks ettirgan manbalar alohida ahamiyat kasb etadi. Ularning ichida xatlar, murojaatnomalar, arizalar, shikoyatlar, shaxsiy ishlar, sud-tergov materiallari va jamoa biografiyani (prosopografiya) tuzish uchun xizmat qiluvchi shu turdagi boshqa hujjatlar katta o‘rin tutadi. Sovet davri tarixini o‘rganishda doimiy ravishda turli siyosiy tashkilotlar tomonidan tuzilgan jamiyatdagi kayfiyat haqidagi ma’lumotlar va xabarlar, tekshirishlar, “tozalashlar”, nazorat komissiyalari materiallari jamiyatdagi soxta holat emas, haqiqiy ahvol haqida tasavvur beradi. Ijtimoiy tarix tarixdagi ijtimoiy jarayonlarni tadqiq etishga yordam beradigan eng qulay usullardan biridir. Lekin shu bilan birgalikda, ijtimoiy tarix ushbu jarayonlarni yoritishda faqatgina tarixiy ijtimoiy muhit bilan chegaralanmasdan, balki uni ijtimoiy hayotga ta’sir etuvchi boshqa sohalar bilan hamkorlikda qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Chunki ijtimoiy jarayonlar iqtisodiy, madaniy hamda boshqa sohalardagi jarayonlarga bevosita bog‘liqdir. Bunday ishlardan biri Paolo Sartori muharrirligida chop etilgan ilmiy to‘plam hisoblanadi. Unda tarixda iqtisodiy va yuridik sohalardagi o‘zgarishlar orqali hududdagi ijtimoiy hayot yoritib beriladi. Ya’ni bunda ijtimoiy tarix faqatgina ijtimoiy jarayonlarni emas, balki iqtisodiy, madaniy va boshqa sohalardagi tarixiy jarayonlarni tadqiq etishda muhim tarixiy tadqiqotlardan biri ekanligi ko‘zga tashlanadi. Yangi yo‘nalishdagi fanlararo tadqiqotlar sirasiga harbiy tarixiy antropologiya ham kiradi, u urushlami tadqiq qilishga ixtisoslashmagan, aksincha turli ijtimoiy-gumanitar fanlaming bu haqdagi bilimlarini integratsiya qilishga qaratilgan. Ushbu yo‘nalishda tadqiqot olib boruvchi olimlardan biri E.S.Senyavskaya, urush o‘ziga xos ijtimoiy voqelik bo‘lib, unda jamiyatdagi ekstremal holat, jamiyatning boshqa ijtimoiy kuchlarga qarshiligidagi ahvoli namoyon bo‘ladi, tadqiqotchilar oldiga urushlardagi umumiyllk va xususiylikni, faqat armiyaga emas, balki jamiyat a’zolarining psixologiyasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, barcha ijtimoiy kategoriyalaming qadriyatlari, tasawurlari, e’tiqodlari, an’analari va odatlarini urushning kelib chiqishi, borishi, yakunlanishi va oqibatlari bilan bog'liq holdalahlil etish vazifasini qo‘yadi. Buning uchun tarix, harHiy fan, psixologiya, sotsiologiyaning fanlararo kooperatsiyasi asosida tadqiqot olib borish talab etiladi58. oxirgi 20 yillarda O’ZBEKISTON tarixchilari ham fanlararo yondnshuv usullaridan foydalangan holda tadqiqotlar yaratishga haraknt qilmoqdalar. Jumladan, O’ZBEKISTONdaurbanizatsiya, migratsiya vii dcmografiya jarayonlarini o‘rganishda iqtisodiyot, geografiya, wilsiologiya fanlari usullarini qo‘llagan holda ilmiy tadqiqotlar olib butilmoqda. XX asr oxiri - XXI asr boshlaridagi tarixiy jarayonlarga jahonanlqlari hayotidagi qadriyatlar va ijtimoiy-siyosiy tuzumidagi qat’iy u'/garishlar xos bo‘lib, bu davr tarixini o‘rganish ham tadqiqotchiItiulim fanlararo yondashuvni talab etadi. Jumladan, o ‘zbekistonning eii^ yangi tarixini o‘rganish ham Vatan tarixshunosligi va u bilan boy.’liq fanlar oldiga katta vazifalar qo‘yadi. Hozirgi zamon jarayonlni mi tadqiq etish ijtimoiy-gumanitar fanlaming, xususan, tarix, siyoniilsluinoslik, xalqaro munosabatlar, iqtisod, sotsiologiya, geografiya, psixologiya, antropologiya kabi fanlaming ishtirokidagi vazifalardan biridir. Bu soha vakillari o‘z tadqiqotlarida nafaqat yangi konseptual yondashuvlardan, balki zamonaviy tadqiqot usullaridan ham foydalanadi. Tadqiqotchilar asosan komparativ va kompleks tahlil usullarini qo‘llash bilan birga fanlararo yondashuvdan ham unumli foydalanishmoqda. Eng yangi tarix jamiyatda kechayotgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar haqida asosiy bilimlami berishga, zamonaviy ijtimoiy ahvolni baholashda o‘z qarashini shakllantirishiga yordam berishdan hamda jamiyatdagi tarixiy jarayonlami Jamiyatdagi jarayonlar bilan bog‘lashga yordam berishdan iboratdir. Utining uchun esa fanlararo to‘siqlami olib tashlash, boshqachasiga ttylganda fanlararo sintezni amalga oshirishga harakat qilish lozimdlrftl. Jumladan, Markaziy Osiyoda zamonaviy xalqaro munosabatlar dlnamikasi va tarixiy manbai masalasini kengroq tadqiq etish maqsadida manbalar va adabiyotlami o‘rganish bilan birga sotsiologik Itulqiqotlar o‘tka!ilib, hudud respublikalari, xorijiy mamlakatlar, Hiikjaro va hududiy tashkilotlar vakillari bilan suhbatlar olib borildi. Ushbu yondashuvdan foydalanish rasmiy manbalar bilan birgalikda ekspcrtlar fikr-mulohazalari hamda voqea ishtirokchilarining xotirtilnridan foydalanish imkonini beradi. Tarix fanlari doktori, prof. M.A.Rahimovning fikriga ko‘ra, XX oxiri -XXI asr boshlari tarlxi uch bosqichli asosda, ya’ni milliy, hududiy va global jihatdan ltdilil ctilishi lozim. Uning ta’kidlashicha, eng yangi tarixni tizimli vti kompleks ravishda tadqiq etish O’ZBEKISTONda davlat va jamiyat rlvnjlanishidagi yo‘nalishlarni aniqlash va oldindan aytish imkonini yangi tadqiqot usullaridan foydalanish zaruriyati mavjuddir. 2. Sinergetika - bilishda fanlararo yondashuv uslubi Zamonaviy dunyodagi o‘zining murakkabligi bilan xarakterlanadi. Murakkablik ko‘p qirrali tizim bo‘lib, u yangi metodologik normalarga asoslangan yangi usullar bilan tadqiq etishni taqozo etadi. Dunyodagi ana shunday murakkab ijtimoiy, iqtisodiy, psixologik jarayonlarni o‘rganish zaruriyati natijasida “sinergetika” ilmiy bilish yondashuvi sifatida zamonaviy fan tizimida o‘zining munosib o‘miga ega bo‘lib bormoqda. “Fanda ikki turdagi tizimlar o‘rganiladi. Birinchisi oddiy va ikkinchisi murakkab tizimlardir. Zamonaviy fan asosan murakkab tizimlami o‘rganmoqda. Murakkab tizimlarga ijtimoiy, iqtisodiy, biologik, tabiiy tizimlar kiradi. Murakkab tizimlarda elementlar soni ko‘p bo‘lib, ular o‘zaro bog‘lanishda, ta’sirda va hamkorlikda bo‘ladi”. Masalan, inson miyasini olsak, miyada ko‘plab neyronlar mavjud boiib, ular o‘rtasida doimo o‘zaro bog‘lanishlar (sinapslar) mavjud. Shuningdek, bu neyronlar doimo o‘zaro ta’sir va hamkorlikda miyaning faoliyatini ta’minlaydi. Yoki spektaklni olsak, ssenariy muallifi, rejissyor, aktyorlar, texnik xodimlar bir murakkab tizim sifatida faoliyat olib borib spektaklni yaratadilar. Murakkab tizimlar o‘zida beqarorlik, nochiziqlilik, yaxlitlik, o‘z-o‘zini tashkillashtirish, emerjentlik (tasodif) kabi xususiyatlami namoyish etadi. Moren o‘z tadqiqotida murakkab tizimlarda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan sabab oqibatning dialektik kombinatsiyasini ko‘rsatadi va bu kombinatsiyalami e’tiborga olish boshqaruvda muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur kombinatsiyalar quyidagilardan iborat: a) bir xil sabab turli natijalami keltirib chiqarishi mumkin; b) turli sabablar bir xil natijalarga olib kelishi mumkin; d) katta bo‘lmagan sabablar ham katta natijalarga olib kelishi mumkin; c) katta sabablar ham kichkina natijalarga olib kelishi mumkin; o’ba’zi sabablar teskari natijalami keltirib chiqarishi mumkin; g) qarama-qarshi sabablaming natijalari noaniq bo‘lishi mumkin". Chunki murakkab tizimlami o‘rganar ekan, yangi metodologiya, yangi tafakkur zaruriyati vujudga keldi. Klassik metodologiyadagi determinizmga asoslangan metodlar zamonaviy murakkab obycktlarni o‘rganish, ular haqida yetarli ma’lumotlar berish imkoniyatiga ega bo‘lmay qoldi. Masalan, zamonaviy globallashuv, axImrntlashuv jarayonlari, Intemetning inson idrokiga ta’siri va h.k. Murakkab obyektlami o‘rganish fanning o‘zida ham integrativ jinny onlaming kuchayishiga olib keldi. Murakkab tizimlaming rivojliniishi, bir holatdan boshqa holatga o‘tishi natijasida “Fan obyekti, unbyekti, funksiyalari, ulami uzatish, bilimlami taqdim etish jaravniilarining ham murakkablashuvi68 kuzatildi. Natijada soha olimlui i yangi metodologiya zamriyatini angladilar hamda turli metod vn mctodologiyani taqdim eta boshladilar. Mashhur fransuz tarixchimi'lodologi M.Emaming fikriga ko‘ra, bugungi kunda tarix fani |nmiyatni o‘rganuvchi boshqa fanlar tomonidan ilgari surilgan bari lni likrlar va gipotezalar (faraz) uchun ochiq bo‘lishi lozim, tarix Ilming usullari va masalalar qo‘yilishi yangilanib turishi kerak. Ko'rinib turibdiki, murakkab hodisa va jarayonlarni alohida olingan Inn mctodlari vositasida bilish mumkin emas, shuning uchun fanlararo yondashuvni rivojlantirish zaruriyati yuzaga keldi. Fanlararo yondashuv Fanlararo yondashuv bu - obyektni, har tomonlama, keng qamrovli turli fan, yo‘nalish va sohalar nuqtayi nazaridan tadqiq etishdir. Fanlararo yondashuvning shakllanishi turli bilim sohalarining o‘zaro ta’siri natijasi bo‘lib, zamonaviy fan rivojlanishining qonuniy tendensiyasidir. Unga ko‘ra tadqiqot sohasini chuqurroq va kengroq darajada olib borishi uchun olim boshqa “yetakchi” fan usullari va metodologiyasidan foydalanadi. olingan ilmiy natijalar yetakchi fanning metodologiyasi nuqtayi nazaridan talqin etiladi. Natijada fanlararo yondashuvga asoslangan yangi fan sohalari vujudga keladi. Bunday fanlarga tarix falsafasi, falsafa tarixi, biokimyo, geofizikani misol qilish mumkin. Tadqiq etilayotgan fan sohalarining o‘xshashligi bir fan usullarining boshqa fan sohasiga olib o‘tishga keng imkon beradi. Bu esa olimning o‘z tadqiqotini ijobiy yakunlashiga keng imkoniyat yaratish bilan birga olimlar bir-birini tushunishiga asos bo‘ladi. Aynan shunday olib o‘tishlar asosida ilmiy tadqiqot sohasida multidissiplinar, interdissiplinar kabi yo‘nalishlar shakllandi. Fanlararo yondashuv, turli sohaviy bilimlardagi aloqadorlik bir obyektni turli nuqtayi nazardan tekshirish zarurati tug‘ilganda yuzaga keladi. Aytish mumkinki, fanlararo yondashuv rivoji zamonaviy fanda shu vaqtgacha erishilgan bilimlami sistemalashtirish, ulami bir-biri bilan bog‘lash, muayyan shaklga solish, amaliyotga tatbiq etish, nazorat qilish kabilar bilan belgilanadi. Fanlararo yondashuvni fan tarixida birinchi bo‘lib qo‘llagan kibemetika asoschisi olim N.Viner hisoblanadi. Fanlararo yondashuv muammosining ildizlari uzoq tarixga borib taqaladi. Masalan, o‘rta asrlar Markaziy Osiyo mutafakkirlaridan Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu AH ibn Sino va Muso Xorazmiylaming ilmiy faoliyatida o‘ziga xos fanlararo yondashuvning ba’zi bir ko‘rinishlari yaqqol namoyon bo‘lishini kuzatishimiz mumkin. “2002-yili iqtisodsohasida Nobel mukofotiga psixolog D.Kaneman sazovor bo‘ladi. U o‘z tadqiqotida iqtisod fani va psixologiyaning in- Icgratsiyasi nihoyatda muhim ekanligini eksperimental tarzda isbotlnydi. olim tadqiqotida beqarorlik davrida iqtisodiy subyektlarning, yii’ni insonning qaror qabul qilish muammosini o‘rganadi. Kanemen Indqiqotlari ko‘rsatadiki, inson beqaror vaziyatlarda intuitiv qarorlur qabul qiladi. Bu klassik iqtisodiy nazariyalarga tamomila zid edi. Clumki klassik iqtisodiy nazariyalarda iqtisodiy subyekt ratsional qiirorlar qabul qilishi ko‘zda tutilar edi. Natijada bugungi kunda Iqtisodiy psixologiya fani shakllanmoqda. Bu psixologiyaning bir yo‘nalishi bo‘lib, insonning tovar ishlab chiqarish va xizmatlur ko‘rsatish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy faoliyat va insondagi psixik jarayonlami o‘rganadi. Iqtisodiy psixologiyaning predmetini iqtisodiy liioliyatning psixologik qonuniyatlari va iqtisodiy munosabatlarning subyektlari bo‘lgan insonlaming o‘zaro munosabatlari tashkil etadi. Iqtisodiy psixologiyaning vazifasi iqtisodiy reallikni psixologik baholash va iqtisodga ta’sir qiluvchi nazariya va amaliyotni ishlab chiqishdan iboratdir. D.Kanemanning tadqiqoti “moliyani boshqarish mumkin emas” degan fikrdan yiroq. Iqtisodiy munosabat va jarayonlarda subyektning koynitiv xususiyatlarini ham e’tiborga olish zarurligi isbotlandi. Itiniing natijasi o‘laroq, moliyani boshqarishda investitsiya maslaliatchilari va psixoterapevtlaming yordam berishi mumkin ekanligi iimaliyotda o‘z isbotini topmoqda. Shu sababli G‘arbdagi ko‘plab investitsiya maslahatchilari bugungi kunda psixologiya bo‘yicha ham tayyorgarlikdan o‘tmoqdalar. Masalan, Garvarddagi meditsina inaktabida psixoterapiya va investitsiya konsaltingi ham o‘qitiladi. Investorlar uchun treninglar, telefon maslahatlari olib boriladi. Beqaiorlik vaziyatlarida investitsiyaga oid qarorlami qabul qilishdagi psixologik xususiyatlar va xatolami tushunish, turli stress holatlarini bartaraf etishga oid adabiyotlar nashr etiladi. Bu fanlararo vondashuvning iqtisodiy fanlarda namoyon bo‘lishidir izlanishlari ishbilarmonlik, biznes sohasidagi inson faoliyatini kognitiv psixologiya metodlari asosida o‘rganishni boshlab berdi. Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, zamonaviy fan tizimi tobora murakkablashib, transformatsiyaga uchramoqda, yangi metodologiya, yangi ilmiy tafakkur shakllanib bormoqda. Ikkinchidan, zamonaviy reallikning beqarorligi, ehtimoliyligi, murakkablik barcha jabhalarda namoyon bo‘lmoqda. Shu sababli insoniyatga zamonaviy murakkab makonda faoliyat olib borish uchun yangi bilish usullari zarurdir. Ammo shuni ta’kidlash lozimki, fanlararo yondashuvning rivojlanishi, uning olimlar tomonidan qo‘llanishi uchun birinchidan, jamiyatning ilmiy salohiyati yetarlicha yuqori bo‘lishi lozim. Ikkinchidan, buning uchun ma’lum moddiy, ilmiy texnikaviy shart-sharoitlar talab etiladi70. Fanlararo yondashuv g'oyalarining rivojlanishi turli fan sohalariga asoslangan sinergetika yoki murakkab tizimlar nazariyasida namoyon bo‘ldi. Sinergetika XX asrmingto‘rtinchi choragida paydoboMdi. Sinergetika atamasi qadimgi yunon tilidan kelib chiqqan bo‘lib, birgalik, birlashgan holda, hamkorlik, ko‘maklashish, ishtirok etish, yordam berish degan ma’nolami anglatadi. Sinergetika yuqorida ko‘rib o‘tilgan murakkab tizimlami o‘rganadi. Murakkab tizimlar beqaror, o‘zgaruvchan bo‘ladi. Ilmiy bilishning an’anaviy sohalaridan tashqari sinergetika har qanday tabiatga ega bo‘lgan tizimni emas, balki beqaror tizimlar evolutsiyasining umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. Masalan, jamiyatda sodir bo‘layotgan inqiloblar, transformatsiya, modemizatsiya jarayonlarini sinergetika metodologiyasi asosida tadqiq etish samarali ilmiy natijalar beradi. Chunki jamiyat bu metodologiyada yaxlit murakkab tizim sifatida olinadi, ijtimoiy o‘zaro bog‘lanishlar, strukturaviy o‘zgarishlar e’tibordan chetda qolmaydi..Prigojin va uning shogirdlari tadqiqotlari asosida tartib va tartibsi/likning vujudga kelishi jarayonini tizimli yondashuv yordam ida o'rganuvchi butun bir fanlararo yondashuv paydo b o ‘ldi. Nem is olimi G.Xaken 1973-yilda o ‘z-o ‘zini tashkil etish muammolarigu bag‘ishlangan birinchi konferensiyada nutq so‘zlab, m azkur yo'nalishga “sinergetika” atamasini berdi. Xaken “smergetika”ni nafaqat o‘z-o‘zini tashkil etish haqidagi, bnlki “kichik tizimlaming birgalikdagi faoliyati natijasida makroskopik darajada yangi tizimning vujudga kelishi” to ‘g ‘risidagi fan siliilida e ’tirof etadi. Ikkinchidan, tizimlaming o ‘z-o‘zini tashkil etish umumiy tamoyillarini topishga u turli fanlami jalb etadi. olimning fikricha, turli tabiatli tizimlaming bir xil o‘z-o‘zini lnshkil etish tamoyillari mavjud, demak, tabiiy va ijtimoiy jarayonlaming umumiy aniqlovchilarini topish to‘g ‘risida so‘z yuritish lo/.iin. Sinergetika aynan mana shu umumiy aniqlovchilami topishga yo'naltirilgan. 1980-yillarda Germaniyada bu fan sinergetika (G.Xaken), fransuz tillik davlatlarda - dissipativ tizimlar nazariyasi (LPrigojin), AQSHda - ilinamik tartibsizlik nazariyasi (M.Feygenbaum) deb atalgan. Unda rivojlanish tizimning barqaror holatiga muvofiq ravishda uzoq davrIjii izchilligi sifatida tushuniladi. Bifurkatsiyalar bu tizimning tanlov nuqtasi hisoblanadi. Tizim ichidagi beqarorlik shunday nuqtaga ycladiki, tizim oldingi tartibdan yangi tartibga o ‘tishi zarur bo‘lgan miqlaga kelib qoladi. Ana shu tanlov nuqtasi bifurkatsiyadir. Masalan, iimslaqillikning dastlabki yillarida respublikamiz bifurkatsiya nuqtaHiga kelgan edi. Ya’ni yangi ijtimoiy tizimga o ‘tish zamriyati tug‘ilgan nli. Tanlov qilishda bir qancha fluktuatsiyalar (ta’sir qiluvchi omilIm ) ta’sir etadi. Rivojlanishning mavjud modellari (bozor iqtisodi, reinli iqtisod va h.k.) fluktuatsiya sifatida amal qildi. Fluktuatsiyalar tn'sirida attraktorlar ( “o ‘ziga tortish” ) muhim ahamiyat kasb etadi. Allraktorlar deganimizda fluktuatsiyalar ichida tizimni o‘ziga ko'proq (iilli ctuvchi ta’sirlar tushuniladi. O’ZBEKISTON uchun mustaqillikning dastlabki davrlarida “o‘zbek modeli” ana shunday attraktor sifatida nnial qildi. Rivojlanishning bosqichma-bosqich borishi, “shok terapiviisining” qo‘llanmasligi kabi xususiyatlar “o‘zbek modelining” j ami61 yatimizda barqarorlikni ta’minlashiga xizmat qildi. o‘rganilayotgan tizim holatini ular beqaror rivojlanayotgan vaqtda, bifurkatsiyalar nuqtasida avvaldan ayta bilmaslik tadqiqotchilar e’tiborini jalb qiladi. Bunday davrda jarayonga tasodifiy fluktatsiyalar kuchli ta’sir ko‘rsatadi, aksincha, “muvozanat” sharoitidagi katta fluktuatsiyalar tarixiy jarayonlarga kam ta’sir ko‘rsatadi. Bifurkatsiya nuqtasi yaqinida paydo bo‘lgan “tartibsizlik” umuman tartib yo‘qolishini bildirmaydi, aksincha, jarayon dinamikasi ichki ko‘rinishga ega bo‘ladi. “Tartib parametri tizimning harakatini belgilaydi” Masalan, jamiyatni oladigan bo‘lsak, undagi tartiblar insonlarga katta ta’sir qiladi, faoliyatimizni belgilaydi. Yoki fandagi paradigmalami fanning tartib parametrlari sifatida ko‘rish mumkin. Buni bilish o‘rganilayotgan jarayonning rivojlanishiga prognoz qilish mumkin boim agan tasodifiy holatlaming ta’sirini tadqiq etishda tarixchilar uchun muhimdir. Akademik N.N.Moiseyev fikriga ko‘ra, har qanday murakkab tizimning rivojlanishi qandaydir attraktorda, ya’ni tizimning muvozanat holatidagi “tortish sohasi”, “ maqsadi”da ro‘y beradi. Ya’ni “attraktor” tushunchasi murakkab tizimning qandaydir strukturaga (maqsadga) intilishini bildiradi. Masalan, “zamonaviy fandagi antropologik burilishni fandagi “attraktor” sifatida tushunishimiz mumkin”. Murakkab nochiziqli tizimlar bir qancha attraktorlarga ega bo‘lishi mumkin. Bir qancha sabablarga ko‘ra sharoit birdan o‘zgarib ketishi, tizim yangi attraktorga, boshqacha qilib aytganda, evolutsiyaning yangi kana ligu o‘tishi mumkin. Bu kabi tizimning qayta qurilishi bifurkatsiya dcyiladi. Bifurkatsiyadan keyingi holatni aw aldan aytib bo‘lmaydi, I'liciat bo‘lishi mumkin bo‘lgan ssenariy yoki rivojlanishning umumiy yo'nalishlari haqida so‘z yuritish mumkin. Shunday qilib, har qanday murakkab evolutsiya muvozanatli davrlar (“darvin”, evolutsion) bilan kulastrofik qayta qurishlar davri bilan almashib turadi. Nochiziqfilik g‘oyasi evolutsiya yo‘llarining ko‘p variantliligini, alternativ ekanligini taqozo etadi. Nochiziq tizimlar beqaror tasodifiy ta ’sirlarga mutanosiblik bilan munosabatda bu esa bifurkatsiyalarda (evolutsiya yo‘llarining tarmoqlarida) fluktuatsiyalar ko‘payishiga, beixtiyoriy yuz beradigan o’lishlarga sabab bo‘ladi. Ammo bifurkatsiya nuqtalarida ham “to‘g‘rikclgan narsa” sodir bo‘lmaydi: amalga oshirish mumkin bo‘lgan ascnariylar har doim cheklangan va voqeliklar ma’lum bir tartibga kiritilganligi sababli tizim oxirgi holat (attraktor) yo‘nalishiga qarab. Sinergetika evolutsionizm g‘oyalari bilan tarixiy jarayonlaming ko'p variantliligini mujassamlashtirgan holda tarixda an’anaviy yontliishuvlaming cheklanganligini bartaraf etishga yordam beradi. Sinergetika o‘z-o‘zini tashkil etish, strukturogenez, tartib paramelii, nochiziqlilik kabi tushunchalar yordamida tavsiflanadi. Sinergelika ochiq, ya’ni tashqi muhit bilan modda, energiya va axborot almashuvchi tizimlami o‘rganadi. Tartib parametri tizimdagi elementlaming monand harakatlarining yo'nalishi, ular o‘rtasidagi munosabatlar va tizim strukturasini belgiInytli. Tizim o‘zgarayotganda, beqaror bo‘layotganda ana shu tartib piii ametrlariga fluktuatsiyalar ta’sir qila boshlaydi. Dunyoning sinergetik manzarasida ko‘pvariantlilik va qaytarilmnslikka asoslangan shakllanish hukm suradi. Masalan, inson orgain/.miga ham xaos va tartib o ‘rtasidagi rejim xarakterli bo‘lib, deterininantlashganxaos m a’lum bir tartibotni ta’minlashi ta’kidlanmoqda. ( Himlaming fikricha, insonning nafas olishi, yurak urishi, uyqu ritmliiri, uyg‘oqlik holati, garmonal ritmlar, psixik muvozanat va boshqa shu kabi holatlami barchasiga xaosning m a’lum o‘lchovlari kerak Im'ladi. Misol uchun insonning yurak aritmiyasi xavfli, lekin haddan tashqari tartiblashgan urinish ham uning kasalligidan darak beradi. Shu ma’noda bu olimlaming fikricha salomatlik bu xaos va tartib o‘rtasida nozik mutanosiblikda namoyon bo‘ladi. Agar ijodkoming faoliyatini kuzatganda ham tartib va xaos birligi namoyon b o ‘ladi. Masalan, olim o ‘z tadqiqotini olib borar ekan, uning shunday davrlari bo ‘ladiki, faktlar, m a’lumotlar, fikrlarda tartibsizlik kuzatiladi. Ammo m a’lum bir davr o ‘tgandan keyin bu tartibsizlik holatida ilmiy tadqiqot g ‘oyasi, yangi ilmiy sifat hosil bo‘la boshlaydi. Bu ilmiy ijodda xaosdan tartibga o ‘tish sifatida baholanishi mumkin. Ammo yangi sifat hosil bo‘layotganda sinrgetikaga ko‘ra ijodkorga turli fluktuatsiyalar, ya’ni o‘zga g‘oyalar yoki turli moddiy, m a’naviy, jism oniy qiyinchiliklar, ijtimoiy-iqtisodiy sharoit ta’sir qiladi. Ijodkor ijodidagi bifurkatsiya nuqtasiga yaqinlashadi. Ya’ni shunday nuqtaga keladiki, ijodkor oldida bir qancha tanlov, imkoniyatlar ochiladi. Shulardan birini tanlashiga to ‘g ‘ri keladi. Bunday tanlovga tasodif ham katta ta’sir o‘tkazishi mumkin bo‘ladi. Fuqarolik jam iyatining rivojlanishini ham sinergetik jarayonlar, jam iyatning o‘z-o‘zini tashkil etish sifatida ifodalash mumkin. Ma’lumki, fuqarolik jam iyati har bir fuqaroning faolligi, ongliligi, boshqamvdagi faol ishtirokini talab etadi. Demak, davlat va fuqaro orasida sinergetik jarayonlarda kuzatiladigan teskari aloqadorlik kuzatiladi. Ya’ni fuqaroning faolligi, davlatning rivojlanishiga, davlatdagi rivojlanish fuqaroning manfaatlari asosida olib boriladi. Davlat boshqaruvida tobora fuqaroning faol ishtiroki pirovardida jamiyatning taraqqiyotiga xizmat qiladi. Yoki yana birmisol ushlar uchayotganda o‘z-o‘zini tashkillashtirish yo‘li bilan m a’lum konfiguratsiyalarga teriladi, bu ulam ing ortiqcha energiya sarflamasligiga olib keladi. Qushlar sinergiya, ya’ni hamkorlik asosida harakat qilar ekan. “Sinergetik metodologiyani ijtim oiy jarayonlar, gum anitar soha tadqiqotlarida qo‘llash m um kinligi hozirda ilmiy doiralarda ko‘pmunozaralarga sabab bo‘lmoqda. Ammo gumanitar fan obyektlarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, sinergetik metodologiya ehtimoliy natijalar berishi olimlar tomonidan e'lirof etilmoqda. Masalan, olim K.Maynser sinergetikadan jam iyat rivojlanishini o ‘rganishda foydalanish murakkab tashkillashtirish, hushorat qilish va qaror qabul qilishda yordam berishini ta’kidlaydi. Kus olimi V.G.Budanov izlanishlarida gumanitar sohalarga tez intejtrnllashib borayotganligini ko‘rsatib o‘tadi. Bundan ko‘rinib turibtliki, gumanitar fan sohalarida ham sinergetik metodologiyadan ijtinioiy obyektlardagi o‘ziga xos xususiyatlarni e’tiborga olgan holda Inydalanishimiz mumkin”. shu kungacha ijtimoiy jarayonlarni o ‘rganishga qo‘llanilgan hn/ariy metodlar global ijtimoiy tizimni shakllantiruvchi ichki mexanizmlarga e’tibor bermagan. Ya’ni jamiyatning strukturaviy yaxlit ekanllgi, jamiyatdagi butun va qismning o‘zaro birligi, ta’siri va hamkorligi yctiirl icha o‘rganilmadi. Zamonaviy muammolami hal etish uchun fanItiraro yondashuv zarurdir. Masalan, zamonaviy ekologik muammolar Iqlisodiyot, siyosat, inson madaniyati bilan chambarchas bog‘liqdir. Shuningdek, zamonaviy global muammolar ham inson faoliyatining, psixologik, ijtimoiy va boshqa jabhalari bilan mushtarakdir. Shuning uchun ilmiy tadqiqotlarda sinergetik yondashuv imkoniyatlitridan foydalanish, tadqiqotchining kognitiv imkoniyatlarini oshiradi, tihycktni to‘laroq va chuqurroq tadqiq etish imkonini beradi. Sinergetika ilmi fizika, kimyo, biologiya, sotsiologiyaga o‘xshagan iikixsus fan bo‘lmay, shu fanlarda uchraydigan o‘z-o‘zidan tashkillamsh ilmidir. Sinergetikaning mohiyati shundan iborat. Ilgari jonli va jonsiz tabiatlar orasidagi farq mutlaqlashtirilar edi, ular bir-biriga zid deb qaralar edi. Endi m a’lum bo‘ldiki, ular orasidagi umumiylik moddiylikkina emas, balki dialektika qonunlaridan tashqari qonunlamingbaravar hukmronligida bo‘lib chiqdi. Masalan, o ‘zidan tashkillanish qonuniyati fizika va biologiyada ham, jonivorlar. to‘dasi va kishilikjamiyatida ham mavjuddir. Tarixchi tadqiqotchilarning ushbu yangi ilmiy paradigmaga munosabati qanday? Sinergetikani tarixiy tadqiqotlarda qo‘llash haqida umumiy bir fikrga kelinganmi? Bu haqda tarixchi tadqiqotchilar fikri turlichadir, ba’zilar uni to‘liq inkor qilsa, ba’zi tadqiqotchi olimlar sinergetika konsepsiyasi va usullarini to‘liq qo‘llash tarafdoridir. 1980-199o-yillarda m etodolog tarixchilar bir tizim dan ikkinchisiga o‘tishni asoslab beruvchi haqqoniy nazariyaga ega emasligini ta ’kidlashgan edi. Keyingi o‘n yillikda esa o ‘tish davrlarini o ‘rganish, tarixiy rivojlanishning m uqobilligi, ijtim oiy o ‘zgarishlar davridagi qonuniyatlar va tasodiflar m utanosibligi m asalalari tarixchilarda katta qiziqish uyg‘otgan. M asalan, B.N.M ironov Rossiyada uch asrda m odernizatsiya jarayonini o ‘rganar ekan, Rossiyadagi harakat vaqti-vaqti bilan urushlar, ijtim oiy nizolar yoki radikal islohotlar natijasida ro ‘y bergan 15-25-yillik inqiroz bilan uzilib turgan. B.N.Mironov V.Buldakov bilan bahsda o‘z “evolutsion nuqtayi nazari”ga e’tiborini qaratadi. Inqilob tarixini o'rgangan, ya’ni m a’lum vaqtgacha “yashirinib turgan” nizolar tadqiqotchisi V.Buldakov Rossiyaning rivojlanishini barqaror va hatto oldindan uni bashorat qilish mumkin, deb ta’kidlaydi. I.M .Saveleva va A.V.Poletayevlarning “Tarix va zamon” nomli kitobida tarixiy rivojlanishning “statsionar-portlovchi” modeli haqidagi fikri ilgari suriladi. Ular tarixiy rivojlanishda jam iyatdagi bir “statsionar” holatni ikkinchisidan ajratib turuvchi “o‘tish” davrini tahlil qilish katta qiziqish uyg‘otishini ta’kidlaydi. M azkur davrlar jam iyatdagi faol o'zgarishlar bilan bog‘liqdir. L.I.Borodkin tadqiqotlaridan birida XX asm ing birinchi o ‘n yilligida Peterburg birjasida aksiyalar bozori dinamikasini, boshqa bir ishida XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rossiyada qo‘zg‘olon harakati dinamikasini sinergetik yondashuv asosida tahlil qilgan va ushbu harakatga bu davrda xaos (o‘ta tartibsizlik) xos bo ‘lganligi aniqlanadi. Bundan tashqari, stachka harakatining m atem atik modeli yaratilib, uning tahlili m odelning m a’lum bir param etrlarida xaos rejim i paydo bo ‘lishini ko‘rsatgan. Bu esa o‘rganilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlam itushunishni chuqurlashtiradi hamda yirik (hatto katastrofik) voqealar m a’lum bir sababsiz, tasodifan va qor ko‘chk1si kabi ro‘yberishini ko‘rsatgan. Sinergetikaning tarixiy tadqiqotlarda qo‘llanishiga bir qancha asos mavjud bo‘lib, birinchidan, xaos, bifurkatsiyalar, “katastrola” va boshqa nochiziqliklar m avjudligi sababli, ikkinchidan, o'rganilayotgan tizim ning tashqi ta ’sirlarga javobi turlichaligi, biron-bir sababi k o ‘zga tashlanmagan katastrofik voqealar m avjudligi, xaos holatida voqealar rivoji qanday b o ‘lishini oldindan ayta olmaslik holatlari sinergetikadan tarixiy tadqiqotlarda foydalanish Indqiqotchilar imkoniyatini kengaytirishga ham da voqea-hodisa, jarayonlarni chuqur o‘rganishga yordam beradi. Tarixiy sinergelika tarix fanining boshqa fanlar bilan dialogi uchun qo‘shimcha imkoniyatlar ochadi. Tarixiy tizim lar m urakkab deb hisoblangan bo‘lsa-da, ammo nochiziqlilik uzoq vaqt tadqiqotchilar nazaridan chetda qolganidi. Sinergetika “fanlararo yondashuvni kuchaytirib, bilim lar sintezini ta ’minlaydi. obyektning turli jihatlari, xususiyatlari, hog‘lanishlarini tasodifni e’tiborga olgan holda tadqiq etadi”. Muo‘z navbatida tadqiqotchida murakkab tafakkur shakllanishiga yordam beradi. Murakkab tafakkur zamonaviy global muammolarga konstruktiv yechim topish uchun juda ham zarur hisoblanadi. Hiz olimlar uchun murakkab tafakkur qanday ahamiyat kasb etaili? “Birinchidan, m urakkab tafakkur asosida xilm a-xillik, ochiqlik va kreativlik yotadi. Ikkinchidan, murakkab tafakkur bizda dialog va paradigmal plyuralizmni shakllantiradi”. Shuni ta’kidlash lozimki, zamonaviy subyektlarda “murakkab tafakkur”80 talab etilmoqda. Murakkab tafakkurga ega tadqiqotchi obyektni bir butunlikda, ya’ni dunyoda doimo raqobat, tartib va tartibsizlik, aniqlik va tasodif, aniqmaslik, b o ‘linganlik va bo ‘linmaslik dialogi mavjudligini e ’tiborga olgan holda o‘rganadi va ilmiy xulosalar qiladi. Ammo shuni nazarda tutish zarurki, sinergetika tizim murakkab bo ‘lganda, unda beqarorlik vujudga kelganda amal qiladi. Sinergetika m etodologiyasi dialektikani butkul inkor etmaydi. Balki dialektika va sinergetika rivojlanishni tushunish va tushuntirishda o‘z o‘miga egadir.