Pedagogika instituti tarix kafedrasi tarix fanining nazariy asoslari

3-ma’ruza: Tarixiy bilishning o‘ziga xosligi
Reja:

1. Ilmiy bilishning umumiy usullari

   
   

2. Eksperiment va abstraklashtirish

   
   

Tadqiqotning muvafaqqiyatli bo‘lishi uchun usullami to‘g‘ri tanlash lozim. Ilmiy bilishning usullari umumiy va maxsus usullarga bo‘linadi. Fanlaming maxsus muammolarini yechish uchun maxsus usullarni qo‘llash talab etiladi. Maxsus usullardan tashqari fanning hamma sohalarida butun tadqiqot davomida ishlatiladigan umumiy usullar ham mavjud. Ilmiy bilishning umumiy usullari 3 guruhga bo‘linadi: 1) empirik tadqiqot usullari (kuzatish, taqqoslash, o‘lchov, eksperiment); 2) empirik va nazariy tadqiqotlarda qo‘llanadigan usullar (abstraksiyalash, analiz va sintez, induksiya va deduksiya, modellashtirish va b.); 3) nazariy tadqiqotlarda qo‘llanadigan usullar (abstraktlikdan aniqlikka va b.). Fanlararo tadqiqotlaming metodologik asosini ijtimoiy gumanitar fanlar obyektining umumiyligi tashkil etadi, ularning predmetlari esa turlichadir. Ijtimoiy gumanitar fanlaming obyekti inson bo‘lib, inson hayotining barcha jihatlari o‘rganiladi. Shu bilan birgalikda tadqiqot usullari turlicha ekanligi ham ijtimoiy gumanitar fanlar predmetining o‘ziga xos xususiyatini tashkil etadi.Tadqiqotchilar tomonidan bu masala turlicha yoritiladi. Masalan, T.Shider ta’kidlashicha, ijtimoiy fanlar usullariga ilmiy tahlil uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni aniqlash uchun insonlarni jalb qilishning barcha shakllari kiritiladi. Bu - intervyu, so‘rovnoma, ijtimoiy jarayonlami kuzatishning barcha turlari. Tarixchi “ikkilamchi tahlil” bilan shug‘ullanadi, chunki u ishlatayotgan barcha ma’lumotlar oldingi voqealar “qoldig‘i” hisoblanadi. T.Papadopulos qayd etishicha, tarix diaxron tahlil - sintez va tarixiy jarayonlarni tushuntirish, ijtimoiy fanlar esa - sinxron tahlil, analiz funksional va vaqtga taalluqli bo‘lmagan munosabatlar tahlil usulidan foydalanadi35. Shu sababli yangi va eng yangi davrda tarixiy bilim boshqa ijtimoiy fanlar bilan chambarchas bog‘liq holda rivojlandi. Buning asosiy sababi “ruh” va jamiyat haqidagi fanlaming ixtisoslashishi bilan bog‘liq edi. XIX asrda va XIX - XX asr chegrasida bir qator mustaqil fanlar (sotsiologiya, psixologiya, jumladan, tarix va ijtimoiy psixologiya, antropologiya) vujudga keldi, ular jamiyatni, kishilar guruhini va insonlarni maxsus yondashuv hamda usullarni qo‘llagan holda o‘rgana olishlarini isbotlab berdi. Mazkur fanlar tadqiqotlarining natijalari tarixchilarga kishilarning ijtimoiy, etnik jamoalar a’zolari, ma’lum bir psixologiya va tasavvurlaming ifodalovchisi sifatida chuqurroq o‘rganish imkoniyatini tug‘dirdi. I.M.Saveleva va A.V.Poletayevlaming ta’kidlashlaricha, “ijtimoiy va gumanitar fanlar bilan doimiy va davomli aloqalar tarix fani uchun yopiq bo‘lgan zonalarga kirib borishga, yangi usullardan foydalanishga, tarixiy material bilan tajriba o‘tkazish imkonini kengaytirdi. Bunday sintez natijasida tarix fani o‘z davriga munosib ravishda davrining asosiy ilmiy paradigmalarini aks ettiradi”36. Bunday fanlararo paradigmalar sifatida strukturalizm, poststrukturalizm, postmodemizm va boshqalami ko‘rsatishimiz mumkin. “Bilish - bu jarayon, shuning uchun fan taraqqiyotining har bir bosqichi o‘ziga xos ratsionallik, yondashuv va dunyoni his etish bilan tavsiflanadi, ular esa dunyoning ko‘p qirrali hamda ko‘p funksiyaligini yaxlitlikda anglashga imkon yaratadilar”37. Fanlararo yondashuv ham XIX asrda paydo bo‘lib, tarix fanining tadqiqot usullarini doimiy ravishda boyitish ehtiyojidan kelib chiqdi. Ayniqsa, annallar maktabi doirasida fanlararo dialog amaliyoti faol ravishda rivojlandi. Ammo XX asrming ikkinchi yarmidan boshlab fanlararo hamkorlik masshtablari va “hamkor” fanlar tanlovi o‘zgaradi38. M.Krom ta’kidlashicha, XX asr o‘rtalarigacha faqat alohida bir tarixchilar “polidissiplinar” yondashuvni qo‘llagan bo‘lsa, urushdan keyingi davrda bunday yondashuv ommaviy xarakterga ega bo‘ladi, asta-sekin jiddiy tarixiy tadqiqotlaming “qoida”siga (paradigma) aylandi. Bundan tashqari, XX asrming birinchi yarmida tarixchilar geografiya, sotsiologiya, iqtisodiyot, psixologiya fanlarining yutuqlari va usullaridan foydalangan bo‘lsa, XX asrming 6o-80-yillarida fanlararo hamkorlikda antropologiya, demografiya va lingvistikaga ustunlik beriladi39. Shunday qilib, bir qator sabablarga ko‘ra zamonaviy tarixshunoslikda tadqiqot usullari muammosi yanada dolzarb hisoblanadi: tarix fani an’anaviy tadqiqot “maydon”larini kengaytirish, tarixiy jarayonlaming xilma-xilligi va murakkabligi; turli fanlar va ular qo‘llaydigan usullaming o‘rtasidagi chegaralaming yo‘qolib borishi; gumanitar fanlar rivojlanishida “lingvistik burilish” va uning laripxiy manbalar ramziy ma’noga ega ekanligini ko‘rsatishi, “shifrlangan yozuv”laming mazmunini anglash uchun zamonaviy usullardan, avvalo, semiotika va lingvistikadan foydalanish ehtiyoji; tarixiy-antropologik tadqiqotlar obyekti murakkabligi - o‘tmish kishisining ongi bilan sug‘orilgan, har qanday tarixiy voqelikning “ko‘p qavatli” ekanligi bir qator gumanitar, ijtimoiy va tabiiy fanlar metodologik yondashuvida sintezni, fanlararo usullami qo‘llashni talab qilishi. o‘zaro yaqin ijtimoiy va gumanitar fanlar, shuningdek, tabiiy fanlar nafaqat o‘tmishni tarixiy talqin qilish yo‘llariga, balki uning vositalariga, nvvalo ilmiy usullariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ulami qo‘llashning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: tarixiy tadqiqotlarda qo‘llanadigan yondashuvlar va usullami tanlash XXI asr boshlarida shakllangan zamonaviy intellektual sharoit talablariga va bilimlar yangi paradigmasiga javob berishi lozim; mazkur konsepsiyalar, xulosalar va usullar nazariy hamda epistemologik jihatdan bir-biriga zid bo‘lmasligi lozim; shu bilan birga ular ladqiqot obyektini har xil nuqtayi nazardan, turli tomonlardan o‘rganish imkoniyatini berishi lozim; tarixiy-antropologik tadqiqotlar keng qamrovli va turli manbaviy asosga ega bo‘lishi; tarixiy tadqiqotlarga o‘zaro yaqin fanlar usullarini “to‘g‘ridan to‘g‘ri” ko‘chirmasdan, ulami qo‘llashda ijodiy yondashish zarur, tarixiy tadqiqotning maqsadi va mantiqiga mos kelishi zarur. shunday qilib, har bir aniq holatda tarixchi o‘z tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan holda ijtimoiy va gumanitar fanlardan qaysi konsepsiya, atama va usullami olishini aniqlab olishi kerak. “Fan rivojining tadqiqi shuni ko‘rsatadiki, farming har bir davri uchun o‘ziga xos uslub, yondashuv, nazariyalar shakllanadi. Fan rivoji bilan insoniyatning obyektiv dunyo to‘g‘risidagi tushunchalari, bilimlari boyitiladi. Dunyo manzarasi ham, yondashuv paradigmasi ham o‘zgaradi”4o. Shuningdek, tarixchi tadqiqot usullarini tanlashda tadqiqot uchun foydalanayotgan manbalarning xususiyatlarini inobatga olishi kerak. Ilmiy tadqiqotning ayrim usullari: kuzatish, analogiya, modellashtirish, analiz, sintez, о ‘Ichov, taqqoslash Kuzatish inson hissiy organlari orqali faol bilish jarayonidir. Kuzatish nazariy va amaliy harakatlar asosi bo‘lib xizmat qilishi uchun predmet va voqealaming xususiyatlari haqida ma’lumot berishi zarur. Bilishning samarali usuli bo‘lishi uchun kuzatish bir nechta talabga javob berishi lozim: 1) rejali; 2) yo‘naltirilgan; 3) faol; 4) tizimli. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda kuzatish natijalari ko‘p jihatdan kuzatuvchining shaxsiga, uning bilim ko‘nikmalari, hayotiy qarashlariga va boshqa subyektiv omillarga bog‘liq bo‘ladi. Mazkur fanlarda oddiy (odatdagi) kuzatish (faktlar va hodisalar chetdan turib qayd etiladi) va ishtirokchilikka asoslangan (ichdan turib) kuzatish (bunda tadqiqotchi ma’lum ijtimoiy muhitga qo‘shiladi, unga moslashadi va hodisalami “ichdan” tahlil qiladi) farqlanadi. Psixologiyada kuzatishning o‘z-o‘zini kuzatish (introspeksiya) va empatiya (boshqa odamlaming mhiy kechinmalariga kirib borish, ulaming ichki dunyosi - sezgilari, fikrlari, xohish-istaklarini tushunishga intilish va h.k.) farqlanadi. Ijtimoiy eksperimentlar tobora rivojlanmoqda, ular ijtimoiy tashkil etish va jamiyatni boshqarishni oqilonalashtirishning yangi shakllarini amalga tatbiq etishga ko‘maklashmoqda. Ijtimoiy eksperiment obyekti insonlaming ma’lum guruhi eksperimentning bevosita ishtirokchilaridan biri bo‘lib, ulaming manfaatlari bilan hisoblashishga to‘g‘ri keladi, tadqiqotchi esa o‘zi o‘rganayotgan vaziyatga bevosita qo‘shiladi. Psixologiyada muayyan ruhiy faoliyat qanday shakllanishini aniqlash uchun tajriba o‘tkazilayotgan shaxs turli eksperimental sharoitlarga qo‘yiladi va unga ma’lum masalalami hal qilish taklif etiladi. Bunda murakkab mhiy jarayonlami shakllantirish va ulaming 41 Лукашевич B.K. Основы методологии научных исследований. Минск: Элайда, 2001. - С.46-48. 24 lu/.ilishini yanada chuqurroq tadqiq qilish mumkin. Mazkur yondashuv pedagogik psixologiyada shakllantiruvchi eksperiment, deb nomlanadi. Ijtimoiy eksperimentlar tadqiqotchidan axloqiy va yuridik norma hamda tamoyillarga qat’iy rioya etishni talab qiladi. Bu yerda (tibbiyoida bo‘lgani singari) “ziyon yetkazma!” tamoyili muhim ahamiyatga ega. “Insonning ichki dunyosiga kirish quroli bo‘lib xizmat qilish” (V.V. Ilin) - ijtimoiy eksperimentlaming asosiy xususiyatidir. Taqqoslash - bilishning eng keng tarqalgan usullaridan biridir. "I lamma narsa taqqoslash orqali bilinadi”, deb bejizga aytilmaydi. Taqqoslash predmet va voqealaming o‘xshash jihatlari va farqlarini aniqlash imkonini beradi. Taqqoslash natijasida ikkita va undan ortiq obyektga xos bo‘lgan umumiylik yoki ular o‘rtasidagi farqlar aniqlanadi. Voqeliklarda takrorlanadigan umumiylikni aniqlash qonuniyatlarni bilish yo‘lidagi bosqich hisoblanadi. Taqqoslash samarali bo‘lishi uchun 2 ta asosiy talabga javob berishi lozim: 1) o‘rtasida umumiylik mavjud bo‘lgan voqeliklar taqqoslanishi lozim; 2) obyektlarni o‘rganish uchun muhim, asosiy jihatlari laqqoslanishi lozim. Shunday qilib, bunda ma’lum davrda ma’lum hududlarda yoki lnidiidda bir-biriga o‘xshash yoki yaqin voqea yoxud jarayonlar bir-biri bilan solishtiriladi. Masalan, o‘rta asrlarda Buxoro, Xiva va oo’qon xonliklarida mavjud bo‘lgan soliq tizimini obyekt sifatida lanlab olganimizda qo‘l kelishi mumkin. Mazkur mavzu tadqiq etilganda ushbu xonliklarda soliq siyosati, soliq yig‘ish mexanizmi, soliq idoralari, soliq hajmi va unga aholining munosabati kabi masalalarni laqqoslab o‘rganish mumkin. Bundan tashqari, ma’lum bir davrdagi cVgarishlami ham taqqoslagan holda mavzular tadqiq etiladi. Misol sifatida yuqorida tilga olingan masalalar xonliklar davrida va undan keyingi davrda qanday o‘zgarishlarga uchraganligini taqqoslab o'rganish masalani oydinlashtirishda muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, ma’lumotlarni taqqoslash asosiy natija sifatida Ko’rinishi mumkin. Ammo birlamchi ma’lumotni olish taqqoslashning asosiy maqsadi bo‘lib xizmat qilmaydi. Maqsad birlamchi manhalarni qayta ishlash natijasida ma’lumot olish hisoblanadi. Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, birlamchi ma’lumotlami taqqoslash orqali haqqoniyroq tarixiy ma’lumotlami bilish hisoblanadi. Jumladan, turli tarixiy davrlar tarixini o‘rganishda bir necha manbalardagi ma’lumotlarni tadqiqotga jalb etish mumkin. Masalan, XIX asr oxiri - XX asr Turkiston tarixini o‘rganishda tadqiqotchilar normativhuquqiy hujjatlar, turli amaldorlar tomonidan yozilgan hisobotlar, yozishmalar, statistik ma’lumotlar, davriy matbuot materiallari, vizual manbalar, tarixiy asarlardagi ma’lumotlami taqqoslash orqali aniqroq ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. o‘lchov taqqoslashga nisbatan aniqroq usul hisoblanadi. o‘lchov sifati o‘lchov asboblariga va tadqiqotchining harakatiga bog‘liqdir. Bu usul asosan aniq fanlarda ishlatiladi. Analiz (tahlil) bir predmetni tarkibiy qismlarga ajratish orqali ilmiy tadqiqot olib borish usulidir. Sintez esa analiz natijasida olingan qismlarni bir butunga birlashtirishdan iborat. Unda hodisalar o‘zaro bog‘langan, bir butun holda tadqiq etiladi, olingan natijalar umumlashtiriladi va xulosalar chiqariladi. Predmetning belgilarini aniqlash, qismlarga ajratish uchun bu qanday belgilar ekanligini, ularni qanday elementlarga bo‘lish lozimligini bilish kerak. Demak, analiz tadqiqotchi deduktiv usulga tayangan holda predmetni bir butunlikda qamrab olgandagina amalga oshishi mumkin. Chunki, induksiya “ajratish” degan ma’noni bildiradi. Induksiya va deduksiya bir-biriga to‘g‘ri kelishi lozim. Ma’lumotlarni to'liq egallash voqelikni nafaqat haqqoniy va to‘g‘ri baholash, balki uni rivojlantirishga yordam beruvchi va to‘sqinlik qiluvchi omillarni aniqlash imkonini beradi. Ba’zan tahlil davomida tadqiqotchi chetlashib ketishi tadqiqot mantiqan buzilishiga olib keladi. Ko‘pgina tadqiqotlarda “yana ta’kidlash joizki”, “yana shu haqda aytish lozimki” kabi so‘zlar ko‘p takrorlanishi mantiqiy fikrlamaslikni bildiradi. Tadqiqot materialini bog‘laydigan fikr yo‘qligini bildiradi. Yaxshi qilingan tahlil tadqiqot materialini mantiqiy yetkazib berish imkonini beradi. Ma’lumotlarni tahlil qilish jarayonida muallif aniq qo‘yilgan savollarga javob izlaydi. Analiz ma'lumotlar, bir butunlikning elementlari o‘rtasidagi turli aloqalarni aniqlashni ko'zda tutadi. Jurjoniyning (1339-1413) ta’kidlashicha, nazariy bilimlar hayotiy In jribada hosil qilingan boshlang‘ich bilimlar va ular to‘g‘risida fikrlash yn'li bilan kiritiladi. Bunday fikrlash jarayonini u xulosa deb ataydi va uning uch turini ko‘rsatib o‘tadi. Bular: qiyos (sillogizm), esteqro (induksiya - bo‘lak Analogiya - bu aynan bir xillik emas, sifat jihatidan turlicha bo‘lgan tizimlarni analogiya asosida xulosa chiqarishdir. “Model” tadqiqot quyidagi tuzilmaga ega:
1. vazifani qo‘yish;
2. model tashkil qilish va tanlash;
3. modelni tadqiq qilish;
4. modeldan originalga ilmni ko‘chirish.
Modellar yordamida har qanday obyekt tadqiq etilishi mumkin. Ammo modellaming to‘liq emasligi, fragment xarakteriga egaligi original haqida to‘liq bilimga ega bo"lish imkonini bermaydi. Faqat boshqa bilish usullari bilan uni ishlatish samara beradi. Eksperiment va abstraklashtirish Eksperiment (tajriba) usuli kuzatish usuliga qaraganda bir qancha ustunliklarga ega:
1) tajriba jarayonida u yoki bu voqelikni “toza” holatda o‘rganish imkoniyati mavjud;
2) tajriba voqeliklami ekstremal holatda tadqiq etadi. Ilmiy tajriba o‘tkazish uchun uning natijalarini umumlashtirish va tushuntirish uchun nazariya zarur bo‘ladi. Tajribani o‘tkazish bir qancha bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1) ilmiy faraz oldinga suriladi;
2) tadqiqotning aniq vazifasi va obyekti belgilanadi;
3) tajribani amalga oshirish uchun moddiy baza tayyorlanadi;
4) tajriba o‘tkazishning optimal yo‘li tanlanadi;
5) tajriba jarayonida voqeliklar kuzatiladi;
6) olingan natijalar tahlil qilinadi va umumlashtiriladi. Ilmiy faoliyat ijod bilan chambarchas bog‘liq. Ilmiy xodimning bilimi, iste’dodi, qobiliyati, ko‘nikmalari, ilmiy haqiqatning tagiga yetishga bo‘lgan intilishlari ilmiy ijodda o'z aksini topadi. Ilmiy kashfiyot, fanda yangi nazariya yoki yo‘nalish yaratish ijodning fandagi oliy ifodasidir. Masalan, A.Eynshteynning ilmiy faoliyati ulkan darajada ilmiy faolligi bilan ajralib turadi. Uning ilmiy kashfiyotlari nafaqat hozirgi zamon fizikasining qiyofasini, balki dunyoning hozirgi manzarasini ham o‘zgartirib yubordi. Eynshteynning kashfiyotlari natijasida hozirgi zamon olimlari ilmiy faoliyatining ruhi, xususiyati ham o‘zgarib ketdi. Ilmiy tadqiqot ilmiy muammoni qo‘yishdan boshlanadi. Ilmiy Indqiqotning maqsadi yuzaga kelgan muammolami hal qilish, olingan yechimlardan voqelikni amaliy ijodiy o‘zlashtirishda, borliqning mohiyatini yanada teran bilish, tushunish va anglab etishda foydalanishdir. Yangi narsani kashf etish, atrof olam haqida shu paytgacha ma’lum bo' Imagan axborotni olish bilan bir qatorda, ilmiy tadqiqot mavjud ilmiy hilimni egallash, uni ijodiy o‘zlashtirish, ilmiy kashfiyotlar, eksperimentlar, kuzatishlaming natijalaridan faol foydalanishni ham o‘z ichiga oladi. Abstraktlashtirish yoki mavhumlashtirish ijodiy jarayon sifatida limda ilmiy bilishning nazariy bosqichida yorqin namoyon bo‘ladi. Bunda olimning tafakkuri ilmiy bilimni to‘liq egallagandan so‘ng uni yangilik yaratish uchun amalda ijodiy qo‘llash maqsadida jonli musholuidadan abstrakt tafakkur darajasiga ko‘tariladi. Eksperiment ishlab chiqilgan rejaga asosan amalga oshiriladi hamila ilmiy ma’lumotlar olish, to‘plash, farazlar, konsepsiyalar va nazari- \ alarni tekshirishga yordam beradi. Nazariya bilim tizimida ilmiy gipotezaning shakllanishi, rivojlanislii va tasdiqlanishi natijasidir. Faraz (gipoteza) ilmiy muammodan kelib chiqadi: ilmiy muammo bu hali aniqlanmagan va bilish lozim ho' Igan narsa haqidagi bilim bo‘Isa, faraz (gipoteza) - bu ehtimol tutilgan bilim, bilimdan oldingi bilim, ilmiy muammoni hal qilishning ehtimol tutilgan yo‘llari haqidagi ozmi, ko‘pmi asoslangan, dalillangan ilmiy farazdir. Tadqiqot uchun mana shu yo‘llami to‘g‘ri tanlash muhim ahamiyat kasb etadi. Agar faraz (gipoteza) ilmiy tadqiqot jarayonida lasdiqlangan, uning to‘g‘riligi va mavjud ilmiy faktlarga zid emasligi isbotlangan bo‘lsa, u to‘laqonli ilmiy nazariyaga aylanadi. Gipoteza \a nazariyalar ishlab chiqish ilmiy tadqiqotning muhim jihatidir. Ilmiy nazariya keyingi tadqiqotlar uchun muhim turtki bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqotning empirik va nazariy bosqichida abstraktlashtirish, anali/ va sintez, induksiya va deduksiya, modellashtirish, formalizatsiya, aksioma usullari qo‘llaniladi. Abstraktlashtirish usuli universal xarakterga ega bo‘lib, tafakkurning har bir qadami ushbu jarayon bilan bogiiq. Bu usulning mohiyati asosiy bo‘lmagan xususiyatlarga, aloqalarga, munosabatlarga e’tibor qaratmasdan, predmetning tadqiqotchini qiziqtiradigan asosiy bir nechta tomonlariga fikr jamlashga, ulami tadqiq etishga e’tibor qaratiladi. Abstraktlashtirish jarayoni ikki bosqichlik murakkab xarakterga ega. Birinchi bosqichda jihatlari muhim emaslaridan ajratib olinadi. Aynan shu bosqichda voqeliklaming turli tomonlari va omillari yetarlicha baholanadi. Ikkinchi bosqichda esa turli xususiyatlarga boy bo‘lgan obyekt bilan almashtiriladi. Abstraktlashtirish jarayoni boshqa tadqiqot usullari, ayniqsa analiz va sintez usullari bilan chambarchas bog‘liqdir. Abstraktlikdan konkretlikka o‘tish tafakkurning asosiy usullaridan biridir. “Abstraktlik” asosan inson bilimlarini tasniflash uchun ishlatiladi. Abstraktlik deganda bir tomonlama, to‘liq bo‘lmagan, predmetning asosiy mohiyatini ochib bermaydigan bilim tushuniladi. “Konkretlik” odatda ikki xil ma’noda ishlatiladi. 1) voqelik, turli xususiyatlarga ega bo'lgan obyektlar; 2) obyekt haqida ko‘p qirrali, har tomonlama, tizimli bilim.
Savollar:
1. Ilmiy bilish usullari qanday guruhlarga bo‘linadi va ularga nimalar kiradi? 2. Eksperiment (tajriba) usulining kuzatish usulidan ustun jihatlari nimalardan iborat?
3. Analiz va sintezga ta’rif bering?
4. Boshqa fanlar tadqiqot usullarini qo‘llashning asosiy tamoyillari nimalardan iborat?
5. Abstraktlikdan konkretlikka о ‘tish qanday holatlarda qo ‘ llanadi?