Ilmiy bilishning nazariy usullari Rasmiylashtirish

Ilmiy bilishning nazariy usullari
Rasmiylashtirish - mazmunli bilimlarni belgi-ramziy shaklda ko'rsatish. Rasmiylashtirishda ob'ektlar haqida fikr yuritish sun'iy tillarni (matematika, mantiq, kimyo va boshqalar) qurish bilan bog'liq bo'lgan belgilar (formulalar) bilan ishlash tekisligiga o'tkaziladi. Demak, rasmiylashtirish jarayonlarning mazmunan bir-biridan farq qiluvchi shakllarini umumlashtirish, bu shakllarni mazmunidan mavhumlashtirishdir. U mazmunni uning shaklini aniqlash orqali aniqlaydi va turli darajadagi to'liqlik bilan amalga oshirilishi mumkin. Ammo, avstriyalik mantiq va matematik Godel ko'rsatganidek, nazariyada doimo ochilmagan, rasmiylashtirilmagan qoldiq qoladi. Bilim mazmunini yanada chuqurroq rasmiylashtirish hech qachon mutlaq to'liqlikka erishmaydi. Demak, rasmiylashtirish o'z imkoniyatlarida ichki cheklangan. Har qanday fikrni hisoblash bilan almashtirishga imkon beradigan umumiy usul yo'qligi isbotlangan.
Aksiomatik usul - ilmiy nazariyani qurish usuli, unda u ba'zi bir boshlang'ich qoidalarga - aksiomalarga (postulatlar) asoslanadi, bu nazariyaning barcha boshqa bayonotlari ulardan sof mantiqiy yo'l bilan va isbotlash orqali olinadi.
Gipotetik-deduktiv usul - ilmiy bilish usuli, uning mohiyati deduktiv ravishda o'zaro bog'langan gipotezalar tizimini yaratishdan iborat bo'lib, ulardan empirik faktlar to'g'risidagi bayonotlar pirovardida olinadi. Ushbu usul asosida olingan xulosa muqarrar ravishda ehtimollik xususiyatiga ega bo'ladi. 
Gipotetik-deduktiv usulning umumiy tuzilishi:

• 
  a) nazariy tushuntirishni talab qiluvchi faktik materiallar bilan tanishish va buni allaqachon mavjud nazariyalar va qonunlar yordamida amalga oshirishga urinish. Agar yo'q bo'lsa, unda:
  
• 
  b) turli mantiqiy usullardan foydalangan holda ushbu hodisalarning sabablari va qonuniyatlari haqida taxminlarni (gipotezalarni, taxminlarni) ilgari surish;
  
• 
  c) taxminlarning qat'iyligi va jiddiyligini baholash va ularning to'plamidan eng ehtimoliyini tanlash;
  
• 
  d) gipotezadan oqibatlarni uning mazmunini aniqlagan holda chiqarish (odatda deduktiv usullar bilan);
  
• 
  e) gipotezadan kelib chiqadigan oqibatlarni eksperimental tekshirish. Bu erda gipoteza eksperimental tasdiqni oladi yoki rad etiladi. Biroq, individual oqibatlarning tasdiqlanishi uning haqiqatini (yoki yolg'onligini) umuman kafolatlamaydi. Sinov natijalariga asoslangan eng yaxshi gipoteza nazariyaga kiradi.