Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

9.5. Yan Amos Komenskiydiń pedagogikalıq teoriyası.
Belgili danıshpan, gumanist-pedagog Yan Amos Komenskiy demokratiyalıq pedagogikanıń tiykarın salıwshı sıpatında insaniyat tarixında belgili orındı iyeleydi. Ol óziniń sanalı ómirin, ámeliy pedagogikalıq xızmetin, ilimiy dóretpelerin xalıqtıń balaların oqıtıw hám tárbiyalawday qayırlı iske baǵıshladı.

Yan Amos Komenskiy 1592 jıl 25 martta Chexoslovakiyanıń Nivnica (Túslik Maraviya) dep atalatuǵın jerde «Chex tuwısqanları» jámáátlik shólkemine tiyisli digirmanshı shańaraǵında dúńyaǵa keldi. Komenskiydiń shańaraǵı Nivnicaǵa Koomni dep atalǵan awıldan kóship kelgenligi sebepli olar koomnikler, yaǵnıy Komenskiyler shańaraǵı dep atalǵan.

Ya.A.Komenskiy 12 jasında jetim qalıp, mútájlik hám taǵı basqa bir-qansha qıyınshılıqlardı basınan keshirdi. «Chex tuwısqanları» jámáátlik shólkemi tárepinen ashılǵan baslawısh mektepte tálim aldı. 1608-1610 jılları latın mektebinde, yaǵnıy orta mektepte oqıdı. Keyinshelik ol Tuwısqanlar jámááti shólkeminiń járdeminde Germaniyaǵa universitetke oqıwǵa jiberiledi. Ol jerde Komenskiy dáslep Xerbori universitetinde hám onı pitkergennen soń Geydel’berg universitetinde tálim aladı. Avstriya hám Gollandiyada bolıp, ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy turmıs penen tanısadı. Áne usı dáwirlerden baslap aq Yan Amos Komenskiyde xalqın sawatlı etiw,bunıń ushın bilim beriw jolların hámmege túsinikli hám qolaylı etip, jetilistiriw ideyaları payda bola baslaydı. Ol «Hámme nárseler teatrı» dep atalǵan enciklopediyanı jazıwǵa kirisedi. Sonday aq «Chex tili ǵáziynesi» atlı ana tiliniń tolıq sózligin dúzedi. Usı dáwirde ataqlı pedagog V.Ratkeniń didaktikalıq ideyaları menen tanısadı.

Yan Amos Komenskiy 1614 jılı óz uatanına qaytıp keledi hám 22 jasında Prsherovadaǵı mektepte oqıtıwshılıq ete baslaydı. 1616 jılı ol «Chex tuwısqanları» jámáátine xatker etip saylanadı, sonıń menen birge ol jámáát janınan shólkemlestirilgen gimnaziyaǵa da basshılıq etedi. Bul jerde ol Oyanıw dáwirinde jasaǵan Kompanella, X.Vives hám basqada gumanistlerdiń shıǵarmaları menen tanısadı. Mektepte islew dáwirinde oqıtıw metodların jetilistiriwge umtıladı.

Chexiya nemis feodalları tárepinen basıp alınǵannan soń chex tuwısqanları óz ǵárezsizligi ushın gúreslerin toqtatpaqanlıǵı sebepli qattı quwǵınǵa ushıraydı. Nátiyjede 30 mıń adamnan ibarat chexlar Pol’shanıń Leshno qalasına kóship keledi. Yan Amos Komenskiy bul jerdede tuwısqanlıq mektebin ashadı hám oqıtıwshılıq ete baslaydı. Usıdan baslap Komenskiydiń ómirinde jańa dáwir-28 jıl dawam etken pedagogikalıq xızmet dáwiri baslanadı. Ol 1631jılı «Tiller hám hámme pánlerdiń ashıq esigi» atlı oqıw kitabın jazadı hám bul kitap arqalı keń jámiyetshilikke tanıladı.

Yan Amos Komenskiy 1632 jılı «Ullı didaktika» atlı úlken shıǵarmasın jazıp pitkeredi hám járiyalaydı. Pedagogtıń bul kitabı, sonday aq onıń sol jılı jarıq kórgen «Analar mektebi» atlı mektepke shekemgi tárbiya qollanbası oǵan xalıqaralıq úlken abıroy alıp keledi. Sonday aq sol dáwirlerde onıń «Fizika»(1633), «Astronomiya»(1632) kitapları baspadan shıǵadı.

Ásirese Ya.A.Komenskiydiń tábiyat hám jámiyet haqqındaǵı bilimler enciklopediyası - «Pansofiya» nı (pan grekshe-pútin, hámme, sofiya - danalıq, aqıllılıq) jaratıw ústinde jumıs alıp barıwı úlken waqıya boldı. Bul haqqında xabar tapqan Angliya parlamenti 1641 jılı bul isti anglichan ilimpazları menen birgelikte dawam etiw, sonday aq ilim hám texnika jetiskenliklerin ulıwmalastırıw isi menen shuǵıllanatuǵın Xalıqaralıq komissiya dúziw máselesin dodalaw ushın Komenskiydi Londonǵa mirát etedi hám onı úlken saltanat penen kútip aladı. Bul chex pedagogı, tárbiya tarawında jańa ideya hám reformalar úgit-násiyatshısınıń dúńyada úlken abıroy-itibarǵa iye ekenligin kórsetedi. Lekin ol jerde grajdanlar urısınıń baslanıp ketiwi menen bul jumıs ámelge aspay qaladı.

Komenskiy «Ullı didaktika» kitabında pansofiya ideyasın «hámme nárseni biliw, hámme ushın bilim beriw» demekdur dep keltiredi. Kitapta mektep-bul shólkem,ol jerde «Hámmeni barlıq nársege úyretiw kerek», «Biz hámme insanlar ushın bilim beriwdiń tárepdarımız» degen pikirlerdiń kóp márte tákirarlanǵanlıǵın kóremiz.

Ya.A.Komenskiy kóp ótpey mekteplerdegi reformalardı ámelge asırıwǵa járdemlesiw ushın Shveciyaǵa mirát etiledi hám ol jerde jańa usılda bir qansha mektepler dúzedi hám olardı basqaradı. Ol jerde jergilikli húkimettiń tapsırması menen «Latın tiline kirisiw», «Tillerdiń eń jaqsı metodı», «Latinizm zalı» shıǵarmaların jazadı.

Komenskiy «Chex tuwısqanları» shólkemine episkop etip saylanıwına baylanıslı 1648 jılı Leshnoǵa qaytıp keledi hám oqıtıwshılıq kásibin dawam etedi. Shveciyada jasaǵan dáwirinde jazǵan kitapların baspadan shıǵaradı.

1660 jıldan baslap Vengriya húkimetiniń shaqırıwı menen bull elge kelip, pansofiyalıq táliymatqa tiykarlanǵan bir neshe mekteplerdi ashadı hám basqaradı. Ol bul dáwirde «Sezimler arqalı túsiniletuǵın nárselerdiń súwretleri»(1654) atlı sabaqlıǵın jazıp, oqıw isin súwretler járdeminde, yaǵnıy kórgizbeli qurallar arqalı alıp barıwdı usınıs etedi. Bul shıǵarma insaniyat tarixındaǵı birinshi illyustrativ sabaqlıq esaplanadı. Onıń bul kitabı Evropanıń ayırım mámleketlerinde XIX ásirdiń ekinshi yarımına shekem qollanılıp kelindi. Sonıń menen birge ol geografiya, geometriya, kartografiyaǵa tiyisli sabaqlıqların, didaktikalıq shıǵarmaların jazdı.

Ásirese onıń «Pansofiyalıq mektep» shıǵarması úlken áhmiyetke iye bolıp,onda ilimiy jaqtan tiykarlanǵan oqıtıw principleri, oqıw jobası, kúnlik oqıw rejesi kórsetip ótilgen. Ol «Tiller hám barlıq pánlerdiń ashıq esigi»(1631) atlı shıǵarması tiykarında 8 oqıw p’esasın jazdı hám onı keyinshelik «Oyın-mektep» degen at penen óz aldına kitap etip basıp shıǵardı.

1654 jılı Ya.A.Komenskiy jáne Leshno qalasına qaytıp keldi.Shveciya menen Pol’sha mámleketleri arasındaǵı urısta Leshno qalası oyran etilgen edi. Komenskiydiń mal-múlki hám bir-qansha qol jazbaları órt ishinde qalıp, janıp ketti. Komenskiy baspana izlep Gollandiyaǵa kóship bardı hám sol jerde qalıp ketti. Amsterdam qalası Senatınıń qararı menen onıń didaktikalıq shıǵarmalarınıń toplamı basıp shıǵarıldı. Ya.A.Komenskiy 1670 jıldıń 15 noyabrinde Amsterdam qalasında álemnen ótti.

Ya.A.Komenskiy ómiriniń sońǵı jılların xalıqlar ortasında tınıshlıq ornatıw hám tınıshlıqtı saqlaw máselelerin úyreniwge baǵıshladı. Ol Amsterdamda «Adamzat jámiyeti jumısların jaqsılaw boyınsha hámmege tiyisli másláhat» atlı shıǵarmasın jazdı. 1667 jılı «Tınıshlıq perishtesi» dep atalǵan shıǵarmasın jazıp, onda barlıq nızalı dawlardı qural jolı menen emes, al tınıshlıq jolı menen, sóylesiwler arqalı sheshiwdi másláhat etedi. Mámleketler arasında tınıshlıqtı saqlaw isleri menen shuǵıllanatuǵın xalıqaralıq shólkem - Tınıshlıq keńesin dúziw kerek ekenligi haqqındaǵı ideyanı birinshi ret Ya.A.Komenskiy usınǵan edi.

Ya.A.Komenskiy óz watanın júdá súyer edi hám onıń ǵárezsizligi ushın gúresip keldi. Onıń derlik barlıq shıǵarmaları watansúyiwshilik ideyaları menen suwǵarılǵan. Ol xalıq poeziyası dúrdanaların jıynap, chex naqıl-maqallar toplamın dúzedi hám óz xalqınıń ana tilin saqlawǵa shaqıradı.

Ya.A.Komenskiydiń dúńyaqarasına kóz jibersek onıń tómendegidey úsh belgisi menen ajıralıp turatuǵınlıǵın kóriwimizge boladı:

1.Naturallıq filosofiya. XI-XVII ásirlerde anglichan filosofı-materialist Bekon sensualistlik filosofiya teoriyasın ilgeri súredi. Komenskiy oqıtıw processine usı kóz-qarastan qaraydı. Biliw seziwden baslanadı. Seziw bolmaǵan jerde biliwde joq.

2. «Chex tuwısqanları» jámáátlik shólkemi diniy shólkem bolǵanlıǵı ushın Komenskiydiń ózide dindar esaplanadı. Lekin onıń ruwxanıylıǵı turmısqa ámeliy kóz-qaras penen qaraǵanlıǵı sebepli, oqıtıw processiniń mazmunına, didaktikalıq principlerdi úyreniwde ol kórinbeydi.

3. Komenskiydiń bazı-bir dúńyaqaslarınıń Oyanıw dáwiri tásirinde payda bolǵanlıǵın kóremiz. Adamlarǵa degen muhabbat, adamlardıń jaqsılıq jarata alıwına isenim menen qaraw, bulardıń hámmesi orta ásir adamına isenimsizlik penen qarawǵa qarama-qarsı.

Komenskiy óziniń pedagogikalıq teoriyasında tárbiyanıń tábiyatqa uyǵın bolıwı haqqındaǵı túsinikti ilgeri súredi. Ol «Ullı didaktika» kitabında oqıtıw tábiyǵıylıqqa boysınıwı kerek, balanıń aqılıy hám fizikalıq ósiw processi tábiyattaǵı ósiw processine uqsaǵan boladı dep kórsetedi. Máselen, baǵman tereklerdi tárbiyalaydı, onıń ósiw ózgesheliklerin esapqa aladı.Tap sonday oqıtıwshıda balanı tárbiyalaw menen birge ondaǵı ózgesheliklerdi esapqa alıwı tiyis dep jazadı.