Pedagogika va psixologiya

Mavzu -2: Psixologiya qalb (ruh) haqidagi fan. 
Reja: 

1.
Ruh haqidagi ilk tasavvurlar. 

2.
Falsafa fanining paydo bo`lishi. 

3.
Platonning ruh va qalb haqidagi qarashlari. 

4.
Aristolelning ta’limoti. 

5.
O`rta asr pisixologiyasi. 

Qadimgi grek faylasuflarining talimotiga ko`ra, dunyoning asosida qandaydir 

bitta moddiy narsa yotadi. Ularning fikricha, inson dunyoning bir qismi sifatida shu

moddadan tashkil topadi. 
Masalan, Falesning (624-547) yillar ta’lim berishicha, butun mavjudotning shu
jumladan, inson tabiatining ham asosi suvdir. Inson ruhi va ruhiy hayoti par (bug`) 
shaklida tasavvur qilingan. Anaksimen (e.a. 588-525y) butun mavjudot zichlashish
va siyraklashish qobiliyatiga ega bo`lgan havodan tashkil topgan, deb ta’lim 
beradi. Ruh bu juda siyraklashgan havodir deydi u.
Geraklit- Tyomniy (e.a. 544-483y) tabiatning asosi o`t (olov)dir deb
hisoblagan .“Hamma narsa olovdan paydo bo`ladi va yana hamma narsa olovga
aylanadi”. Butun dunyo, alohida narsalar, shuningdek inson ruhi ham olovdan
kelib chiqadi deydi u.
Geraklitning fikricha, ruh- bu dunyoning abadiy harakatlanadigan va
o`zgarib turadigan asosining - olovning o`tkinchi holatlarining biridir. Hamma
narsaning asosi tuproq- uning zarrachalaridir deb hisoblagan mutafakkirlar ham
bo`lgan.
Empedokl (Sitsiliya orolidan, 483-423y) “Tabiat haqida ” degan poyemaning 
avtori bo`lib bu dunyoning asosida qandaydir bitta stixiya (suv, havo, tuproq
yoki olovdan bittasi) emas, balki to`rttala stixiyaning hammasi, ya’ni suv,
havo, tuproq yoki olov yotadi deb ta’lim bergan.
Falsafa fanida ruh haqidagi ilk nazariy qarashlar. Platonning idealistik 
qarashlari. Arastu halb to`g`risida. Antiq psixologiyaning rivojlanish
bosqichlari. 

---

Ong psixikaning asosiy kriteriyasi ekanligi to`g`risida. Dekartning ilmiy

qarashlari. Halb va ruh, tana to`girisidagi ta`limot. Tafakkur substantsiyasi. 
Spinoza psixologiyasi. Effekt holatlar. Insonning individual farqlanishlari.
Platonning ruh va qalb haqidagi qarashlari, Platon (427-347) bilan 

Demokritlar deyarli bir vaqtda yashadilar va ijod etdilar. Bular quldorlik

aristokratiyasi mafkurasining namoyondalari edilar. Platon jon va tan mutlaqo
har xil, hatto qarama-qarshi bo`lgan ikkita mohiyatidir, deb ta’lim
berganlar. Tana moddiydir, uni tashqi sezgi organlari bilan idrok qilish
mumkin: uni ko`rish va sezish mumkin, u fizik jismdir.
Jon moddiy emas, balki ruhiydir: uni sezgi organlari yordami bilan

idrok qilish mumkin emas. U tanaga qarama-qarshi bo`lib , fizik jism emas,

balki metafizik, sezib bo`lmaydigan narsadir. Jon moddiy dunyoga emas,
balki boshqa ideal dunyoga, haqiqatdan yashayotgan ideallar (g`oyalar),
“obrazlar” dunyosiga taaluqlidir. Jon inson tanasiga o`sha dunyodan kelib
qo`shiladi. Uning tana bilan birga bo`lishi vaqtinchalikdir, tana o`lishi bilan
jon yana ideal dunyoga qaytib ketadi. 
Yerdagi hayot davomida jon tanaga mahkum etilgan, u zindondagi narsa

kabi, doimo ideallar dunyosiga chiqib ketmoqchi bo`lib, intilib turadi. O`z

ongini oshirish yo`li bilan shu dunyo haqidagi eslash insonga haqiqiy
demak, Platon fikricha, haqiqiy bilimning birdan-bir manbai-ideallar
dunyosidir. Bizning atrofimiz dunyosini sezishimiz va idrok qilishimiz esa,
faqatgina o`zgarib turadigan beqaror hodisalar haqida bilim beradi, holos.
Biroq jonning (ruhning) ideal holda namoyon bo`lishi ko`pchilik kishilarda
to`silib turilishi va moddiy tanaga bo`ysundirilishi mumkin. Oqibatda , jon
ideallar dunyosini go`yo esdan chiqarib, materiyaga farq bo`lmog`i mumkin. 
Shuning uchun ham yer yuzidagi hayot sharoitlarida inson joni,

materiyaga qanchalik farq bo`lishi darajasiga qarab, go`yoki 3 qismga

bo`linadi. Har bir kishida ularning har biri har xil darajada namoyon bo`ladi .
Jonning qaysi qismi ustun chiqishiga qarab, kishining har xil individual 

xususiyatlari hayotining yo`nalishi, harakteri, mayl va qobiliyatlari paydo bo`ladi.

Qadimgi grek materialistlari, shuningdek idealist Suqrot va Platonlar 

ham o`zlarining psixologik qarashlarini yozib sistemali bayon qilingan

mukammal asar sifatida qoldirmaganlar. 
Ularning bu fikrlari asosan ayrim-ayrim mulohazalar tariqasida saqlanib

qolgan. Platonning psixologik fikrlari esa har xil falsafiy asarlarida-

diologlarida saqlangan.
Grek filasoflaridan birinchi bo`lib ruh va ruhiy faoliyat haqida sistemali

ta’limot yaratgan kishi Aristotel (384- 322y) bo`lgan. Aristotel Platonning

shogirdi bo`lib uning ta’limotiga tanqidiy yondashgan ta’rifiga ko`ra, Aristotel
`oz falsafiy ta’limotida idealizm bilan materializm o`rtasida ikkilanib qolgan.
Aristotel ruh tana bilan uzviy bog`langan, deb hisoblaydi. Lekin uning

fikricha ruh moddiy, jismiy har bir narsa emas.

---

Aristotel jon (ruh)ning uch qismi haqida Platon ta’limotidan farq qilib,

uch xil jon (ruh) haqida vegetativ, sezuvchi va aqilli ruh turlari haqida
ta’limot yaratdi. Vegitativ ruhning faoliyati ovqatlanishda va ko`payishda
ifodalanadi. Ruhning bu turi o`simliklarda, hayvonlarda, insonlarda ham
bo`ladi. Hayvonlarda ham insonlarda ham bo`ladi. Sezuvchi ruhning faoliyati 
sezgi va hislarda xotira va tasavvurlar sezuvchi ruhning faoliyati sezgi va
hislarida, xotira va tasavvurlarda namayon bo`ladi. Ruhning bu turi
hayvonlarda ham insonlarda ham bo`ladi. Aqlli ruhning faoliyati tafakkurda,
bilimda va ixtiyoriy harakatlarda yuzaga chiqadi. 
Aqlli ruh faqatgina insonlarga xosdir. Shu aqliy insonning ruh va uni

faoliyati haqidagi mulohazalar Aristotel psixologiyasida asosiy o`rin tutadi.

Uning fikricha bu ruhiyatning mohiyati yashirin, ilmiy yo`l bilan bilib
bo`lmaydigan botir kuchdan iborat. “ Ruh haqida aniq tushuncha berish-deydi
Aristotel,-har jihatdan haddan tashqari kiyinish, ruh bu jism emas, balki 
o`shanga xos bir narsadir. U mavhum tushunchadir”. Aristotelning fikricha aqlli
ruh ilohiy yo`l bilan paydo bo`lgan: u tanadan tashqarida ham yashay oladi.
Tana o`lgandan keyin “ Aqlli ruh ilohiy ruh bilan qo`shilib ketadi”.
Aristotel ruh va tananing o`zaro munosabati masalasiga katta e’tibor 

bergan. “Ruh deydi u o`z tabiatiga ko`ra hukmron asosdir, tana esa tobe narsadir”.

Forma materiyaga nisbatan qanday bo`lsa, ruh ham tanaga nisbatan xuddi shunday. 
U hayotga ma’no va yo`nalish beradi. Ruh ta’sir qiladi va harakatlantiradi, tana esa
ta’sirlanadi va harakatga keladi. U ruhning birlamchiligi haqidagi umumiy tezisni 
quyidagi so`zlarda ifodalagan : “ruh tirik tananing sababi va manbaidir”.
Aristotel ruhning mohiyati va uning tana bilan o`zaro munosabati haqida bu o`ziga
xos fikrlar bilan birga berdik birinchi bo`lib, o`z-o`zidan kuzatish mumkin
bo`lgan ruhiy hodisalarni tasvirlab yozgan va klassifikatsiyalashtirilgan. Uning
psixologiyasida hozirgi zamon psixologiyasiga asos bo`lgan ko`pchilik
tushunchalarni uchratish mumkin, Chunonchi: tashqi beshta sezgi va sezgilar
haqidagi, ixtiyoriy va ixtiyorsiz protsesslar haqidagi, tasavvur assotsiatsiyalar
haqidagi, tafakkur haqidagi , tushunchalar va xulosa chiqarishlar va hakozalar 
haqidagi ta’limot yaratdi.
Aristotel, inson sezgilari tashqi moddiy qo`zg`ovchilar ta’siri tufayli hosil

bo`ladi degan fikrni takidlagan. Tafakkur haqidagi ta’limotda u Platonning

umumiy va mavhum tushuncha-ideal narigi dunyodan kelib chiqqan degan
ta’limotini inkor qildi.
Aristotel tushunchalarida ifodalangan umumiylik yakka narsalardan

tashqarida yoki yakka narsalardan avval o`zi bor bo`lgan emas, ba’lki yakka

narsalarni o`zida bo`ladi, degan ta’limotni ilgari surdi.
Qadimgi Grek filiasoflari birinchi bo`lib mantiqiy tafakkur formalarini

mukammal sistemasini ishlab chiqdi.

Shunisi diqqatga sazovorki, Aristotel psixik xodisalarni tasvirlar va 

analiz qilar ekan, organizmdagi ruhiy va fizik (fizioloogik) xodisalar o`rtasidagi

---

boqlanishlarni izladi. Uni psixologiya masalalarni hal qilishdagi materialistik

tendensiyallari mana shunda ko`rinadi. 
Platon bilan Aristotel’ yaratgan ruh haqidagigi talimot o`rta asrlarda- 

Sharqda
ham, g`arbda ham hukmron bo`lib qoldi. Psixologiyadagi bu oqim keyinchalik 

(XVIII asrda) metofizik yoki ratsionalistik psixologiya deb nom oldi.

Bu psixologiya shuning uchun ham metofizik deb ataladiki, uning

tekshirish predmeti bo`lgan ruh, psixik protseslar-fizik hissiy dunyo

chegarasidan tashkil qilgan mavjud mohiyati, ayrim jismiy bir narsa deb
tushuntiriladi.: shuning uchun ham rotsionalistik deb ataladiki, uning tekshirish
tajribadan ajratilgan faqat guruh mulohazadan iborat edi. 
O`rta asr mutafakkirlarning ruh va ruhiy hayot haqidagigi masalalarga

qaratilgan edi . Shuningdek o`rta asr mutafakkirlari iroda masalasiga alohida

e’tibor berdilar.
Masalan: Avgustin Iponniskiy (353-430y) birinchi bo`lib kishining boshqa

ruhiy qobiliyatlari orasida irodaning muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi

fikr yuritilgan. Irodaning ta’limoti juda yaqqoldir. Uning aytishicha, iroda
aqldan ham yuqori turadi. Butun o`rta asr tarixi maboynida, undan keyingi
vaqtlarda ham filosofiya va psixologiyada irda erkinligi haqidagi tortishiv juda
katta o`rin egalladi. Bu masala bo`yicha V-asrdayoq ikkita oqim - indeterminizm
paydo bo`lgan.
Diterministlar (lat, diterminare-belgilamoq) inson irodasi ham, dunyodagi

hamma narsalar singari, sababiyat qonuniga bo`ysunadi, binobarin, insonning

barcha irodaviy qarakatlari ham erkin emas, balki zarurat bilan o`z sabablari
bilan belgilanada deb ta’lim beradilar.
Imdeterminislar, aksincha, inson irodasi va uning katta harakatlari har

qanday sababiyatdan holi erkin hamda zaruriyatga bog`liq emas, deb ta’lim

berdilar.
Realistlar umumiy tushunchalar (“Universalilar” o`sha vaqtda shunday
deb atalardi) real, ob’yektiv holda mavjuddir va inson aqlida yakka narsalarga
bog`liq bo`lmagan holda aks etadi, deb davo qiladilar.
Anzel’m Kenterberiyskiy (1033-1109y) va shompalik Vil’gelm (1121-1170y) lar
realizmni eng ko`zga ko`ringan vakillari edi.
Naminalistlari (lat. nominale-nom, ot) umumiy tushunchalarni faqat yakka 

predmetlarning normallaridir, deb hisoblar edilar. Naminalistlarning ta’limotida

ba’zi bir o`rta asr mutafakkirlarining materialistik tendensiyallari ham
ifodalangan.

---