Pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish

---

Pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish 
 
N.O.Aripova 
G.I.Ibragimova 
D.M.Yadgarova 
N.X.Usmanova 
G.A.Turgunbayeva 
TMI 
 
Annotatsiya: Mazkur maqolada mamlakatimizda pensiya ta’minoti tizimining 
amaldagi holatai va uni takomillashtirish yo’nalishlari tadqiq etilgan. 
Kalit so‘zlar: pensiya, ijtimoiy nafaqa, ijtimoiy himoya, ish staji 
 
Improving the pension system 
 
N.O.Aripova 
G.I.Ibragimova 
D.M.Yadgarova 
N.X.Usmanova 
G.A.Turgunbayeva 
Tashkent Financial Institute 
 
Abstract: In this article, the current state of the pension system in our country 
and directions for its improvement are studied. 
Keywords: pension, social benefit, social protection, length of service 
XXI asrga kelib pensiya ta’minoti tizimini isloh etish dunyoning barcha 
mamlakatlari oldida tutgan dolzarb va muhim vazifalardan biriga aylandi. Pensiya 
ta’minoti tizimini isloh etishning asosiy sababi davlatning pensiyaga oid 
majburiyatlarini bajarish uchun moliyaviy resurslarning yetishmasligidir va bu 
muammo aholining keksayib borishiga muvofiq kuchayib, murakkablashib boradi va 
mamlakatlarda vujudga kelgan iqtisodiy, ijtimoiy va demografik vaziyatlardan kelib 
chiqib alohida kasb etadi. 
Mamlakatimiz pensiya tizimini chuqur qiyosiy tahlil qilish va pensiya 
ta’minotining modernizatsiyalashni nazariy va amaliy jihatlarini kompleks tadqiq etish 
ijtimoiy siyosatni manzilliligini kuchaytirishning dolzarb, ilmiy-amaliy ahamiyatga 
ega bo’lgan ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. O’zbekistonda mustaqillikning 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1081

---

dastlabki yillarida bozor munosabatlariga o’tish iqtisodiy munosabatlarda turg’unlik 
elementlarini kuchaytirib yubordi. 
Mamlakat yalpi ichki mahsuloti ishlab chiqarishini qisqarishi, ishsizlikni ortishi, 
byudjet to’lovlari va aholi daromadlarini pasayishi pensiya tizimi faoliyatiga salbiy 
ta’sir ko’rsatdi. Mamlakatda vujudga kelgan iqtisodiy holat, aholini pensiyaga 
chiqqandan so’ng munosib turmush sifatini ta’minlashga salbiy ta’sir ko’rsatgan 
inflyatsiyaning yuqori sur’atlari, aholi jamg’armalarini qadrsizlanishiga olib keldi. 
Ushbu vaziyatda pensiya tizimi aholini kam ta’minlangan qismiga nisbatan ijtimoiy 
muammolarni yumshatish vazifasini bajardi. 
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan 2017-2021 yillarda 
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 
Harakat strategiyasining asosini ham, avvalambor, inson manfaatlarini ta’minlash 
bilan bog‘liq vazifalar tashkil qiladi.
Harakatlar strategiyasida “Ijtimoiy sohani rivojlantirish” deb nomlangan 
to‘rtinchi yo‘nalish ko‘zda tutilgan bo‘lib, “... fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish va 
ularning salomatligini saqlash, aholining muhtoj qatlamlariga ko‘rsatiladigan ijtimoiy 
yordam sifatini oshirish”
1
chora-tadbirlarini amalga oshirishni nazarda tutadi.
Hozirgi paytda pensiya ta’minoti tizimi eng muhim ijtimoiy himoya 
institutlaridan biri hisoblanadi. Uning samarali faoliyat yuritishi mamlakatimizning 
ijtimoiy farovonligi darajasiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shu sababdan 
mamlakatimizda istiqboldagi demografik va makroiqtisodiy holatini o‘zgarishlarni 
inobatga olgan holda pensiya tizimini takomillashtirib borish, pensiya tizimining 
nodavlat shakllarini rivojlantirishga shart-sharoitlar yaratish, pensiya jamg’armasi 
mablag’laridan samarali foydalanish, pensiya tayinlashda hisob-kitob ishlarini 
soddalashtirish, pensiya tizimi moliyaviy barqarorligini ta’minlashda zamonaviy 
usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
 
Davlat pensiya ta’minoti tizimi davlatning ijtimoiy ta’minotini amalga oshiruvchi 
asosiy mexanizm hisoblanadi. O’zbekiston mustaqillikka erishgan ilk yillardanoq 
aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash, ularning turmush darajasini oshirish va 
moddiy ta’minotini mustahkamlash maqsadida davlat pensiya ta’minoti tizimini bozor 
mexanizmlari orqali qayta tashkil etish va takomillashtirishga oid keng tarkibiy 
o’zgarishlar va islohotlar amalga oshirilmoqda. 
Pensiya tizimiga xizmat qiluvchi pensiya jamg’armasi uchun daromad 
manbalarining aniq belgilanganligi, mablag’larning qat’iy maqsadli ishlatilishi, 
mablag’larning shakllanishi va ishlatilish muddatlarining mos kelmasligi, mustaqil, 
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “2017-2021-yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston 
Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-
4947-sonli Farmoni. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1082

---

byudjetdan tashqari moliya-kredit tashkiloti ekanligi hamda ijtimoiy sug’urtaning 
muhim elementi ekanligi kabi xususiyatlar xosdir (1-rasm). 
1-rasm. Pensiya tizimining asosiy xususiyatlari
2
Pensiya ta’minoti iqtisodiy faol aholining ish joyi, mehnatga layoqati va 
daromadini yo‘qotish bilan bog’liq turli xavf-xatardan ijtimoiy himoyalash shakli 
hisoblanadi.
Davlatning nazorati asosida ish beruvchilar va ishlovchilarning maqsadli 
badallaridan shakllanuvchi maxsus byudjetdan tashqari ijtimoiy fondlardan 
moliyalashtirilishi pensiya ta’minotining xususiyatli jihatidir. Shundan kelib chiqib 
pensiya ta’minoti tizimining oldida quyidagi maqsadlar turadi:
- fuqarolarni keksalik davrida kambag’allikdan himoyalash; 
- mehnat faoliyati tugashi bilan pensiyaga chiqish oldidan to’lanadigan ish haqi 
miqdoriga proportsional tarzda belgilangan muayyan miqdordagi kafolatlangan 
daromadni ta’minlash; 
- bu daromadni kelajakda turmush darajasining pasayishidan himoyalash.
3
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan markazlashtirilgan jamg’arish yoki 
ishlovchilarning ish haqining bir qismini badal ko’rinishida pensionerlar foydasiga 
undirish pensiya to’lovlari manbaning ishonchli asosini ta’minlaydi. Bu imkoniyat, 
nafaqat, emissiya yo’li bilan, balki ijtimoiy siyosat doirasida zaruriy hollarda ish haqi 
miqdorini joriy ish haqi va pensiya ajratmalariga taqsimlashga tegishli o’zgartirishlar 
kiritish yo’li bilan ham amalga oshirilishi mumkin.
Bugungi kunda tadqiq etilayotgan avlodlar birdamligi, zamonaviy qayta 
taqsimlash tamoyiliga asoslangan pensiya tizimi ishlovchilarning tegishli moliyaviy 
muassasalarga xususiy pensiya jamg’armalar qilishlarini inkor etmaydi. 
Ayniqsa, bu borada to’g’ri tashkil etilgan pensiya tizimi iqtisodiyotni 
investitsiyalashning moliyaviy manbai bo’lib xizmat qilishi mumkinligini e’tirof 
etishimiz zarur. 
2
Abdurahmonov Q.X., Abdurahmanov X.X. Aholi turmush tarzi va daromadlari. O’quv qo’llanma. – T.: “TDIU”, 2011. 
226-b.
3
Allayarov Sh.A., Toshmuxamedova D.A. Davlat pensiya ta’minoti. O‘quv qo‘llanma. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 
2015. 248-b.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1083

---

Pensiya tizimiga ta’minot badallarini qayta taqsimlashning davlat mexanizmi 
yordami bilan individuallashtirilgan schetlardan foydalangan holda moliyaviy 
ta’minlash, pensiya tizimini tashkil etishning o’ziga xosligi, belgilangan yagona 
badallarni hisobga olgan holda pensiya miqdorini belgilash kabilar xosdir. 
Umuman olganda, davlat pensiya ta’minoti o’zida fuqarolarni qarilikda, kasallik, 
onalik holatlarida, boquvchisini va mehnatga layoqatini to’la yoki qisman 
yo’qotganlikda, ishsizlik holatlarida moddiy ta’minlash bo’yicha konstitutsion 
xuquqlarini ro’yobga chiqarish usulini aks ettiradi. Ishlovchi oladigan ta’minot 
miqdori mehnat (ta’minot) staji, ish haqi miqdoriga, mehnat qobiliyatini yo’qotish 
darajasiga bog’liq bo’ladi va amaldagi tegishli qonunlar bilan tartibga solinadi.
Iqtisodiy islohotlar sharoitida davlat pensiya ta’minotini tashkil etish quyidagi 
tamoyillarga asoslanadi: 
- ijtimoiy ta’minotning majburiyligi va ixtiyoriyligining birligi; 
- davlat, ish beruvchi va yollanma ishlovchilarning ijtimoiy hamkorligi; 
- shaxsiy daromadlar va mehnat qilish qobiliyatini yo’qotishni qoplash; 
- maqsadli byudjetdan tashqari jamg’armalarni shakllantirish va ulardan samarali 
foydalanish; 
- ta’minot faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish bilan o’zini o’zi tartibga 
solishning birligi; 
- ijtimoiy ta’minotning asosiy subektlari hisoblangan ta’minlovchilar va 
ta’minlanuvchilarning o’zaro munosabati;
- iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy adolatlilikning mutanosibligi; 
- fuqarolarni ta’minlashda ijtimoiy birdamlik va individual javobgarlik. 
Pensiya ta’minotining eng muhim iqtisodiy funktsiyasi mehnat resurslarini takror 
ishlab chiqarish uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir. Pensiya ta’minoti 
- davlatning ijtimoiy ta’minot siyosatining muhim va ajralmas qismidir. Shu nuqtai 
nazardan, ijtimoiy ta’minot tizimi jamiyatda ijtimoiy adolatlilikni ta’minlash, siyosiy 
barqarorlikni vujudga keltirish va ta’minlab turishning asosiy shart-sharoitlaridan 
biridir. 
Davlat pensiya ta’minoti tizimini isloh qilish ijtimoiy xavf-xatarni, ya’ni ijtimoiy 
ta’minotning o’zaro bog’langan asosiy mustaqil shakllarini ajratishni talab etadigan 
himoyaning funktsional belgilarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Bu 
nafaqa va pensiyalar to’lash uchun mablag’larni shakllantirish va sarflashdagi 
manzillilik, shuningdek mehnat qobiliyatini yo’qotishni profilaktikalash uchun 
tashkiliy va moliyaviy shart-sharoit yaratish imkonini beradi. 
Pensiya tizimiga sug’urta badallarini qayta taqsimlashning davlat mexanizmi 
yordami bilan individuallashtirilgan schetlardan foydalangan holda moliyaviy 
ta’minlash, pensiya tizimini tashkil etishning o‘ziga xosligi, belgilangan yagona 
badallarni hisobga olgan holda, pensiya miqdorini belgilash kabi belgilar xosdir. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1084

---

Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, pensiya ta’minoti tizimi - bozor iqtisodiyoti 
sharoitida fuqarolarni qarilik, kasallik, mehnat qobiliyatini to‘la yoki qisman yo‘qotish, 
boquvchisini yo‘qotganlik, ishsizlik holatlarida moddiy ta’minlanishlariga bo‘lgan 
konstitutsion huquqlarini ro‘yobga chiqarishni ta’minlashi lozim bo‘lgan asosiy 
ijtimoiy himoya institutlaridan biridir. Olinadigan mablag’lar miqdori sug’urta 
(mehnat) staji davomiyligi, ish haqi miqdori, mehnat qobiliyatini yo‘qotganlik 
darajasiga bog’liq bo‘ladi va qonun asosida tartibga solinadi.
4
Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlar amaliyotida keng qo‘llaniladigan, ijtimoiy 
kafolatlar tizimi va moliyaviy institutlarni tashkil qilish vositalari va tamoyillari, 
atamalari, ijtimoiy va kasbga oid xavf-xatarlar, sug’urta badallari va to‘lovlarning 
ekvivalentligi, ijtimoiy xavf-xatar va sug’urta tariflarining bog’liqligi, shuningdek 
ushbu tizimning boshqa klassik elementlari - aholini ijtimoiy himoyalashning hayotiy 
muhim tartibga soluvchisi emas, balki mavhum kategoriyalar sifatida tasavvur 
qilinmoqda. 
mamlakatimiz pensiya tizimini moliyalashtirishda ma’lum bir muommolar 
mavjud. Buning uchun, fikrimizcha, dastlab pensiya tizimini moliyalashtirishni 
takomillashtirish va samaradorligini oshirishning ustuvor yo’nalishlarini aniqlab olish 
lozim. Pensiya tizimini moliyalashtirishni takomillashtirish quyidagi ikki muammo 
bilan bog’liq:
1) Pensiya jamg’armasi daromadlarini shakllantirish tartibining to’g’riligi, 
maqsadga muvofiqligi, ilmiy va amaliy jihatdan asoslanganligi, yangi zamonaviy 
talablarga to’liq javob berayotganligi, mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni 
chuqurlashuvidagi o’zgarishlarning o’zida mujassam etganligi va h.k. 
2) Pensiya jamg’armasidan qilinayotgan xarajatlarning miqdori, hajmi, ko’lami, 
tarkibi, ularning maqsadga muvofiqligi, Pensiya jamg’armasining iqtisodiy tabiatiga, 
vazifalariga mos kelishi va sh.k.; 
Pensiya jamg’armasi xarajatlarini moliyalashtirishda shu jamg’armaning o’ziga 
tegishli bo’lgan mablag’larning etarli emasligi bilan bog’liq. Muammoning 
mavjudligi, albatta, yangi me’yoriy va qonun hujjatlarining qabul qilinishi, pensiya 
badallarini yig’ish, uni maqsadli sarflash ustidan nazoratning kuchaytirilishi natijasida 
keyingi yillarda pensiya tizimining moliyaviy ta’minotini barqarorlashtirish borasida 
jiddiy yutuqlarga erishildi, Pensiya jamg’armasi hisobidan pensiyalarni 
moliyalashtirishda jiddiy qarzdorlik mavjud emas, olingan kreditlar to’liq qaytarilgan. 
Yuqorida qayd etilgan holatlarga qaramasdan, pensiyalarni to’lashga kamida uch oylik 
ehtiyojlarni mablag’ bilan ta’minlashga etarli darajada zahira jamg’armasini tashkil 
etishning iloji bo’lmayapti, majburiy pensiya badallari miqdorining nisbatan yuqoriligi 
4
Li A. O’zbekiston Respublikasi moliya huquqi: Yuridik oliy o’quv yurtlari uchun darslik. – T.: “TDYU”, 2006. 241-b. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1085

---

sababli ularni o’z vaqtida va belgilangan summalarda to’lashning iloji bo’lmayapti va 
h.k. 
Pensiya jamg’armasining xarajatlarini moliyalashtirish uchun chetdan jalb 
qilingan mablag’lar asosan boshqa byudjetdan tashqari jamg’armalar mablag’lari 
hisobidan amalga oshirilgan. Pensiya jamg’armasining xarajatlarini qoplash uchun 
Respublika byudjetidan berilayotgan mablag’lar o’zining ma’lum bir mazmuniga ega 
bo’lsa-da, biroq ularning dotatsiyalar ko’rinishida berilayotganligini, bizningcha, to’liq 
ma’qullab bo’lmaydi.
Pensiya tizimini moliyalashtirishni takomillashtirish obyektiv zaruriyatga 
aylanmoqda. Fikrimizcha, quyidagi tadbirlar tizimini amalga oshirish maqsadga 
muvofiqdir: 
Birinchidan, pensiya tizimini moliyalashtirishni takomillashtirishning asosiy 
yo’nalishlaridan biri bu Pensiya jamg’armasi daromadlar bazasini yanada 
mustahkamlash yo’nalishida tegishli ishlarni amalga oshirish bilan bog’liq. Bu juda 
murakkab masala bo’lib, u o’ziga nisbatan kompleks yondoshuvning bo’lishini taqozo 
etadi.
Shu munosabat bilan quyida masalaning ana shu jihatlarni bayon qilishga harakat 
qilamiz. 
Bu o’rinda, dastlab, to’lanadigan oylik pensiya badallari miqdorining uning 
to’lovchilari o’rtasida sezilarli farqlarning bor ekanligini qayd etib o’tishimiz kerak. 
Gap bu erda ish beruvchilar va xodimlar, shuningdek, turli guruhlarga mansub bo’lgan 
tovar ishlab chiqaruvchilarning Pensiya jamg’armasiga to’laydigan oylik badallari 
miqdorlari o’rtasida katta farqlarning borligi xususida ketmoqda. Amaldagi tartibga 
muvofiq, Pensiya jamg’armasiga ish beruvchining ish haqi fondidan ajratmasi 24,8 
foizni tashkil etadi. Ana shu iraqamni hisobga olgan holda, demak, Pensiya 
jamg’armasi mablag’larining 89,5 foizini ish beruvchilar to’laydilar, degan xulosani 
chiqarish mumkin. Bunday sharoitda ana shu nisbatni qanchalik to’g’riligi va uning 
ilmiy-amaliy jihatdan qay darajada asoslanganligini aniqlash muhim ahamiyat kasb 
etadi. Chunki dunyoning taraqqiy etgan mamlakatlarida, xususan, AQSh va 
Germaniyada, bu nisbat ish beruvchilar va xodimlarning ishtiroki deyarli teng. Albatta, 
buni inobatga olgan holda bizda ham shunday bo’lishi kerak degan xulosaning 
chiqarilishi maqsadga muvofiq emas. Lekin, bizningcha, hech bo’lmaganda, yaqin 
kelajakda masalaning ana shu jihatiga, ozroq bo’lsa-da, e’tibor berilsa va unga muvofiq 
ravishda tegishli ishlarga yondoshuv o’zgartirilsa, bu masalada bozor talablariga javob 
beradigan tomonga katta qadam tashlangan bo’lar edi. 
Amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar natijalarining ko’rsatishicha, hozirgi paytda 
mamlakatimizda mavjud bo’lgan pensiya to’lanmalarining amaldagi miqdori pensiya 
badallari tariflarining amaldagi darajasiga to’liq mos kelmaydi. Boshqacha so’zlar 
bilan aytganda, pensiyalarning miqdori (summasi) va ish haqining miqdori (summasi) 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1086

---

hamda to’langan badallarning miqdori (summasi) o’rtasida kuchli iqtisodiy 
(moliyaviy) bog’liqlik mavjud emas. Shu sababli bu masala, fikrimizcha, Pensiya 
jamg’armasi daromadlar bazasini mustahkamlashning eng muhim jihatlaridan biri 
sifatida qaralmog’i va bu borada tegishli ishlar amalga oshirilmog’i lozim. 
Mamlakatimiz fuqarolari o’zlarining jinsiy belgilari va alohida kasbiy 
faoliyatlariga muvofiq Pensiya jamg’armasining daromadlarini shakllantirish va uning 
xarajatlaridan foydalanishda bir xil darajada ishtirok etmaydilar. To’liq pensiya 
huquqini olish uchun, amaldagi qonunchilikka muvofiq, ayollarga 20 yil va erkaklarga 
25 yil davomida Pensiya jamg’armasining daromadlarini shakllantirishda ishtirok 
etishning o’zi etarli. Umumiy asoslarda tayinlanadigan yoshga doir pensiya erkaklar 
uchun 60 yosh va kamida 25 yillik mehnat stajiga ega bo’lganda va ayollar uchun esa 
55 yoshga to’lganda hamda 20 yillik ish stajiga ega bo’lganda tayinlanadi. Biroq, oxirgi 
yillarda mamlakatimizda o’rtacha umr ko’rish ayollarda - 73 yilni va erkaklarda esa - 
71 yilni tashkil etayotganligi e’tiborga olinadigan bo’lsa, Pensiya jamg’armasining 
xarajatlar qismida ayollarning ishtiroki hissasi erkaklarnikidan ikki martadan 
yuqoriroq ekanligi ma’lum bo’ladi. Buning ustiga, ularning Pensiya jamg’armasi 
daromadlari qismida esa ishtiroki erkaklarnikiga nisbatan ancha past. Bizning amalga 
oshirilgan hisob-kitoblarni natijalariga qaraganda, mamlakatimizdagi pensiyalarning 
o’rtacha darajasi ish haqi o’rtacha darajasining 26,2 foiziga to’g’ri kelmoqda. Tadqiqot 
jarayonida yana shu narsa ma’lum bo’ldiki, pensiya miqdorlarini tayinlash va ularni 
qayta hisob-kitob qilishda qo’llaniladigan ayrim koeffitsientlarda ham ma’lum bir 
kamchilik va xatoliklar mavjud. Chunki amaldagi tartibga muvofiq, o’rtacha 
pensiyaning tayanch miqdori o’rtacha ish haqining eng kamida 55 foiziga to’g’ri 
kelishi kerak.
Yuqorida ta’kidlanganidek, pensiya miqdorlarini belgilashda Pensiya 
jamg’armasining daromad qismida fuqarolarning qatnashuvini jinsiy belgilar bo’yicha 
baholashda ham talaygina farqlar mavjud. Masalan, ayollar qatnashuvining har bir yili 
2,75 foizi (bu pensiya tayanch miqdorining 55 foizi va talab qilinadigan stajning 20 
yilligidan kelib chiqadi), erkaklarniki esa 2,2 foiz darajasida (bu pensiya tayanch 
miqdorining 55 foizi va talab qilinadigan stajning 25 yilligidan kelib chiqadi) 
baholanmoqda. Shu munosabat bilan Pensiya jamg’armasining daromadlar bazasini 
mustahkamlash uchun bu sohada ham tegishli o’zgarishlarni amalga oshirish maqsadga 
muvofiq. 
Amaldagi qonunchilikka muvofiq mamlakatimiz aholisining ayrim guruhlari va 
toifalariga Pensiya jamg’armasining daromadlar qismini shakllantirishda ishtirok 
etmaslik huquqi berilgan. Aholining bunday toifalari yoki guruhlari qatoriga harbiy 
xizmatchilarni ko’rsatish mumkin. Shuningdek, aholining ko’pgina toifalari va 
guruhlariga mehnat stajini ikki karra hisoblash ko’rinishida imtiyozlar berilgan. 
Masalan, muddatli xizmatni o’tagan harbiy xizmatchilarning bir yillik xizmati ikki 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1087

---

yillik ish tarzida hisobga olinadi. Birinchi guruh nogironlari va 16 yoshgacha bo’lgan 
nogiron bolalarning parvarishi, bolalar uch yoshga to’lguniga qadar ularni 
parvarishlash davrlarida ishlamaslik, oliy o’quv yurtlarida kunduzgi o’qish davrlari, 
xarbiy xizmatda xizmatini o’taganligi va boshqalar mehnat stajiga qo’shiladi. 
Pensiyalarga hech qanday qo’shimcha moliyaviy manbalar bilan ta’minlanmagan turli 
ustamalarni qo’llash amaliyoti ham keng tarqalgan. Bir vaqtning o’zida, tadbirkorlik 
faoliyati bilan shug’ullanadigan yoki boshqa mamlakatlarda ishlashgan shaxslar uchun 
majburiy badallar to’lash tartibi va miqdorini belgilaydigan qonunlar ishlab 
chiqilmagan. 
Yuqoridagilarga asoslangan holda aytish mumkinki, Pensiya jamg’armasi 
daromadlarini shakllantirishdagi muammolarning bir qismi, ko’p jihatdan, imtiyozli 
pensiya ta’minoti muammolariga borib taqaladi. Chunki rejali iqtisodiyotda imtiyozli 
pensiyalar xodimlarning ayrim toifalariga zararli mehnat sharoitlari uchun o’ziga xos 
tarzdagi qoplama to’lovlar shaklida mavjud bo’lgan. Ammo hozirgi sharoitda, ya’ni 
korxonalar ish haqi miqdori va to’lov shakllarini o’zlari mustaqil belgilaydigan bozor 
munosabatlari sharoitida imtiyozli pensiya ta’minotining dastlabki funktsiyasi to’liq 
o’z mazmunini yo’qotdi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, zararli va o’ta zararli ishlab 
chiqarishda band bo’lgan xodimlar hamon ilgaridagidek jamiyatda og’ir va zararli o’ta 
zararli mehnat sharoitlari uchun ularning salomatligiga etkazilgan ziyonni qoplashi 
shart deb o’ylaydilar. Aslida esa, bunday maqsadlarni ko’zda tutgan qoplama ularning 
olayotgan ish haqlari miqdoriga qo’shimcha ravishda qo’shilishi lozim. Bu erda 
masalaning boshqa bir jihati ham bor. Gap shundaki, hozirgi sharoitda, ya’ni ishlab 
chiqarishga zamonaviy texnologiyalar va mexanizmlarning joriy etilishi natijasida 
ko’pgina ish o’rinlaridagi mehnat sharoitlari, oldingidek, zararli va og’ir emas. Ba’zi 
bir sabablarga ko’ra, xo’jalik yurituvchi sub’ekt bunday texnologiyalarni ishlab 
chiqarishga joriy etmayotgan bo’lsa, unda bunday korxonaning o’zi jamiyatni 
qo’shimcha moliyaviy yukdan ozod qilib, tegishli xodimning muddatidan oldin 
pensiyaga chiqishini ta’minlashi va uni belgilangan tartibda qoplashi kerak. Ishning 
bunday tarzda yuritilishi, bizningcha, bozor iqtisodiyotining tegishli talablariga to’liq 
mos keladi. 
Amaliyotning 
ko’rsatishicha, 
Pensiya 
jamg’armasi 
daromadlarini 
barqarorlashtirishning bosh omili mehnat stajining uzoq davom etishini emas, balki 
yuqori ish haqiga ega bo’lishni rag’batlantiruvchi mexanizm hisoblanadi. Buni biz 
pensiyalarning amaldagi tarkibiy tuzilmasini tahlil qilish natijasida aniqlashimiz 
mumkin. Unga ko’ra hozirgi paytda, pensiyalarning asosiy qismi, ya’ni ularning 
o’rtacha 60 foizidan ortiqroq bo’lgan qismi ish haqi hisobidan shakllanayotgan bo’lsa, 
qariyb 22 foizga yaqin bo’lgan qismi esa talab qilinayotgan staj hisobidan tarkib 
topmoqda. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1088

---

Mamlakatimizda Pensiya jamg’armasining daromadlarini shakllantirishda uning 
ijtimoiy-iqtisodiy hayotida keyingi yillarda ro’y berayotgan o’zgarishlar, ya’ni 
iqtisodiyotni boshqarishning nomarkazlashuvi, aholi daromadlari tabaqalashuvining 
o’sishi, mehnatga haq to’lashdagi tarmoq, hududiy va malakaviy farqlarning 
mavjudligi va h.k.lar ham hisobga olinmog’i lozim. Xususan, mamlakatimizdagi 
aholining demografik tarkibiy tuzilmasi o’ziga xos bo’lib, unga ko’ra, dunyoning 
barcha taraqqiy etgan mamlakatlarida qariganlar sonining aholi umumiy sonidagi 
salmog’i ortib borayotgan paytda, O’zbekistonda bu ko’rsatkichning o’sish sur’atlari 
bu mamlakatlarnikidan ancha past hisoblanadi va Pensiya jamg’armasi daromadlarini 
shakllantirish nuqtai-nazaridan o’ziga xos bo’lgan qulay vaziyatni vujudga keltiradi. 
Shuningdek, aholi daromadlarining tarmoqlar va mintaqalar bo’yicha tabaqalanishi, 
mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyoti sur’atlarining yanada jadallashuvi munosabati 
bilan Pensiya jamg’armasi daromadlarini shakllantirishning tarkibiy tuzilmasida o’z 
ta’sirini ko’rsatadi. 
Mamlakatimizda pensiya ta’minotini tashkil qilish va boshqarish tizimining 
tarkibiy tuzilmasini tahlil qilish natijasida uning qonunchilik va ijroiya funktsiyalarini 
nazorat qilish bir necha davlat organlari, xususan, O’zbekiston Respublikasi Adliya 
vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, O’zbekiston Respublikasi 
Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Davlat 
soliq qo’mitasi, Pensiya jamg’armasi, bank muassasalari va aloqa tashkilotlari orqali 
amalga oshirilayotganligini aniqlashimiz mumkin. Bulardan ko’rinib turibdiki, Pensiya 
jamg’armasining daromadlarini shakllantirishda bevosita daxldor bo’lgan 
funktsiyalarning ayrimlari, xususan, pensiya sug’urtalariga yoki pensiya badallarini 
yig’ishga tegishli bo’lganlari bir organga, pensiya ishlarini rasmiylashtirish - ikkinchi 
organga, pensiya to’lanmalarini amalga oshirish esa - uchinchi organning zimmasiga 
yuklangan va h.k. Bunday holatning mavjudligi, o’z navbatida, jumladan, Pensiya 
jamg’armasi daromadlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning samaradorligini 
oshirishga o’z ta’sirini ko’rsatmasdan qolmaydi. Shuning uchun, bizningcha, bu 
masalaga ham ancha oydinlik kiritib olish maqsadga muvofiq.
Ikkinchidan, 
Pensiya 
jamg’armasining 
mablag’lari 
hisobidan 
moliyalashtirilayotgan amaldagi xarajatlarning tarkibiga o’zgartirish kiritish zarur: 
- ishlamayotgan pensionerlarga pensiyalarni to’lash;
- ishlayotgan pensionerlarga pensiyalarni to’lash;
- kommunal xizmatlarni to’lash bo’yicha pulli kompensatsiyalar;
- vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo’qotganlik, bola tug’ilganligi va h.k.lar 
uchun nafaqalar; 
- boshqa xarajatlardan iborat.
Fikrimizcha, Pensiya jamg’armasidan moliyalashtirilayotgan xarajatlarning 
tarkibi faqat yuqorida keltirilganlarning dastlabki ikkisini, ya’ni ishlayotgan va 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1089

---

ishlamayotgan pensionerlarga pensiyalarni to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni 
qoplab olish bilan cheklanishi lozim.
Pensiya tizimini moliyalashtirishni takomillashtirishning zamonaviy yo’nalishi 
sifatida bunday yo’lni tutishning sabablari, bizningcha, quyidagilardan iborat: 
a) Pensiya jamg’armasi va undan moliyalashtiriladigan xarajatlarning maqsadga 
muvofiqligi, tom ma’noda, ta’minlanadi; 
b) Pensiya jamg’armasining iqtisodiy tabiatiga unchalik to’liq mos kelmaydigan 
xarajatlarning bu jamg’arma mablag’lari hisobidan moliyalashtirilishiga chek 
qo’yiladi;
c) Pensiya jamg’armasi hisobidan qilinadigan xarajatlarning miqdori kamayadi.
d) Pensiya jamg’armasidan qilinadigan xarajatlarning qisqarishi natijasida, 
boshqa sharoitlar teng bo’lgan taqdirda, bu jamg’armaning o’ziga tegishli bo’lgan 
xarajatlarini, ya’ni ishlayotgan va ishlamayotgan pensionerlarga pensiyalarni 
belgilangan miqdorda va o’z vaqtida to’lash bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy 
imkoniyati oshadi; 
“Fuqarolarni davlat pensiya ta’minoti to’g’risida”gi, “Fuqarolarni jamg’arib 
boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining qonunlariga 
va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 24 avgustdagi 351 sonli 
“Yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan 
jismoniy shaxslarni va dehqon xo’jaliklarining a’zolarini davlat ijtimoiy sug’urtasi 
to’g’risida”gi qaroriga, Pensiya jamg’armasining daromadlar bazasini mustahkamlash 
nuqtai-nazaridan, belgilangan tartibda o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritilishi 
kerakki, avvalo, ularda bu jamg’armaning moliyaviy mablag’larini hosil qilishda, 
oldingi ko’zda tutilganlardan tashqari, norasmiy sektorda faoliyat ko’rsatayotgan 
fuqarolar va o’zi bilan o’zi band bo’lgan fuqarolarning ham majburiy tarzda ishtirok 
etishi va faqat shu holdagina ularga qarilik, nogironlik yoki boquvchisini yo’qotganlik 
hollarida pensiyalarning kafolatlanishini qonuniy tarzda belgilanib qo’yilmog’i lozim. 
Bir vaqtning o’zida, agar fuqarolar pensiya sug’urtasiga majburiy tarzda jalb qilinmasa, 
u holda fuqarolarning bunday toifasiga nisbatan ixtiyoriylik va boshqa asoslarda 
pensiya va ijtimoiy sug’urtaning boshqa nodavlat shakllarini tashkil qilishni yo’lga 
qo’ymoq lozim.