Pär Lagerkvist
Dvärgen
Per Lagerkvist
KarlİK
Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2018, 192 səh.
Çapa imzalanmışdır: 17.07.2018
Qanun nəşriyyatı
Bakı, azərbaycan, aZ1102, Tbilisi pros., 76
Тел.: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18
Mobil: (+994 55) 212 42 37
e-mail: info@qanun.az
www.qanun.az
www.fb.com/Qanunpublishing
www.instagram.com/Qanunpublishing
ISBn 978-9952-36-569-6
© Qanun nəşriyyatı, 2018
© Pär Lagerkvist, 1944
Bu kitabın azərbaycan dilinə tərcümə və yayım
hüquqları Qanun nəşriyyatına məxsusdur.
Kitabın təkrar və hissə-hissə nəşri “Müəlliflik hüququ və əlaqəli
hüquqlar haqqında” azərbaycan Respublikasının Qanununa ziddir.
M
ənim boyum yaxşıdır, 26 dyüm, mütənasib bədən
quruluşum da var, bəlkə başım bir az yekədir.
Saçlarım başqalarınınkı kimi qara deyil, kürəndir, özü də
dedikcə cod və sıxdır, arxaya darandığından, o qədər də hün-
dür olmayan geniş alnımı aydın göstərir. Üzümə tük çıxmır,
amma qalan şeylərim elə bütün kişilərinki kimidir. Qaşlarım
çatmadır. Mən çox güclüyəm, xüsusilə də hirslənəndə. İoso-
fatla mənim aramda yarış düzəldəndə onu iyirmi dəqiqəyə
kürəyi üstə çırpıb, boğdum. O vaxtdan mən bu sarayın tək
karlikiyəm.
Karliklərin əksəriyyəti təlxəkdir. Onların işi ağalarını və
qonaqları güldürmək üçün boş-boş çərənləyib oyunbazlıq
eləməkdir. Mən heç vaxt bu dərəcədə alçalmamışam. Əslində
heç kəs mənə belə təkliflə müraciət də eləməyib. Elə yalnız
zahiri görünüşüm bu rolda istifadə olunmağıma imkan ver-
mir. Mənim zahirim gülməli hərəkətlər üçün əlverişli deyil.
Və mən özüm də heç vaxt gülmürəm.
Mən təlxək deyiləm. Mən karlikəm, yalnız karlik.
Əvəzində çox iti dilim var və bu da yəqin ki, ətrafımdakı
adamlardan bəzilərini əyləndirir. amma bu hər halda onların
təlxəyi olmaqla eyni şey deyil.
Mən diqqətinizə yetirim ki, üzüm bütün qalan kişilərin
üzünün eynisidir. Bu o qədər də həqiqətə uyğun deyil, çünki
5
6
mənim üzüm başdan-ayağa qırış-qırışdır. Mən bunu çatış-
mazlıq saymıram. Mən bu cür yaranmışam və başqalarının
başqa cür doğulmasının mənə heç bir dəxli yoxdur. Mənim
üzüm heç nəyi bəzəmədən və təhrif etmədən necəliyimi göstərir.
Bəlkə də adamın üzü əslində yalnız qılaf kimi bir şey olmalıdır,
lakin üzümün elə olmaması mənim xoşuma gəlir.
Qırışlara görə mən çox qoca görünürəm. Əslində qoca
deyiləm. amma eşitmişəm ki, biz karliklər indi yer üzü-
nü məskunlaşdırmış bütün irqlərdən daha qədim bir irqə
mənsubuq və elə bu səbəbdən də anadan qoca doğuluruq.
Bilmirəm, bu həqiqətən belədirmi, lakin belədirsə, deməli
başlanğıc hüququ bizimkidir. Mən şadam ki, tamam başqa
cinsdənəm və bu hamıya aydın görünür.
Digər insanların üzü mənə tamam ifadəsiz görünür.
Sahiblərim xətrimi çox istəyirlər, xüsusilə də qeyri-adi
və güclü insan olan hersoq. uzaqlara nüfuz edən fikirlərin
müəllifi və həm də onları həyata keçirməyə qadir bir şəx-
siyyət. Fəaliyyət adamı və eyni zamanda hər işə vaxt tapan,
ən müxtəlif mövzularda söhbətləşməyi sevən, savadlı bir
hökmdar. O öz həqiqi niyyətlərini bu cür söhbətlərin arxasın-
da ustalıqla gizlədir.
adam fikirləşir ki, axı hər şeylə eyni zamanda maraq-
lanmağın nə faydası var – lakin o həqiqətən maraqlanırsa,
– çox mümkündür ki, bu onun vəzifəsidir, ola bilər ki, onun
maraqları hər şeyi əhatə etməlidir, elə o buna görə hersoqdur
da. adamda elə təəssürat yaranır ki, sanki dünyada nə varsa,
hər şeyi artıq dərk edərək ona yiyələnib, ya da ən azı buna
can atır. Heç kəs inkar etməz ki, onun şəxsiyyəti hər kəsdə
hörmət doğurur. O mənim nifrət etmədiyim yeganə şəxsdir.
O, çox saxta bir insandır.
7
Mən öz ağamı kifayət qədər yaxşı tanıyıram. amma onu
tam tanıdığımı söyləməzdim. Çox mürəkkəb naturası var,
baş çıxarmaq asan deyil. İçində nəsə bir qeyri-adi, məxsusi
bir sirr gizlətdiyini iddia etsək, yanılarıq – qətiyyən elə de-
yil, amma ona açar tapmaq da asan deyil. Əslinə qalsa, mən
onu düz-əməlli başa düşmürəm və özüm də mat qalmışam ki,
niyə əsl köpək vəfası ilə onun dalına düşmüşəm. amma o da
məni başa düşmür axı.
Özünə qarşı başqalarına təlqin etdiyi pərəstişkarlığı, xoş-
niyyətliyi mənə təlqin edə bilmir. amma insanlara belə hisslər
təlqin etmək iqtidarında olan bir ağaya xidmət etmək mənə
xoş gəlir. O, böyük hökmdardır, mən bunu təkzib etmirəm.
Lakin öz karlikinin gözlərində heç kim böyük ola bilməz.
Mən onun dalınca kölgə kimi gəzirəm.
Hersoginya Teodora məndən çox asılıdır. Mən onun sir-
rini qəlbimdə gəzdirirəm. Və heç vaxt, bir dəfə də olsun bu
sirrə zərrə qədər eyham da vurmamışam. Lap mənə işgəncə
versəydilər, ən dəhşətli əzablara məruz qoy say dılar belə –
heç nə qaçırmazdım dilimdən.
niyə? Özüm də bilmirəm. Mən ona nifrət edirəm, onun
ölümünü arzulayıram, onun cəhənnəm alovunda necə yan -
masını, bu alovun onun murdar bədənini necə yalaması-
nı görmək istərdim. Mən onun pozğun həyatına, mənim
vasitəçiliyimlə öz sevgililərinə göndərdiyi abırsız məktub-
larına, kamzolumun altında közərmiş kömür kimi sinəmi
yandıran intim kəlmələrinə nifrət edirəm. amma satmaram
onu. Mən daim ona görə həyatımı riskə qoyuram.
O məni öz yanına, yataq otağına çağırıb qulağıma ərklə
tapşırıqlarını pıçıldayaraq sevgi məktublarını kamzolumun
altında gizləyəndə bütün bədənim əsir və qan düz başıma
8
vurur. Lakin o heç bir şey görmür, o hətta tapşırıqlarının
mənə həyatım bahasına başa gələ biləcəyi barədə bir an belə
düşünmür. Onun həyatı bahasına yox, mənim həyatım baha-
sına! O yalnız sezilməz təbəssümüylə gülümsünür və məni
hara lazımdırsa, ora da göndərir – risk və ölüm təhlükəsiylə
görüşə. Onun gizli həyatının iştirakçısı olmağım qətiyyən
vecinə deyil. amma o mənə bel bağlayır.
Mən onun bütün sevgililərinə həmişə nifrət etmişəm. On-
ların hər birinin üstünə atılıb xəncərlə yaralayardım ki, axan
qanına tamaşa edəm. Xüsusilə də onun neçə illərdən bəri
əlaqə saxladığı və görünür ayrılmaq fikrində də olmadığı don
Rikkardonu görən gözüm yoxdur. Ona nifrət edirəm.
Hərdən hersoginya heç utanıb eləmədən məni öz yanı-
na hələ yataqdan qalxmamış çağırır. artıq cavan deyil və
yataqda beləcə uzanıb kameristkanın qarşısında tutduğu
mücrüdən daş-qaşlarını bir-bir çıxarıb, seçərkən məzələnəndə
döşlərinin necə sallaq olduğu görünür. Başa düşmürəm ki,
onu necə sevmək olar. Onda kişi ehtirası doğuracaq heç nə
yoxdur. Bircə görünəni odur ki, nə zamansa gözəl olub.
Soruşur ki, mənim fikrimcə bu gün hansı daş-qaşını tax-
sa yaxşıdır. Məndən həmişə bunu soruşur. O, bəzək şeylərini
nazik barmaqları arasından buraxır və qalın ipək örtüyün al-
tında tənbəl-tənbəl gərnəşir. O, fahişədir. Hersoqun böyük və
dəbdəbəli yatağındakı fahişə. Bütün həyatı – sevişmədədir.
O, məhəbbəti barmaqlarının arasından sürüşdürərək, özünün
sezilməz təbəssümüylə onun necə axıb getməsinə tamaşa
edir.
Belə dəqiqələrdə o çox asanlıqla ruh düşkünlüyünə düçar
olur, bəlkə də özünü elə göstərirdi. Cazibədar bir hərəkətlə
qızıl zəncirbəndini boynuna tutur, iri yaqut hələ də gözəl olan
döşlərinin arasında alışıb yanır və o soruşur ki, necə bilirəm,
9
bu zəncirbəndi taxsa yaxşı olarmı. Bütün yatağına ürəyimi
bulandıran bir qoxu hopub. Ona nifrət edirəm, cəhənnəm alo-
vunda necə yanmasını görmək istərdim, amma cavab verirəm
ki, məncə, bundan yaxşı seçim ola bilməz və o da minnətdar
baxışlarını mənə göndərir, sanki hansısa dərdinə şərik oldum
və kədərli bir təsəlli verdim ona.
Hərdən məni özünün acıdil dostu adlandırır. Bir dəfə
məndən soruşdu ki, sevirəmmi onu.
Hersoq bir şey bilirmi? Heç nə bilmir? Ya bəlkə, hər şeyi
bilir?
adamda belə fikir yaranır ki, elə bil o, arvadının ikinci,
məxfi həyatı üzərində heç düşünməyib. amma kim bilir,
onun barəsində heç bir şeyi dəqiqliyi ilə deyə bilməzsən.
Onun üçün hersoginya yalnız günün işıqlı yarısındakı sima-
sı ilə mövcuddur, çünki o özü də elə gün işığında yaşayan
məxluqlardan idi, ondakı hər şey parlaq gün işığıyla aydın-
lanırdı. Çox təəccübləndirici idi ki, belə bir adam mənim
üçün necə anlaşılmaz qala bilər axı. Yəqin ona görədir ki,
mən onun karlikiyəm. Və təkrar edirəm: mən özüm də onun
üçün anlaşılmaz idim! Hersoginyanı mən ondan daha yaxşı
anlayırdım. Mən onu anlayıram, çünki nifrət edirəm. nifrət
etmədiyin adamı başa düşmək çətindir, elə bir silahsızsan,
içini açmalı bir alətin yoxdur.
Onun hersoginya ilə münasibətləri necə idi? O da sevgi-
lisi idi? Bəlkə yeganə həqiqi sevgilisi elə o idi? Bəlkə elə
ona görə qadınının xəlvətə salıb çıxardığı oyunlara sanki
biganədir? Məsələn mən hiddətlənirəm – onun isə vecinə de-
yil! Mən bu sakit insanı dərk etmək gücündə deyiləm. Onun
güzəşti məni dəli eləyir, daim özümdən çıxarır. Kaş o da
mənim kimi olaydı!
10
Sarayda saysız-hesabsız qəribə və səmərəsiz adamlar
qaynaşır. Həyatın mənasını tapmaq ümidi ilə saatlarla başın-
dan ikiəlli yapışıb oturan müdriklər. Qoca, bulanıq gözləri ilə
guya insanların taleyini müəyyənləşdirən səma cisimlərinin
yolunu izləyə biləcəyini güman eləyən alimlər. Gecələr uzu-
nu saray xanımlarına özlərinin şit şeirlərini oxuyan, səhər
açılanda isə arxlara qusan ava ra və fırıldaqçılar – beləsini
bir dəfə elə arxın içində deşmişdilər, bir başqası isə, yadım-
dadır, kavaler Moroşelli haqda söyüş dolu həcvlərinə görə
çubuqla döyülmüşdü. Əxlaqsız həyat yaşayan və kilsələri
müqəddəslərin gözəl şəkilləri ilə dolduran rəssamlar. İndi
kilsənin nəzdində yeni kampanella (orta əsrlərin və Re-
nessans dövrünün italyan memarlığında bir qayda olaraq
kilsədən ayrı yerləşən zəng qülləsi) inşa etmək tapşırığı almış
memar və bənnalar. Öncəgörənlər və bütün növlərdən olan
şarlatanlar. Bütün bu avaralanan kütlə ürəyi istəyəndə peyda
olur, kefinə düşəndə yoxa çıxır, bəziləri isə burda simsar kimi
lap uzun müddət yaşayırlar və onların istisnasız olaraq hamı-
sı hersoqun qonaqpərvərliyindən istifadə eləyirlər.
Başa düşmürəm ki, bu avaralar onun nəyinə lazımdır.
Beynimə batmayan isə budur ki, onların sarsaq çərənçiliyinə
saatlarla necə qulaq asmaq olar. Yaxşı, şairləri bir-iki saat
dinləmək olar, onlar da təlxək kimidirlər – saraylarda mütləq
gərək olur. Onlar paklığı və insan ruhunun ucalığını, mühüm
hadisələri və qəhrəmanlıqları vəsf edirlər. Xüsusilə də öz
şeirlərində sənin sahibinə mədhiyyələr, təriflər yağdırırlarsa
buna nə deyə bilərsən. İnsanın tərifə ehtiyacı var, tərif ol-
masa, adam heç öz gözlərində layiq olduğu məqama yüksələ
bilməz. Həm indi, həm də keçmişdə o qədər gözəl, yüksək
şeylər taparsan ki, yalnız şairlərin vəsfinə görə məhz belə
11
gözəl və yüksək olub. Onlar hər şeydən öncə məhəbbəti vəsf
edirlər və bu da düzgündür, çünki ən çox elə məhəbbətin eh-
tiyacı var ki, onu əslində necə varsa, elə təsəvvür etməsinlər.
Şeiri dinləyəndə, qadınlar o dəqiqə qüssəli olurlar və sinələri
ah çəkməkdən qalxıb-enir, kişilər də ətraflarına əlini üz-
müş, xəyalpərvər baxışlar yollamağa başlayırlar, axı onla-
rın hamısı bilir ki, məhəbbət əslində necədir və deməli şeir
elə həqiqətdə də gözəl alınıb. Mən başa düşürəm ki, qara
camaat üçün müqəddəslərin şəkillərini çəkən bu rəssamlar
da olmalıdır ki, adamlar özləri kimi yoxsul və kirli olmayan
kimsəyə sitayiş edə bilsinlər; mükafatlarını o dünyada almış-
lara oxşamağa çalışsınlar və alınlarına yazılan müddəti dö-
züb başa çatdırandan sonra, beləcə mükafatlandırılacaqlarına
inansınlar deyə. Şəkillərdə bahalı paltar, qızıl çələng tapmış
əzabkeşlərin gözəl təsvirləri. Və qara camaata tanrılarının
bu həyatda müəyyən işlər görmək istədiyinə görə çarmıxa
çəkilməsini əyani nümayiş etdirən rəsmlər. Deməli onların
da burda, bu yer üzündə ümidini bağlayası heç nələri yoxdur.
Başa düşürəm, bu cür bəsit sənətkarlar bütün hökmdarlara
lazımdır, bircə bunu anlamıram ki, onların qəsrdə nə işi var
axı. Onlar insanlar üçün bir sığınacaq, məbəd, bəzək-düzəkli
məhbəs tikirlər ki, istənilən an içəri girib ruhi sakitlik tapalar.
Və orda da onların xaçdan həmişəlik asılmış tanrısı səbirlə
gözləyir. Bütün bunlar mənə aydındır, çünki mən özüm də
elə xaçpərəstəm, onlar kimi mən də xaç suyuna çəkilmişəm.
Və mənim xaç suyuna çəkilməyim qanuni qüvvəsindədir,
hərçənd ki, bu mərasimi zarafatla təşkil eləmişdilər: hersoq
Qonzaqo ilə donna Yelenanın nikah mərasimi vaxtı məni
onların ilki kimi, sarayın kupelində xaç suyuna çəkməyə
aparmışdılar, guya gəlin hamını heyran qoyaraq elə öz toyu
12
günü azad olmuşdu. Mən dəfələrlə eşitmişəm ki, bu hadisə
barəsində dəhşətli dərəcədə gülməli bir şey kimi danışırlar,
amma elə gülməli idi, özüm də bunu təsdiq eləyə bilərəm,
çünki bu hadisə baş verəndə, mənim artıq on səkkiz yaşım
tamam idi və bizim hersoq məni bu mərasim üçün onlara
əlborcu vermişdi.
Lakin heç başa düşmürəm ki, saatlarla oturub həyatın
mənasını izah etmək istəyənlərə necə qulaq asmaq olar. Fi-
losofların həyat və ölüm, bu qəbildən olan cürbəcür əbədi
tapmacalar haqda dərin mülahizələrinə, xeyirxahlıq, şərəf,
cəngavərlik haqda düşüncələrinə. Bir də ki, ulduzlar barədə
nəsə bildiyini fikirləşən, onlarla insan taleləri arasında
müəyyən bir bağlılıq olduğunu güman eləyənlərə. Onlar
kafirdirlər, hərçənd ki, küfrlərinin nədən ibarət olduğu-
nu bilmirəm, heç bilmək də istəmirəm. Onlar təlxəkdirlər,
hərçənd ki, bu nə özlərinin, nə də başqalarının ağlına
belə gəlmir; onlara gülən olmur, oyunbazlıqları heç kəsi
əyləndirmir. Onları niyə sarayda saxlayırlar – bilən yoxdur.
Lakin hersoq onlara elə qulaq asır, sanki sözlərində mübhəm
bir məna tapıb, fikirli-fikirli saqqalını sığallayır, mənə də
tapşırır ki, elə onun özününkü kimi qonaqlarının da gümüş
badələrinə şərab süzüm. amma hərdən şərabı rahat süzməyim
üçün kimsə məni dizinin üstündə oturdanda gülüşürlər.
ulduzlar barədə nəsə bilən varmı? Onların sirrini kim yoza
bilər? Bu avaralar? Onlar Kainatla söhbət eləyə bildiklərini
düşünürlər və qəliz cavablar alıb şad olurlar. Özlərinin səma
xəritəsini açaraq göyləri kitab kimi oxuyurlar. Bu kitabı da
özləri yazıb, ulduzlar isə onların kitablarından xəbərsiz öz
naməlum yolları ilə hərəkətlərindədirlər.
13
Gecənin Kitabını mən də oxuyuram. amma yozumuna
girişə bilmərəm. necə deyərlər, əlifbalarına bələdəm, lakin
onu da bilirəm ki, göylərdə oxuduqlarımın yozumu yoxdur, –
mənim müdrikliyim də elə bundadır.
Onlar durbin, kvadrant götürüb gecəni səhərə kimi sara-
yın qərb qülləsində marığa oturaraq elə fikirləşirlər ki, guya
Kainatla ünsiyyətə girirlər. Mən isə onlarınkı ilə üzbəüz
qüllədə, hələ qədim zamanlardan karliklər yaşayan otaqda-
yam, İosafatı boğandan bəri burda tək yaşayıram, – tavanım
alçaqdır, elə bizim cinsə tam uyğun, pəncərələr də mazğa-
la bənzəyir. Qabaqlar burda hər yerdən – uzaq ölkələrdən,
hətta həbəşlərin diyarından gətiril miş çoxlu karlik yaşayırdı:
hersoqların, papa və kardinalların hədiyyəsi, ya da ki, canlı
əmtəə – hərdən belə də olur axı. Biz karliklərin nə doğma evi,
nə ata-anası olmur, biz bu dünyaya gizli gəlirik, yadlardan
doğuluruq, harda və kimdən olmağımızın da fərqi yoxdur,
qoy lap ən kasıblardan olsun, təki nəslimiz kəsilməsin. Və
bizim təsadüfi valideynlərimiz dünyaya karliklər nəslinin
nümayəndəsini gətirdiyindən xəbər tutan kimi, bizi nü-
fuzlu hökmdarlarına satırlar ki, onları öz eybəcərliyimizlə
əyləndirək, onların təlxəkləri olaq. Mənim də başıma belə
iş gəlmişdi – anam kimi doğduğunu anlayan kimi iyrənərək
üzünü yana çevirib satmışdı məni: onun heç xəbəri də yox idi
ki, mən çox qədim nəslin nümayəndəsiyəm. İyirmi eskudoya
satmışdı və bu pula özünə bir paltarlıq parça və qoyunlarına
keşik çəkmək üçün qoyun iti almışdı.
Mən karlik pəncərəsinin qabağında oturub gecəyə baxı-
ram – zəndlə baxıram, həmin o münəccimlər kimi. Mənim
durbinə ehtiyacım yoxdur, durbinsiz də kifayət qədər
diqqətliyəm. Mən də Gecənin Kitabını oxuyuram.
14
Hersoqun bütün bu alimlər, rəssamlar, filosof və münəc-
cimlərlə maraqlanmasının çox sadə bir izahı var. İstəyir ki,
onun sarayı bütün dünyada şöhrət tapsın, özü isə hamının
hörmətini qazansın. Tamamilə anlaşılan bir istəkdir: mənə
məlum olduğu qədərincə bütün insanlar, imkan daxilində, elə
buna çalışır.
Mən onu gözəl başa düşürəm və bu istəyinə tamamilə
şərikəm.
Kondotyer Bokkarossa özünün çoxsaylı məiyyəti ilə bir
yerdə şəhərə gələrək Ceraldi ailəsi qovulandan sonra boş qal-
mış palasso Ceraldidə yerləşdi. O, hersoqu bir-neçə saatlıq
ziyarət elədi. Başqa heç kəsin iştirakına icazə verilməmişdi.
O, böyük, məşhur kondotyer idi.
Kampanillanın inşa işləri başlamışdı, biz ora baş çə kib
işlərin necə getdiyinə baxdıq. Kampanilla kilsə gün bəzindən
xeyli uca olacaqdı və zəngləri çalınmağa başlayanda ada-
ma elə gələcəydi ki, səs göylərdən gəlir. Gözəl ideya idi,
həqiqətən də ideya adlandırılmağa layiq dir. Bu zənglər İtali-
yanın bütün zənglərindən yüksəkdə duracaqdı.
Hersoq yeni tikiliyə çox maraq göstərir və onu başa
düşmək olar. O, tikinti meydançasında eskizlərə bir də baxdı
və Çarmıxa Çəkilənin həyatının səhnələrini təsvir edən, onun
kampanillasının aşağı hissəsini bəzəyən ba relyeflərdən lap
vəcdə gəldi. Hələ ki, işin yalnız bu qismi hazır idi.
Bəlkə bu tikinti də heç vaxt başa çatmayacaqdı. Mənim
hersoqumun fikirləşdiyi bir çox tikililər yarımçıq qalır. Bö-
yük ideyaların gözəl xarabalıqları. amma son nəticədə elə
bu xarabalıqların özləri də ideya müəllifinə abidədir. Mən
onun böyük hökmdar olduğunu heç vaxt inkar etməmişəm.
O, küçə ilə gedəndə, məmnuniyyətlə yanaşı addımlayıram.
15
Hamı yuxarı, ona baxır, məni görən olmur. amma bunun
elə bir əhəmiyyəti yoxdur. Onu ali bir varlıq kimi, ehtiram-
la salamlayırlar, lakin hersoqun fikirləşdiyi kimi, sevdikləri
və yaxud hörmət elədiklərinə görə yox, yalnız ona görə ki,
özləri qorxaq, ancaq qul olmağa layiq qara kütlədən sava-
yı bir şey deyillər. Məni şəhərdə tək görən kimi, gözlərinə
tez dəyirəm, başlayırlar dalımca qışqırmağa: «Hersoqun kar-
liki! Ona bir tərik vurdunsa, elə ağasına vurmuş kimisən!»
amma vurmağa ürək eləmirlər, əvəzində zibil qalaqlarından
ya siçovul ölüsü, ya da başqa murdar bir şey tapıb dalımca
tolazlayırlar. Mən də hirslənib şpaqamı siyirəndə başlayırlar
qəhqəhəyə: «Bizim bu hökmdar yaman qüvvətlidir!» – deyə
anqırışırlar. Özümü müdafiə edə bilmirəm, çünki müxtəlif
silahlarla döyüşürük. Odur ki, başdan-ayağa zibilin içində,
canımı yalnız qaçmaqla qurtarıram.
Karlik hər şey haqda həmişə ağasından çox bilir.
Düzünü desəm, mən öz hersoquma görə dözməyin əley-
hinə deyiləm. nəhayətdə bu onun ayrılmaz tərkib hissəsi ol-
duğuma daha bir izafi sübutdur və bəlli hallarda onun yüksək
personasını mən təmsil edirəm. Bisavad qara camaat da başa
düşür ki, ağanın karliki – zatən elə onun özüdür, məsələn
qəsr də öz qüllələriylə – elə odur, saray da özünün dəbdəbəsi
və gözəlliyi ilə – odur və meydanda boyun vuran cəllad da,
saysız-hesabsız sərvətlərlə dolu xəzinə də, aclıq əyyamında
yoxsullara çörək paylayan baş eşikağası da, – bütün bunlar
elə onun özüdür. Onlar mənim təmsil etdiyim hakimiyyəti
hiss eləyirlər. Mən isə onların nifrətini görəndə məmnun olu-
ram.
Çalışıram ki, imkan dairəsində hersoq kimi geyinim: eyni
parçalar, eyni biçim. Ona paltar tikəndə qalan parça artığı
16
sonra mənim üçün istifadə olunur. Yanımdan həmişə şpaqa
asılır, eynən onunku kimi, amma mənimki xeyli qısadır. Elə
qamətim də, əgər diqqət yetirsən, elə onunku kimi vüqarlıdır.
Beləliklə, əgər fikir versən, görərsən ki, mən hersoqa
oxşayıram, lakin boyda ondan çox balacayam. Əgər mənə
qərbdəki qüllənin münəccim təlxəklərinin ulduzlara bax-
dığı şüşələrdən baxsan, yəqin ki, hersoq olduğumu düşünə
bilərsən.
uşaqlarla karliklər arasında böyük fərq var. Boyları eyni
olduğu üçün, böyüklər fikirləşirlər ki, onlar bir-birinə uyğun
gəlir, amma qətiyyən yox, heç uyğun gəlmirik. Karlikləri
tez-tez uşaqlarla oynamağa məcbur eləyirlər, daha anlamırlar
ki, karlik uşağın tam ziddidir, o artıq doğulanda qoca olur.
Balaca vaxtı karliklər, mənə məlum olduğu qədər, heç oyna-
mırlar, axı niyə oynasınlar, qırışlı, qoca sifətləriylə gülməli
görünərdi oynamaqları. Bizi oynamağa məcbur etmək əsl
təhqirdir. axı insanlar bizim barəmizdə heç nə bilmirlər.
ağalarım məni heç vaxt ancelika ilə oynamağa məcbur
etməyiblər. Əvəzində o özü məcbur eləyirdi. Mən demək
istəmirəm ki, bunu pislik üçün eləyirdi, amma onun ilk
illərini xatırlayanda hərdən adama elə gəlir ki, qəsdən, incə
bir işgəncə verirdilər mənə. Başqalarının heyran qaldığı
girdə, mavi gözü və kapriz bildirən ağzı olan bu uşaq, mənə
saraydakı məiyyətin hamısından artıq işgəncə verirdi. Elə bir
gün yox idi ki, səhər tezdən mənim yanıma, yuxarıya qalx-
masın (o vaxt qız hələ zorla yeriyirdi!), qoltuğunda da mütləq
pişiyi olardı. «Pikkolino, bizimlə oynamaq istəyirsən?» Mən
cavab verirəm: «Heç cür oynaya bilmərəm, mənim daha va-
cib işlərim var, bu gün oynamaq halında deyiləm». – «Sən
nə iş görəcəksən ki?» – deyə saymazyana soruşur. «Balaca-
17
lar bunu anlamaz», – cavab verirəm. «Onsuz da bayıra çıxa-
caqsan da, bütün günü yatmaq olmaz ki! Mən çoxdan, lap
çoxdan oyanmışam». Və mən onunla getməli oluram, qəti
imtina eləməyə ağalarıma görə ürəyim gəlmir, hərçənd ki,
içim qəzəbdən qaynamaq dərəcəsindədir. Qız öz dostu kimi
əlimdən tutur, – nə sarsaq vərdişdir, zəhləm yapışqanlı uşaq
əlindən gedir! Mən qəzəblə yumruğumu sıxıram, amma ona
dəxli yoxdur, onsuz da qəmiş olub, ara vermədən danışa-danı-
şa hər yana sürüyür məni. Geyindirəcəyi, yedirdəcəyi kukla-
larının yanına, it damının yanındakı zənbildə qayna şan, hələ
gözləri açılmamış küçüklərin yanına, mütləq pişiklə oyna-
malı olduğu qızılgül bağçasına. Onun bütün heyvanlara, özü
də məhz balalarına, bütün balaca şeylərə bezdirici bir marağı
vardı. O, öz balaca pişiyi ilə oynayır, oynayır, əl çəkmirdi və
belə hesab eləyirdi ki, mən də onunla mütləq oynamalıyam.
Ona elə gəlirdi ki, mən də uşağam və bir uşaq kimi, hər şeyə
sevinirəm. Mən ha! Mən heç nəyə sevinmirəm.
Düzdür, hərdən mənim necə əldən düşərək əsəbiləş diyimi
görəndə, onun beyninə ağıllı fikirlər də gəlirdi, – qəflətən
mənə, qırışlı, qədim sifətimə təəccüblə baxırdı: «niyə sənin
oynamaqdan xoşun gəlmir?»
Və nə qıfıllanmış dodaqlarımdan, nə minillik təcrübədən
təkmilləşən soyuq gözlərimdən cavab almayaraq mənə
tamamilə yeni bir ifadə ilə – sadəlövh uşaq baxışlarındakı bir
az qorxaq ifadə ilə baxıb bir müddət susurdu.
Oyun nədir? Mənasız qurdalanma… Əşyalar və hadi-
sələrlə davranışda qəribə sünilik. Hər şeyi əslində olduğu
kimi, ciddi qəbul etmirlər. Münəccimlər ulduz-ulduz oyna-
yırlar, hersoq öz tikintiləri, kilsələri, barelyefləri, kampanilla-
larıyla oynayır, ancelika kuklaları ilə oynayır – hamı oynayır,
18
hamı riyakarlıq edir. Təkcə mənim sünilikdən zəhləm gedir. Yal-
nız mən ciddi yaşayıram.
Bir dəfə mən sakitcə onun yatdığı otağa girdim, pişiyini
uzadıb xəncərlə başını kəsdim. Və elə pəncərədən də zibilliyə
vızıllatdım. Elə qəzəblənmişdim ki, nə etdiyimi demək olar
ki, anlamırdım. Daha doğrusu, anlamağına lap gözəl anlayır-
dım, mən qızılgül bağçasında saatlar uzunu ürəkbulandırıcı
oyunlarımız zamanı beynimə gələn planı həyata keçirir-
dim. O, pişiyin yoxa çıxdığından duyuq düşəndə ovunmaq
bilmirdi, hamı ona sevimli heyvanının çox güman ki, artıq
sağ olmadığını söyləyəndə isə, qəribə bir qızdırma tutdu onu
və uzun müddət yatağa düşdü, odur ki, mən onu görmək
zəruriyyətindən azad oldum. Sağalanda isə, təbii ki, qızın öz
sevimlisinin taleyi barədə, onun anlaşılmaz bir tərzdə yoxa
çıxması haqda acı və bitib-tükənməz hekayətinə qulaq as-
malı oldum. Heç kəs pişiyin hara yoxa çıxması üzərində baş
çatlatmırdı, əvəzində bütün saray qızın boğazında hardansa
peyda olmuş qan ləkələrinə görə az qala qorxudan ölmüş-
dü və əfkari-ümumiyə əsasən, bu çox bəd əlamət ola bilərdi.
İnsanların ürəyi gedir cürbəcür bəd əlamətlər tapmaq üçün.
Onun bütün uşaqlıq illəri boyu əlindən heç rahatlığım yox
idi, zaman-zaman oyunları dəyişirdi, vəssalam. Daim zəhləmi
tökür, öz sirləri, dostluğu ilə mənə qəmiş olurdu, hərçənd ki,
bu dostluq qətiyyən gərəyim deyildi. Hərdən fikirləşirəm ki,
mənə bezdirici bağlılığının səbəbi onun pişik, it, ördək ba-
lalarına və ümumiyyətlə bütün balacalara bağlılığı ilə eyni
idi. Ola bilər ki, o böyüklərin dünyasına uyuşa bilmirdi, ola
bilər çəkinirdi ondan, yaxud nədənsə qorxmuşdu. amma bu-
nun mənə nə dəxli vardı axı! Özünü tənha hiss edirdisə belə,
mənim əlimdən nə gələrdi ki! amma mənə necə yapışmış-
19
dısa, qopmaq bilmirdi ki, bilmirdi. Hətta sonralar, uşaqlıq
dövrünə əlvida deyəndən sonra da. Onda anası onunla daha
maraqlanmırdı, onun kuklalarını əvəz edəcək yaşda deyildi
– o da daim oy namağındaydı, bütün adamlar kimi, – atasının
isə, təbii ki, başqa qayğıları özünə bəs edərdi. Bəlkə də ata-
nın qızı ilə az maraqlanmasının tamam başqa səbəbi vardı.
amma bu barədə sussam yaxşıdır.
Yalnız on-on iki yaşlarından etibarən, qaradinməz oldu,
özünə qapanmağa başladı və nəhayət ki, ondan ca nımı qur-
tardım. O vaxtdan bəri, ilahiyə şükür ki, məni sakit buraxıb
və özü başını hərləyir. amma hərdən on dan çəkdiklərimi xa-
tırlayanda, elə indi də qəzəbimdən boğuluram.
O, tamam böyük qızdır, on beş yaşına çatdı və yəqin
tezliklə ona xanım kimi baxacaqlar. amma elə indiyədək
uşaq xasiyyətdir və özünü qətiyyən əsl-nəcabətli xanım kimi
aparmır. Yeri gəlmişkən, atasının kimliyi bəlli deyil, ola bilər
ki, elə hersoqun özüdür, lakin bic olduğunu da istisna eləmək
olmaz və əgər belədirsə, onda onunla nahaq yerə hersoq qızı
kimi davranırlar. Bəziləri deyir ki, o qəşəngdir. Mən isə heç
bir düşüncə işartısı sezilməyən iri və girdə gözlü, yarıaçıq
ağızlı bu uşaq sifətində qəşəng bir şey tapa bilmirəm.
Məhəbbət ölə bilir. O öləndə, çürüməyə, dağılmağa
başlayaraq yeni bir məhəbbət üçün münbit zəmin yarada
bilər. Onda ölü məhəbbət özünün gözəgörünməz həyatını
diri məhəbbətin içində sürür və bu o deməkdir ki, əslində
məhəbbət ölmür.
Hersoginya məhz bu əqidəyə, mənim anlayışıma görə,
öz şəxsi təcrübəsi əsasında gəlib və xoşbəxtliyini də bunun
üzərində qurur. axı onun xoşbəxt olmasına heç bir şübhə
20
yoxdur. O, başqalarını da özü istəyən kimi xoşbəxt eləyir.
Hal-hazırda belə xoşbəxt don Rikkardodur.
Ola bilər ki, hersoq da xoşbəxtdir. Xoşbəxtdir ki, bir za-
manlar onda oyatdığı hisslər hələ ölməyib – təxəy yülündə
canlıdır. O, özünü elə göstərir ki, guya məhəbbəti yaşayır.
Onların ikisi də özlərini elə göstərirlər ki, guya məhəbbətləri
yaşayır. Hər ikisi oynayır.
Bir zamanlar hersoginyanın bir sevgilisi vardı, xəyanət
etdiyinə görə qadın onu işgəncələrə məruz qoydu. Elə dü-
züb-qoşdu ki, ağlına heç bir şey gətirməyən hersoq onu
heç ağlına belə gəlməyən cinayətə görə ittiham elədi. Onda
həqiqəti təkcə mən bilirdim. Və işgəncələrdə də iştirak edir-
dim ki, sonradan özünü necə aparmasından hesoginyaya da-
nışım. Özünü qəhrəman kimi aparmırdı, elə onların hamısı
təxminən necə aparardısa, elə də aparırdı.
Bəlkə də qızın atası elə o idi. Kim bilir!
amma hersoq da ola bilər, bunu da istisna eləmək olmaz.
axı onda hersoginya onun qəlbini ələ almaq üçün qılığına
girməyə çalışırdı və onların məhəbbəti özünün ikinci baharı-
nı yaşayırdı. Qadın hər gecə ərini qucaqlayıb itirilmiş sevgi-
lisinin aclığını çəkən aldadılmış ağuşunu ona təklif edirdi. O,
sanki ərinə də işgəncəyə məhkum sevgilisi kimi nəvazişlər
edirdi. Hersoq da nəvazişə nəvazişlə cavab verirdi, özlərinin
ilk, qaynar məhəbbət gecələrindəki kimi. Ölü məhəbbət
dirisinin içində öz sirli həyatını yaşamaqda idi.
Hersoginyanın müqəddəs atası hər şənbə günü səhər, onun
üçün ayrılmış vaxtda gəlir. Gəlişindən xeyli qabaq isə, qadın
artıq ayaq üstə olur, geyinir, daranır və iki saat da xaçdan
asılmışın qabağında dizi üstə durur. O, tövbə üçün hazırdır.
21
Tövbəlik bir şeyi də yoxdur. nə aldadır, nə də riyakarlıq
eləyir. Əksinə, səmimiyyətlə, lap ürəkdən danışır. O, günahın
nə olduğunu bilmir. Özünün pis bir hərəkətini də görməyib.
Bircə qulluqçusuna əsəbiləşib, saçlarını əcaib düzəldəndə. O,
təmiz, hələ yazılmamış bir səhifədir, Müqəddəs ata da ba-
şını təbəssümlə ona tərəf elə əyir, sanki hələ toxunulmamış
bakirədir.
Duadan, Çarmıxa Çəkilənlə ünsiyyətdən sonra onun
baxışları aydın və sirayətedici olur. Özünün oyuncaq xa-
çından asılmış əzabkeş insancığaz ona görə də əzab payını
alıb və qadının ruhu bütün günahlardan təmizlənib, günah
anlayışı barədə yaddaşın özü belə beynindən silinib. O, özü-
nü möhkəmlənmiş və sanki cavanlaşmış hiss edir, lakin eyni
zamanda həm də ixlaskar və diqqətli; bu da onun sadə qara
paltarı və bəzək-düzəksiz sifətinə çox yaraşır. Sonra da oturub
sevgilisinə indiki ruhi vəziyyətini əks etdirən məktub yazır,
içində məhəbbət və görüş barədə bircə kəlmə də olmayan sa-
kit bacı məktubu. Belə əhval-ruhiyyədə olanda, yelbeyinliyə
çox dözümsüz olur. Mən də məktubu sevgilisinə aparıram.
Onun əsl mömin olduğuna şübhə etmək yaramaz. İnanc
onun üçün dəyərli, həyati əhəmiyyət kəsb edən bir şey-
dir. Onun inanca ehtiyacı var, istifadə edir ondan. İnanc –
qəlbinin, ruhunun bir hissəsidir.
Bəs hersoqun özü necə, mömin adamdırmı? Demək çə-
tindir. Müəyyən mənada, bəli, əlbəttə elədir, çünki o özündə
hər şeyi, o cümlədən inancı birləşdirir, amma buna inanc
demək olarmı? Dünyada inanc adlı bir məfhumun olması
onun xoşuna gəlir, inanc, inam barədə söhbətlərə, maraqlı
teoloci mübahisələrə qulaq asmağı sevir – insanlara xas olan
bir şey ona yad ola bilərmi? Onun dini obrazlardan, məşhur
22
rəssamların madonnalarından, gözəl, əzəmətli məbədlərdən,
xüsusilə də özünün tikdirdiklərindən xoşu gəlir. Bilmirəm,
bunu inanc adlandırmaq mümkündürmü. amma ola bilər.
Onun barəsində əgər bir hökmdar kimi bəhs etsək, o şəksiz di-
nin təsiri altındadır. Və bu işdə səmi miyyəti heç də hersogin-
yanınkından az deyil. O, xalqın dinə ehtiyacını anlayır, başa
düşür ki, bu ehtiyac ödənməlidir və qapıları həmişə bu tələbatı
ödəməklə məş ğul olanlar üçün açıqdır. Prelat və digər dini
simalar bu qapılardan o yan-bu yana şütüməklərindədirlər.
amma özü necə, şəxsən özü imanlı adamdırmı? Bu, tamam
başqa məsələdir – burda mən bir söz demirəm.
O ki, qaldı hersoginyaya, ona heç şübhə yoxdur, o həqiqi
mömindir.
Bəlkə onların ikisi də inanır, hərə öz bildiyi kimi?
Ümumiyyətlə inam, iman nədir? Mən bunun üzərində çox
düşünmüşəm, amma bir yana çıxa bilməmişəm.
Bu barədə neçə il qabaq keçirilmiş karnaval bayramın-
da, məni yepiskop rolunu oynamağa məcbur edib elə onun
kimi geyindirəndə və mən Mantuan hersoqunun özü ilə kar-
navala gətirdiyi karliklərlə dini mərasim icra edəndə xüsusilə
dərindən fikirləşmişəm. Biz qəsrin zallarından birində qurul-
muş kiçik mehrabın önündə toplaşdıq, ət rafda isə kinayəylə
gülümsünən qonaqlar əyləşmişdilər – bütün bu senyorlar,
cəngavərlər özlərinin təlxək geyimlərində fors verirdilər.
Mən xaçı yuxarı qaldırdım, bütün karliklər dizi üstə düşdülər.
«Bu sizin günahlarınızı bağışlayandır! – deyə onlara alovlu
nəzərlərlə baxaraq şimşək gurultusunu andıran qalın səslə
dedim. – Bu, bütün karliklərin günahlarını bağışlayan, böyük
hersoq Ponti Pilat zamanında işgəncə verilərək, yer üzündəki
bütün adamların sevinci və yüngülləşməsi naminə oyuncaq
23
xaça mismarlanmış əzabkeş karlikdir». Mən camı qaldırıb,
onların gözü qabağında tutdum: «Bu onun – həmin kar likin
qanıdır, sizin bütün böyük günahlarınız bu qanda yuyulacaq
və bütün qara ruhlar təmizlənərək qar kimi ağaracaq». Və
mən prosforanı götürərək onlara göstərdim, ayinə müvafiq
olaraq gözlərinin qabağında ondan bir dişləm alıb, camdan bir
qurtum içdim, eyni zamanda da bu ecazkar ayinin mənasını
izah edirdim: «Mən onun elə sizinki kimi eybəcər, isti vü-
cudunu yeyirəm. Dadı öddən də acıdır, çünki hədsiz nifrət
hopub ona. Qəbul edin və siz də yeyin! Mən onun qanını
içirəm, tonqal kimi alışdıran, heç kəsin söndürə bilməyəcəyi
alovlu qanını. Sanki elə öz qanımın dadını gördüm.
Ey cümlə karlikləri bağışlayan, qoy sənin alovun bütün
yer üzünü yandırsın!»
Və mən camdakı şərabı ətrafda oturub dörd gözlə bizə
baxan sarsılmış, ağappaq ağarmış tamaşaçıların üstünə
səpdim.
Mən kafir deyiləm. Kafirliyi onlar eləyirdi, mən yox.
Buna baxmayaraq, hersoq əmr elədi ki, məni bir neçə günlük
qandallasınlar: guya onlar sadəcə şənlənmək istəyirmişlər,
mən də hər şeyi korlayaraq onları dilxor elədim, qonaqları
qorxutdum. Mənim ölçümdə qandal tapılmadı, məcbur ol-
dular ki, məxsusi düzəltdirsinlər, dəmirçi isə deyinirdi ki,
belə əhəmiyyətsiz həbs müddətinə görə bu boyda əlləşməyə
dəyməz, hersoq da dedi ki, düzəlt, bəlkə nə vaxtsa yenə
gərəyimiz oldu. Məni lap tez buraxdı, təyin olunmuş vaxt-
dan da tez və mənə elə gəlir ki, hersoq bu cəzanı, daha çox,
qonaqlara görə vermişdi: onlar gedən kimi, məni buraxdılar.
Lakin ilk günlər o mənə birtəhər, elə bil ürkək baxır, otaqda
mənimlə tək qalmaqdan çəkinirdi, adama elə gəlirdi ki, hətta
qorxurdu məndən.
24
Karliklər təbii ki, bir şey başa düşmədilər. Onlar mur-
dar xədim səslərilə cibbildəşərək ürkmüş toyuqlar kimi
bilmirdilər hara təpilsinlər. Heç bilmirəm bu dəhşətli səs on-
larda haradandır. Mənim səsim həm bəm, həm də güclüdür.
Onlar axı yalnız cisimləri ilə xədim və qul deyillər, həm də
batinləri elədir və onların əksəriyyəti öz bədəninin başına
gətirdiyi murdar oyunlarla nəslini biabır edən təlxəklərdir.
Mənfur cins! Yalnız onları görməməyimin xətrinə, işi elə
qurdum ki, hersoq onları bircə-bircə satdı, axırda tək mən qal-
dım. Mən xoşbəxtəm ki, artıq onlar yoxdurlar və karliklərin
yataq otaqlarında sükut və boşluqdur, indi mən gecələr öz
xəyallarıma rahatca dala bilirəm. Mən şadam ki, İosafat da
yoxdur və onun bədbəxt qoca sifətini görmək, cırıltılı səsini
eşitmək zəruriyyətindən azadam. Mən xoşbəxtəm ki, tək qal-
mışam.
Görürsünüz də, işlər elə gətirib ki, hərdən öz xalqına
da nifrət eləməli olursan. Bizim irqdən olanların hamısına
nifrətim var.
Lakin mən elə özümə də nifrət edirəm. İçi ödlə dolu vü-
cudumu yeyib-tökürəm. Zəhərli qanımı içirəm. Mən – öz
xalqımın məşum baş ruhanisi hər gün müqəddəs sirlərimin
mübhəm mərasimini tək-tənha keçirirəm.
Bu həngamədən sonra, hersoginya özünü qəribə apar-
mağa başladı. Elə məni buraxdıqları gün, səhər yanına ça-
ğırdı və onun yataq otağına girəndə mənə fikirli-fikirli, sanki
sınayırmış kimi baxdı. Mən qınaq gözləyirdim, hətta yeni
cəza alacağımı düşünürdüm, lakin o nəhayət ki, danışmağa
başlayanda etiraf etdi ki, mənim moizəm onun yaddaşın-
da çox dərin izlər buraxıb: ondakı çox məşum və dəhşətli
məqamlar içini sarsıdıb. Mənim içimə necə yol tapdın, ən
məhrəm şeyləri necə sarsıda bildin?
25
Heç bir şey anlamırdım. Lakin o susaraq, yol çəkən gözlərini
məndən uzaqdakı bir nöqtəyə zilləyəndə ara dakı pauzadan
istifadə eləyib kinayəli bir təbəssümlə gülümsündüm.
Soruşdu ki, sən bilən, xaçda çarmıxa çəkilib asılı qal maq
necədir? necədir səni qırmancla döyüb ölənə kimi işgəncə
versinlər? Və dedi ki, İsa mənə nifrət etməlidir, bunu anla-
yıram. Bu əzablardan mənim üçün keçdiyinə görə dəhşətli
nifrət bəsləməlidir mənə.
Cavab vermək fikrim yox idi, o da söhbətini daha davam
elətdirmədi və uzun müddət sükut içində uzanaraq gözlərini
naməlum bir nöqtəyə zillədi.
Sonra isə özünün gözəl əli ilə yüngül bir işarə verdi, yəni
bu günlük bəsdir, kameristkanı səsləyib, tünd qırmızı paltarı-
nı gətirməyi tapşırdı, yataqdan qalxmaq vaxtı idi.
Heç bu günə qədər də başa düşmürəm ki, onda her-
soginyaya nə olmuşdu.
Mən görürəm ki, hərdən adamlara qorxu təlqin elə yirəm.
amma əslində insanlar məndən yox, özlərindən qorxurlar.
Onlara elə gəlir ki, məndən qorxurlar, mən isə onların hər
birinin içindəki karlikəm – meymun sifətli insanabənzər
məxluq, o məxluq ki, onların iç dünyasının dərinliklərindən
tez-tez bayıra boylanır. Ona görə qor xurlar ki, batinlərində
tamam başqa bir vücudun yuva qurmasını bilmirlər. Onlar
içlərindən, ruhlarındakı üfunətli girdablarının hansındansa
qəfil çıxan, onların yaşadığı gündəlik adi həyata heç bir dəxli
olmayan, mövcudluğunu ağıllarına belə gətirmədikləri hər
şeydən qorxurlar. nə qədər ki, həmin nəsnə üzə çıxmayıb,
onların heç nə vecinə deyil, heç bir təhlükədən çəkinmirlər.
Onlar qədlərini dikəldib etinasız görkəmlə gəzib dolanırlar
və hamar üzlərindən heç bir ifadə oxunmur. Lakin iç dün-
yalarında daim mövcudluğundan bixəbər olduqları başqa bir
26
məxluq həyatını sürür, onlarsa özləri də bilmədən bir neçə
həyatı eyni zamanda yaşayırlar. Onlar möhkəm maskalanıb-
lar, onlar anlaşılmaz və çoxüzlüdürlər.
Və eybəcərdirlər, hərçənd ki, baxanda, qətiyyən de-
məzsən. Mən yalnız öz həyatımı – karlik həyatımı yaşayı-
ram. Heç vaxt qamətli və hamar sifətli olmuram. Mən həmişə
elə özüm kimiyəm, həmişə eyni, bircə həyat yaşayıram.
İçimdə də heç bir başqa məxluq yoxdur. İçimdə nə varsa,
hamısını tanıyıram, ruhumun dərinliklərindən qəfil çıxan
heç nə olmur, orda gizlənən də yoxdur. Odur ki, həm onları
qorxudan naməlum varlıq mənə tamam yaddır, həm də anla-
şılmaz və mübhəm nəyinsə qarşısında qorxu hissi keçirmək.
Mənim üçün belə bir şey ümumiyyətlə mövcud deyil. İçimdə
«başqası» yoxdur.
Qorxu? O nə olan şeydir? Çox güman ki, gecənin
zülmətində tək qalarkən, İosofatın kabusunun gəldiyini, özü-
nün ölüm kimi bəmbəyaz sifətilə, boynundakı boğulma qan-
çırlarıyla bir yerdə, ağzını geniş açıb, getdikcə mənə daha
çox yaxınlaşdığını görəndə qorxmalıyam.
Lakin mən nə qorxu hissi keçirirəm, nə də peşmançılıq,
ümumiyyətlə heç bir güclü hissiyyatım olmur. Onu görəndə
yalnız bir şey düşünürəm ki, İosofat ölüb və həmin gündən
bəri mən tamam tək qalmışam.
Mən tək qalmaq istəyirəm, mən istəmirəm ki, özümdən
başqa nəsə olsun. Onun öldüyünü lap aydın görürəm. Bu yal-
nız onun kabusudur və mən zülmətin içində tənhayam, eyni
şey düz onu boğandan bəri hər gecə təkrarlanır.
Bunda da qorxulu bir şey yoxdur.
Sarayda çox ucaboy bir kişi peyda oldu, hersoq onun-
la təəccüb doğuracaq dərəcədə hörmətlə, hətta deyərdim
ki, ehtiramla davranır. Çağırılmış qonaqdır və hersoq deyir
27
ki, yolunu çoxdan gözləyirdi, onu nəhayət ki, öz viziti ilə
şərəfləndirdiyindən xoşbəxtdir.
Onunla lap özünə bərabər birisi kimi davranır.
Lakin saraydakıların hamısına bu gülməli gəlir, bəziləri
isə deyir ki, qonaq həqiqətən də qeyri-adi adamdır və her-
soqlara bərabər tutulası insandır. amma o hersoqlar kimi
geyinmir, çox sadə geyinir. Bu şəxs əslində kimdir və qey-
ri-adiliyi nədədir, hələlik öyrənə bilməmişəm. Yəqin zama-
nı yetişəndə, aydınlaşacaq. Deyirlər ki, burda uzun müddət
qalacaq.
İnkar edə bilmərəm ki, onda nə varsa, adamlarda özünə
qarşı ehtiram hissi oyadır: Özünü tam sərbəst və başqaların-
dan çox ləyaqətli aparır, hündür, necə deyərlər, zəka möhürü
aydın oxunan alnı var, çallaşmış saqqalıyla bitən sifəti isə
nəcib və həqiqətən gözəldir. Onda incə və çox ahəngdar nəsə
var, hərəkətləri və maneraları sakit, ölçülüdür.
Eybəcərliyinin nədən ibarət olduğunu bilmək pis ol mazdı.
Diqqətəlayiq qonaq hersoqla eyni mizin arxasında nahar
edir. Onlar daim müxtəlif mövzularda söhbətlər edirlər və
mən ağama xidmət göstərirəm – o həmişə tələb edir ki, bunu
məhz mən eləyim, – görürəm ki, qonağımız həqiqətən ziyalı
bir adamdır. Onun zəkası sanki dünyada hər şeyi əhatə edir,
hər şeylə maraqlanır. O istənilən şeyi izah etməyə girişir,
amma başqalarından fərqli olaraq, öz nöqteyi-nəzərinin düz-
gün olduğuna həmişə əmin deyil. Məsələn filan, ya bəhmən
hadisəni onun fikrincə necə başa düşmək lazım olduğunu
yerli-yataqlı izah edərkən hərdən susub fikrə gedir, sonra da
şübhələrini bölüşür: amma çox mümkündür ki, mənim bu
dediklərim həqiqətə uyğun deyil. Mən özüm də bilmirəm ki,
bunu necə qiymətləndirim. Bax bu, müdrikliyin bir növüdür,
28
amma çox ola bilər ki, belə deməsinin səbəbi həqiqətən də
nəyisə dəqiq bilməməsi, tərəddüddə olmasıdır və burdan da
belə bir nəticə hasil olur ki, bayaqdan bəri qurduğu söz saray-
ları da əhəmiyyətsiz və dəyərsiz bir şeydir. Əgər mən insan
şüurunun imkanlarını düzgün qiymətləndirirəmsə, ikinci eh-
timalım daha realdır. Lakin çoxları anlamır ki, insan şüuru-
nun qeyri-kamilliyi adamı bəlli bir təvazökarlığa sövq edir. O
isə, çox mümkün ki, bunu başa düşür.
Hersoq da bunların heç birini duymur, onu elə acgözlüklə
dinləyir, sanki büllur kimi saf, bilik və idrak qaynayan bir
bulağın suyunu içir. Üzüyola şagird müəlliminə baxan
kimi, onun düz ağzına baxır, amma təbii ki, özünün hersoq
ləyaqətinə bir xələl gətirmədən. Hərdən ona «maestro» deyir.
Maraqlıdır, bu yaltaqlığa bənzəyən mütiliyin səbəbi nədir?
Sahibimi yaxşı tanıdığıma görə deyirəm ki, nəsə bir səbəb
mütləq olmalıdır. alim kişi isə özünü elə aparır, sanki bu
müraciəti heç eşitmədi də. Bəlkə o elə əslində də təvazökardır.
amma digər tərəfdən də o hərdən çox qəti fikirlər bildirir, öz
nöqteyi-nəzərini əminliklə müdafiə edərək, elə dəlillər gətirir
ki, iti və sirayətedici zəkasının birbaşa sübutudur.
Belə çıxır ki, o həmişə tərəddüd etmir.
Bir qayda olaraq sakit, gözəl və qeyri-adi dərəcədə ahəng-
dar, musiqili bir səslə danışır. Mənə qarşı gülərüzdür, hətta
müəyyən maraq da göstərir. Səbəbini bilmirəm. Hərdən
mənə elə gəlir, sanki o nəyiyləsə hersoqu xatırladır, hərçənd
ki, nədə bənzədiyini düz-əməlli izah eləyə bilmərəm.
O, saxta adam deyil.
Bizim möhtərəm yadelli Santa-Kroçdakı fransiskan mo-
nastırında işə başlamağa hazırlaşır, ordakı ziyafət salonunun
divarında nəsə şəkil çəkəcək. Deməli, o sadəcə olaraq, bu sa-
29
raydakı çoxları kimi müqəddəslərin şəkillərini və bu qəbildən
olan başqa cürbəcür şeyləri cızma-qara eləyənlərdəndir. Sən
demə onun «diqqətəlayiqliyi» elə bunda imiş.
Mən demək istəmirəm ki, o eyni zamanda başqa, daha
böyük və əhəmiyyətli bir şəxs ola bilməz və onu mütləq pri-
mitiv peşə yoldaşlarına bərabər tutmaq lazımdır. axı etiraf
etmək gərəkdir ki, o qat-qat dərin təsir doğurur və aydındır
ki, hersoq da onu bütün qalanlarından daha diqqətlə dinləyir.
amma hər halda qeybdən xəbər verən orakul deyil ki, ağzını
açıb qulaq asasan, hər gün özünlə bir masa dalında oturda-
caq dərəcədə əhəmiyyətli bir adam deyil. Yox, bunu heç dərk
etmək olmur. nə deyirsən de, o yalnız sadə sənətkardır və
bütün savadına, zəkasına baxmayaraq, nə iş görürsə, məhz
əlləri ilə görür və danışarkən çox şeyi, o qədər şeyləri əhatə
edir ki, heç özü də əməlli qavraya bilmir! Əlləri necədir,
bilmirəm, ümidvaram ki, əgər hersoq bu işi ona tapşırıbsa,
bacarıqlıdır, o ki, qaldı boyundan böyük suallara cavab tap-
mağa girişən şüuruna, bunu da elə özü etiraf edir də. Yəqin
o xəyalpərəstdir, fantaziyabazdır. Özünün aydın zəkasına və
saysız-hesabsız ideyalarına baxmayaraq, görünür ki, öz dün-
yasını düz qum üzərində ucaldır və demək, bu dünya zatən
irrealdır.
amma nə qədər qəribə olsa da, məndə bu insan haqda
konkret fikir hələ formalaşmayıb. Görəsən niyə? adətən rast-
laşdığım bütün insanlar barədə məndə müəyyən bir fikir lap
tez formalaşır. Çox güman ki, o başqalarından elə öz boyu
qədər uca şəxsiyyətdir. O, sanki bütün parametrlərdə orta
səviyyəni üstələyir. Soruşulur: görəsən niyə mənim rastlaşdı-
ğım bütün adamlardan bu dərəcədə fərqlənməlidir ki?
30
Hər necə olsa da, məncə hersoq onun dəyərini əslində ol-
duğundan yüksək qiymətləndirir.
Onun adı Bernardodur, lap adi adlardan biri.
Hersoginyanı o maraqlandırmır. Qocadır axı. Kişi
söhbətləri isə, göründüyü kimi, onu qətiyyən cəlb eləmir.
Onların uzun-uzadı söhbətlərinin iştirakçısına çevriləndə, o
susaraq, öz xəyallarına baş vurur. Mənə hətta elə gəlir ki, bu
diqqətəlayiq kişinin nə dediklərini heç eşitmir də.
Əvəzində, deyəsən onu hersoginya əməlli-başlı maraq-
landırır. Fikir vermişəm ki, kimsə görməyəndə, onu yaman
oğrun-oğrun süzür. Sifətini öyrənir, özünün hər şeylə maraq-
lanan və getdikcə daha fikirli baxışlarıyla sanki nəsə tapmaq
istəyir bu qadının çöhrəsində. Bu kişini onun nəyi cəlb edə
bilər?
axı üzü qətiyyən maraqlı deyil. Fahişə olduğu o dəqiqə
görünür, hərçənd ki, bunu aldadıcı günahsızlıq pərdəsi arxa-
sında gizləməyə çalışır. Onun mahiyyətini anlamaq üçün,
uzun-uzadı baxmaq gərəkməz. Daha sifətində baxası nəyi
qalıb ki? Onda cazibədar olan nədir?
Rəssama nə var ki, onu isə, dünyada hər şey öz cazibəsinə
sala bilər, bu aydın görünür. Məsələn, yerdən bir daş qaldı-
rıb, – bunu özüm görmüşəm – qeyri-adi bir maraqla nəzərdən
keçirə bilər, o üzünə-bu üzünə çevirib tamaşa edə bilər, axır-
da da qiymətli bir şey kimi cibinə qoya bilər. adama elə gəlir
ki, yer üzündə onun diqqətini özünə cəlb etməyə qadir olma-
yan bir şey yoxdur. Divanədir, nədir?
Qibtəyə layiq divanəlikdir! adi daşı da qiymətli sayan bi-
risi addımbaşı xəzinə tapar da.
Hər şeylə maraqlanır. Burnunu hər yerə soxur, hər şeyi
bilməlidir, hər şeyi soruşub öyrənməlidir. Fəhlələrdən alətləri,
31
iş üsulları barədə soruşur, qeydlərini söyləyir, məsləhətlər
verir. Şəhərdən kənardakı gəzintilərindən bir qucaq gül-
çiçəklə qayıdır, oturub başlayır ləçəklərini bircə-bircə yol-
mağa ki, quruluşlarını içəridən öyrənsin. Saatlarla dayanıb
quşların dəstə-dəstə uçmasına baxa bilər, guya bunda nəsə
qəribə bir şey var. Hətta qəsr darvazalarının qarşısında paya-
lara sancılmış, hamının baxmaqdan çoxdan bezdiyi oğru, qa-
til kəllələrinə də az qala saatlarla tamaşa edərək düşüncələrə
qərq ola bilər, sanki nəsə bir tapmaca var onlarda, baxıb cib
dəftərçəsinə gümüş qələmlə təsvirlərini köçürür. Bir neçə
gün qabaq meydanda Françeskonu asanda o kiçik oğlan
uşaqları ilə hamıdan qabaqda dayanmışdı ki, yaxşı görə bil-
sin. Gecələr ulduzlara tamaşa eləyir. Onun maraq dairəsində,
sözün əsl mənasında, həm yer, həm göy var.
Görəsən həqiqətən hər şeydə maraqlı nəsə var?
Burnunu hara soxması mənim heç vecimə deyil. La kin
əgər bir də mənə toxunsa, xəncərləyəcəm onu. Qəti qəra-
rımdı, vuracam – sonra başıma nə gəlir, qoy gəlsin.
Bu gün axşam ona şərab süzəndə əlimdən yapışdı, deyə-
sən baxmaq istəyirdi, – acıqla dartdım əlimi. Hersoq isə
gülümsünüb əmr elədi ki, əlimi göstərim. O, əlimə diqqətlə
baxırdı, sırtıq bihəyalıqla, hər oynağını, biləyimdəki hər qı-
rışı öyrənirdi, hətta qolumu da çırmalamaq istəyirdi ki, bir
az da yuxarıları nəzərdən keçirsin. Mən bir də əlimi dartdım,
artıq ağlım tamam çaşmışdı, qəzəbim içimdə qaynayırdı. Hər
ikisi gülümsünürdü, mən isə onları baxışlarımla yandırıb
külə çevirməyə hazır idim.
Əgər o bir də mənə əlini vursa, onun axan qanına ləz zətlə
tamaşa edəcəm! Mənə toxunanda zəhləm gedir, bədənimə
cüzi yad təmas da dözülməzdir.
32
Qəribə şayiələr dolaşırdı, guya o hersoqu razılaşdırmışdı
ki, Françeskonun cəsədini ona versin; istəyirdi meyiti yar-
sın, insanın quruluşuna içəridən də baxsın. Ola bilməz. Heç
ağlasığan deyil. Ola bilməz ki, cəsədi kəndirdən çıxarsınlar,
axı o asılı qalmalıdır ki, camaat quldurun bia bırçı sonunu
görüb qorxsun, hökm belə çıxarılıb, niyə o birilər kimi bu
alçağın da cəsədini qarğa-quzğun dimdikləməsin ki! Təəssüf
ki, mən onunla tanış idim, çox yaxşı tanıyırdım və əla bilirəm
ki, dünyada ən ağır cəzaya layiq idi, küçədə dalımca o qədər
murdar sözlər qışqırırdı ki. Onu kəndirdən çıxarsalar, cəzası
o biri asılanlarınkı kimi olmayacaq.
Mən bu barədə yalnız bu gün axşam eşitmişəm. İndi isə
gecədir, görə bilmirəm ki, o murdar hələ kəndirdən asılı qa-
lıbmı.
İnana bilmirəm ki, hersoq bu işə qol qoya. Yalandır!
Yox, bu həqiqət imiş! Əclaf daha dar ağacından asıl-
mayıb. Mənə hətta bəllidir ki, meyit hara itib. alim qocanı
biabırçı bir iş üstə tutdum!
Diqqət yetirdim ki, zirzəmi həmişəki kimi deyil. Daim qı-
fıllı olan qapı açıq qalmışdı. Bunu hələ dünən görmüşdüm,
amma fikir verməmişdim. Bu gün isə getdim ki, görüm orda
nə baş verir, gördüm qapı elə dünənki kimi aralı qalıb. Dar,
qaranlıq dəhlizlə növbəti qapıyadək getdim, o da açıq idi, səs
salmamağa çalışaraq içəri girdim, geniş bir otaq idi – otağın
cənub divarındakı dar pəncərədən düşən işığın altında Fran-
çeskonun cəsədinin üstünə əyilmiş qocanı gördüm. Əvvəlcə
gözlərimə inanmadım, amma Françesko idi, lap dəqiq, özü
də artıq yarılmışdı, bütün içalatı, ürəyi, ciyərləri görünürdü,
lap heyvanlarınkına oxşayırdı. Ömrüm boyu bundan murdar
bir şey görməmişdim, heç təsəvvür edə bilməzdim ki, insa-
33
nın daxili bu qədər iyrəncdir. Qoca isə əyilib, içalatı gərgin
bir maraqla nəzərdən keçirirdi, ürəyin yanındakı nəyisə qayçı
ilə kəsirdi. Başı öz məşğuliyyətinə elə qarışmışdı ki, mənim
içəri girdiyimi də görmədi. adama elə gəlirdi ki, indi onun
aləmində əlləşdiyi bu murdar içalatdan başqa heç nə yoxdur.
nəhayət ki, başını qaldırdı və mən onun xoşbəxtlikdən pa-
rıldayan gözlərini gördüm. Üzündə mükəmməl bir heyran-
lıq ifadəsi vardı. Ürəyim istəyən qədər tamaşa edə bilərdim
ona, çünki o işığın altında durmuşdu, mən isə kölgənin lap
dərinliyində idim. Onsuz da gözləri başqa heç nəyi görmür-
dü, tanrıyla söhbət eləyən peyğəmbər kimi ilhamlı duruşu
vardı. Təsəvvürəgəlməz bir ürəkbulanması qalxdı içimdə.
Hersoqlara tən gələn! Cinayətkarın içalatına baxan nəcib
cənab! Üfunətdə eşələnən!
Bu gecə onlar az qala dan yeri sökülənədək oturdular –
elə hey danışır, danışırdılar. Əvvəllər bir belə danışdıqları
heç olmamışdı. Özlərini lap əsl ekstaza düşənədək qızışdır-
mışdılar. Onlar təbiətdən, onun əzəməti və səxa vətindən
danışır, təəccüblənirdilər. Əzəmətli, vahid bitkinlik, vahid
möcüzə! Yer üzündəki çaylar suyu torpağa yayan kimi qanı
bədənə paylayan arteriyalar, okeanın qabarma və çəkilmələri
sayaq nəfəs alan ciyərlər, bədən üçün yerin söykəndiyi daş
təbəqələrin rolunu oynayan skelet, bədən isə elə Yerin özü-
dür. Yer kürəsinin nüvəsindəki alov, ruhun atəşinə bənzəyən,
elə mənbəyini də onun özü kimi günəşdən götürən bir alov-
dur, o günəş ki, onu hələ qədim insanlar ilahiləşdirmişdi – bü-
tün canlı ruhların başlanğıcı, həyatın ilk mənbə və ilk səbəbi,
kainatın bütün səma cisimlərinə öz işığını bəxş edən günəşi.
Çünki bizim dünya – kainatın minlərlə ulduzundan biri idi.
34
Onlar dəliyə oxşayırdılar. Mən də bütün bunları dinlə mək
məcburiyyətində idim, etiraz etməyə heç imkanım yox idi.
Getdikcə daha artıq əmin oluram ki, o həqiqətən divanədir,
şeytan qulağına qurğuşun, bir də gördün hersoqu da öz
gününə saldı. Qəribədir ki, hersoq onun əlinə düşəndə nə
qədər yumşaq, üzüyola olurdu.
Belə fantaziyaları ciddi qarşılayıb, necə inanmaq olardı
axı?! Bu ilahi vəhdətə necə inanmaq olardı? Özü necə de-
yirdi, harmoniya?! Bu cür gəlişigözəl, pafoslu, mənasız
sözlərdən istifadə etməyə də utanmırdı! Təbiətin möcüzəsi!
Mən Françeskonun içalatını xatırladım, ürəyim ağzıma gəldi.
Təbiətin sirli batininə nəzər salmaq necə böyük xoşbəxt-
likdir! – deyə heyran nidalarla danışırdılar. Gör orda tədqi-
qatçının hər şeylə maraqlanan gözlərinə nə qədər nəhayətsiz
imkanlar təklif olunur! Bütün bunları, bütün bu gizli qüvvələri
mənimsəyən və onları özünə işlədən insan gör öz əhəmiyyəti,
sərvəti baxımından nə qədər yüksələr! Təbiətin dörd ünsü-
rü onun iradəsi önündə baş əyər, qəzəbi ram edilmiş atəş
sakitcə ona qulluq edər, torpaq yetirdiyi nemətləri yüz dəfə
artırar, çünki insan yeni inkişaf qanunları kəşf edəcək, çaylar
onun sözünə baxacaq, okeanlar isə onun gəmilərini kaina-
tın fəzasında gözəl bir ulduz kimi süzən əzəmətli planetimi-
zin dörd tərəfinə aparacaq. O, hətta səmaları da fəth eləyər,
günlərin birində quşların uçuşunu təqlid edərək çəkisindən
azad olub süzməyə başlayar, elə quşlar kimi, fəzadakı ulduz-
lar kimi və indi bəşər zəkasının nə dərk, nə də ki, fərz edə
bildiyi məqsədinə sarı uçub gedər.
ah! Bu dünyada yaşamaq necə əla, necə gözəldir! Gör
insan yaşamının idrakdan kənar əzəməti nə qədərdir!
Onların sevinci tükənməz idi. Oyuncaq, nəyinə gərək ol-
duğunu da bilmədiyi halda, dağ boyda üst-üstə qalaqlanmış
35
oyuncaq barədə mənasız xəyala dalan uşaqlara bənzəyirdilər.
Onlara müdrik karlik nəzərləriylə baxırdım və qırışların şı-
rımladığı qədim sifətimdə bircə əzələm belə tərpənmədi.
Karliklər uşaqlara bənzəməzlər. Onlar heç vaxt oynamırlar.
Mən arabir barmaqlarımın üstünə qalxıb onların badələrinə
naqqallıq eləyə-eləyə içdikləri şərabdan süzürdüm.
axı onlar həyatın əzəməti barədə nə bilirlər? Haradan
bilirlər ki, onun əzəməti ümumiyyətlə varmı? Bu yalnız in-
sanların təkrar etməkdən doymadığı bir ifadədir. Elə həmin
uğurla iddia eləmək olar ki, həyat əhəmiyyətsiz bir şeydir.
Lazımsız, kiçik – cücü kimi dırnaqla əzib yox etmək müm-
kün olan bir şey. Həyat heç onda da müqavimət göstərməz,
özünün sonu onu heç də qalan şeylərdən artıq maraqlandır-
mır. O hər şeyə biganədir. niyə də olmasın? niyə axı o özünü
qorumalı, müdafiə etməyə can atmalıdır? Ümumiyyətlə, niyə
həyat nəyəsə can atmalıdır? Doğrudan da, niyə onu nəsə na-
rahat etməlidir?
Təbiətin bətninə nəzər salmaq! Yaxşı nə var bunda? Əşi,
onlar bunu eləyə bilsəydilər, özləri də dəhşətə gə lərdi. Elə
bilirlər təbiət məxsusi onlar üçün mövcuddur, təxəyyüllərində
canlandırırlar ki, bütün bunlar yalnız onların faydalanması,
onları sevindirmək, şəxsən onların həyatını həqiqətən gözəl,
əzəmətli etmək üçün mövcuddur. axı onlar bu barədə nə
bilirlər? Haradan bilirlər ki, təbiət ancaq onlarınkıdır, onların
yöndəmsiz uşaq arzularını gerçəkləmək üçündür?
Onlara elə gəlir ki, Təbiətin Kitabını oxuya bilirlər, elə
bilirlər bu kitab qabaqlarında açıqdır. Hətta elə fikirləşirlər
ki, irəliyə baxıb, hələ yazılmamış, ağappaq, təmiz səhifələri
də oxuya bilərlər. ağılsız, özündən müştəbeh sarsaqlar! On-
ların həyasız müştəbehliyinin həddi-hüdudu yoxdur!
36
Təbiətin nəyə hamilə olduğunu, bətnində nələri böyütdü-
yünü kim bilər axı?! nəyisə hələ baş verməmişdən kim görə
bilər?! Məgər ana qarnında gəzdirdiyinin oğlanmı, qızmı
olduğunu bilir? Hardan biləcək! O bəlli zamanını gözləyir
və yalnız onda hamı görəcək ki, dünyaya gətirdiyi nədir.
Karlikdən soruşaydınız barı, o hər şeyi izah edərdi.
Mən də ona təvazökar deyirdim! necə səhv etmişəm!
Əksinə, mən tanıdığım adamlar içində ən özündənrazısı elə
odur. Onun bütün mahiyyəti, bütün ruhu – özündən müştə-
behlikdir. Düşüncəsi də o qədər özündənrazıdır ki, qətiyyən
ona tabe olmayan dünyanı bir hökmdar kimi idarə etmək
istəyir.
O, sadə, təvazökar görünə bilər, çünki daim nəsə soruşur,
aydınlaşdırmaq istəyir, həmişə də deyir ki, guya filan-filan
şeyləri bilmir, yalnız öz qüvvəsi müqabilində öyrənməyə ça-
lışır. Lakin ona elə gəlir ki, mənzərə bütövlükdə ona aydın-
dır. arxayındır ki, o, həyatın mənasını artıq dərk eləyib. O,
kiçik məsələlərdə tərəddüdlər keçirir, böyükdə yox. Qəribə
təvazökarlıqdır.
Dünyada hər şeyin, baş verən hər hadisənin, insanların
məşğul olduğu bütün işlərin bir mənası var. Lakin həyatın
özü heç bir məna kəsb etmir, edə də bilməz. Əks-təqdirdə heç
mövcud ola bilməzdi.
Mən buna inanıram.
Biabırçılıq! Şərəfsizlik! Heç vaxt həmin o məşum gündəki
həddə təhqirə məruz qalmamışdım. Hərçənd ki, belə şeyləri
xatırlamasam yaxşıdır, amma başıma gələnləri sizin üçün
təsvir etməyə cəhd göstərəcəm.
Hersoq mənə tapşırdı ki, Santa-Kroçenin ziyafət salo-
nunda işləyən maestro Bernardonun yanına gedim, nə üçünsə
37
lazım idim ona. Getdim, amma hirslənmişdim ki, mənə yad
olan, özündənrazı bir adamın nökərinə çev rilirəm. O məni
yüksək iltifatla qarşılayıb dedi ki, karliklərlə həmişə çox
maraqlanıb. Mən fikirləşdim: «Əgər Françeskonun bağır-
saqları və ulduzlar barədə də hər şeyi öyrənmək istəyirsənsə,
görəsən dünyada maraqlanmadığın nəsə qalıbmı? amma
mənim barəmdə, karliklər barədə heç anlayışın da yoxdur».
Daha bir neçə kəlmə mehriban və mənasız sözlər deyib bil-
dirdi ki, mənim portretimi çəkmək istəyir. Mən fikirləşdim:
söhbət yəqin ki, hersoqun ona sifariş etdiyi portretimdən ge-
dir, bir az qürrələndim, lakin cavab verdim ki, mən portreti-
min çəkilməsini istəmirəm.
«niyə?» – soruşdu. Mən bu şəraitdə çox təbii olan bir ca-
vab verdim: «İstəyirəm ki, sifətim yalnız özümə məxsus ol-
sun». Dedi ki, bu çox orijinal fikirdir, əvvəl gülümsədi, sonra
isə dediyimi məntiqli sayıb mənimlə razılaşaraq, dilləndi ki,
yalnız şəkillərdəki deyil, ümumiyyətlə istə nilən sifət çoxla-
rının malıdır, ona baxan bütün adamlara məxsusdur. O isə,
sadəcə olaraq mənim şəklimi kağıza köçürmək istəyirdi ki,
quruluşumu öyrənsin, odur ki, soyun dedi, bədən qurulu-
şundan karandaşla eskiz alım. Hiss elədim ki, rəngim ağarır.
Həm qəzəbdən, həm də qorxudan, bilmirəm hansından daha
çox ağarmışdım: hər iki hiss məni birdən vurdu, əsdim.
Həyasızlığından necə narahat olmağım onun diqqətini
çəkdi. Və başladı danışmağa ki, karlikin öz bədənini olduğu
kimi başqa birisinə göstərməyində ayıb heç nə yoxdur. Təbiət
qarşısında o həmişə eyni riqqət hissi keçirir, hətta qəribə
istəyindən doğaraq adi çərçivəyə sığmayan bir məxluq ya-
radanda belə. Özünü başqa birisinə necə varsansa, elə də
göstərmək qətiyyən ayıb deyil, çünki əslində heç birimiz
38
yalnız özümüzə məxsus deyilik. «Mən özümə məxsusam!
– deyə qəzəb içində qışqırdım. – Özünə məxsus olmayan
sizlərsiniz! Mən özümə məxsusam!»
O, mənim emosional partlayışımı tamamilə sakit qarşıla-
dı, hələ bu azmış kimi, məni böyük maraq və diq qətlə sü-
zürdü, buna lap əsəbiləşdim. Sonra isə dedi ki, işə başlamaq
vaxtıdır və mənə tərəf bir addım atdı. «Mən imkan vermərəm
ki, bədənimə müdaxilə edələr!» – deyə lap özümdən çıxaraq,
çığırdım. O, sözlərimə qətiyyən əhəmiyyət vermədi, amma
başa düşəndə ki, könüllü soyu nan deyiləm, məni soyundur-
mağa özü hazırlaşdı. Xəncərimi qınından çəkə bildim və
məncə o, poladın parıltısını görəndə çox təəccübləndi. La-
kin onu ehtiyatla əlimdən alıb yuxarı qoydu. «Görünür ki,
sən təhlükəli şəxssən», – dedi və mənə təəccüblü nəzərləriylə
baxdı. Mən onun bu sözlərinə kinayə ilə gülümsündüm.
Sonra isə o heç bir şey olmayıbmış kimi, mənim paltarla-
rımı çıxarmağa, bədənimi abırsız bir tərzdə lütləməyə baş-
ladı. Mən ona həyatımı qoruyurmuşam kimi, var gücümlə
müqavimət göstərir, mübarizə edirdim, amma hər şey əbəs
idi, axı o məndən güclüydü.
Özünün biabırçı əməlini başa çatdırandan sonra, məni
qaldırıb, salonun ortasında qurulmuş taxta səkinin üstünə
qoydu.
Tamamilə müdafiəsiz, lüt, addım atmağa iqtidarı ol mayan
bir vəziyyətdə durmuşdum, hərçənd ki, içimdəki dəhşətli
qəzəb kükrəyib coşurdu. Səkidən bir neçə ad dım aralıda isə
o mənim biabırçılığımı soyuqqanlı bir tərzdə, insafsızcası-
na süzürdü. Büsbütün onun baxışla rının ixtiyarına verilmiş-
dim, mənimlə lap öz malı kimi davranırdı. Başqa bir şəxsin
gözləri önündə beləcə sərgilənməkdən dəhşətli əskiklik ola
39
bilməz və mən bu vəziyyətə necə dözdüyümü heç anlaya
bilmirəm. Onun gümüş qələminin kağızı cızarkən çıxardığı
səsi indiyədək yaxşı xatırlayıram – çox mümkün idi ki, qəsr
darvazaları önündəki qurumuş kəllələri və başqa murdarçı-
lıqları da elə həmin qələmlə çəkirdi. Onun baxışları dəyişib
bıçağın ucu kimi iti olmuşdu, mənə elə gəlirdi ki, baxışları
bədənimi dəlib keçirdi.
Mən insan övladına qarşı içimdə oyanan nifrəti həmin o
dəhşətli dəqiqələrdə olduğu kimi heç vaxt duymamışdım.
Bu nifrəti fiziki olaraq hiss edirdim və az qaldı ki, huşumu
itirəm, gözlərim dəqiqəbaşı qaralırdı. Görəsən yer üzündə in-
sandan murdar, nifrətə onlardan layiq məxluq varmı?!
Üzbəüz divarda onun çəkdiyi iri tablonu görürdüm –
həmin o şedevr alınacağına əmin olduqları tablosunu. Təzəcə
başlamışdı və görünür «Sirli axşam»ı, İsanın öz tələbələri
ilə qardaş süfrəsini təsvir edəcəydi. Mən başı üzərində ila-
hi halə görünən bu göylər hökmdarı ilə yanaşı özlərini hər
şeydən və hamıdan qüdrətli sayan tələbələrin günahsız,
təntənəli sifətlərinə qəzəb içində baxırdım. Və bədxahcasına
fikirləşdim ki, onu bir azdan tutacaqlar, küncdə büzüşmüş
İuda isə onu lap tezliklə satacaq. Hələlik ona pərəstiş, sitayiş
edirlər, qardaşlıq süfrəsində oturub hələ – məni isə elə bura-
daca biabırçı şəkildə sərgiləyirlər! Lakin onun da biabır ola-
cağı an yetişəcək! Tezliklə özününkülərin çevrəsində, süfrə
başında əyləşməyəcək, elə onlar tərəfdən satılacaq, tək-tənha
çarmıxa çəkiləcək. Elə mənim kimi lüt asılacaq, elə mənim
kimi alçaldılacaq. Hamının gözü qabağında asıla qalacaq, onu
da söyəcəklər, təhqir edəcəklər. niyə də olmasın! niyə o elə
mənim kimi əzab çəkməsin! O, daim çevrəsində məhəbbət
görüb, anasının döşlərindən məhəbbət əmib – mən isə nifrət
40
əmmişəm. Mən nifrəti anamın südüylə əmmişəm, onun acı
dadını da elə onda tanımışam. Mən anamın öd dolu döşünü
yemişəm, o isə mərhəmətli, mehriban Madonnanı əmib – qa-
dınların ən incəsini, ən gözəlini, dünyada ən şirin ana südünü
əmib, elə bir süd ki, insanlardan heç biri onun dadına bələd
deyil. Sadəlövh xeyirxah, dostlarının içində kefi kök oturub
özü üçün, heç ağlına da gəlmir ki, kimsə ona ziyan vura bilər.
niyə də vurmasınlar! nədir, o istisnadır məgər! Əlbəttə, ona
elə gəlir ki, əgər Tanrı-atadan yaranıbsa, mütləq bütün sadə
insanların sevimlisi olmalıdır. Sadəlövhlüyə bir bax! Bəsit
bir uşaq kimi insanları tanımır! axı onların qəlbində gizli
pusqu qurmuş kin elə məhz həmin o möcüzəyə görə yaranıb.
İnsan övladları Tanrı tərəfindən zorlanmağı xoşlamır.
Bu ağrılı biabırçılıqdan qurtararaq həyatımın ən rəzil al-
çaqlığına məruz qaldığım bu lənətə gəlmiş ziyafət otağının
qapısında duranda da, hələ ona baxırdım. Eybi yox, tezliklə
səni də bir neçə eskudoya səlahiyyətli şəxslərə satacaqlar, –
səni də elə mənim kimi satacaqlar!
Və qəzəblə qapını çırpdım, həmin qapını ki, məni tablo-
nun yaradıcısından, öz şahanə əsərini nəzərdən keçirməyə
qərq olmuş və onun ucbatından misilsiz əzablar yaşamış bir
karliki artıq unutmağa macal tapmış maestro Bernardodan
ayırırdı.
Ən yaxşısı Santa-Kroçeni xatırlamamaqdır, ondan da
yaxşısı çalışıb unutmaqdır. amma bir şey beynimdən heç cür
çıxmır. Geyinərkən gözlərim ətrafa səpələnmiş şəkillərə sa-
taşırdı, qəribə məxluqat təsvirləri vardı, heç kəsin indiyədək
görmədiyi, ümumiyyətlə təbiətdə mövcud olmayan heyvan
şəkilləri. İnsanla heyvan arasında duran canlılar: yarasa qa-
nadlı qadınlar, qurbağa pəncəli, kərtənkələ sifətli kişilər, iblis
41
kimi havada uçan qartal başlı, əl yerinə caynaqlı pəncələri
olan kişilər və bir də nəsə eybəcər məxluqlar, nə kişiydi, nə
qadın; dəniz heyvanına bənzəyirdi, qamçı kimi uzun, qıvrıl-
mış qolları, insan gözünə bənzəyən soyuq və acıqlı bəbəkləri
vardı bu məxluqların. Bu eybəcər məxluqlar məni dəhşətə
gətirdi, indiyə qədər də onların təsirindən çıxa bilmirəm,
gözlərimin qabağından çəkilmirlər. niyə onun fantaziyasını
məhz bu cür şeylər işğal edir? niyə bu eybəcər, kabus obraz-
larını yoxluqdan çağırır? niyə onun gözlərinə bu həyulalar
görünür? niyə təbiətdə olmayan nəsnələrlə əlləşir? nəsə bir
səbəb olsun gərək! Görünür nəsə bir daxili tələbatı var belə
işlərə. Bəlkə də onlara marağı elə təbiətdə mövcud olmadıq-
larından göstərir? Mən başa düşə bilmirəm.
Belə eybəcərliklər yaradan insanın gör özü nə olma lıdır?
Bütün bu dəhşətlərdən ləzzət alan, onlara can atan bir insan?
Qeyd etməliyəm ki, onu demək lazımdır ki, nəciblikdən
və incəlikdən xali olmayan özündənrazı sifətinə baxanda,
heç ağlına sığışmır ki, bu eybəcər şəkillər onun beyninin
məhsuludur. Lakin bu belədir. Burda düşünməli məqamlar
var. Görünür bu eybəcər məxluqat, yaratdığı bütün qalan
şeylər kimi, elə onun öz içində yaşayır.
Mənim şəklimi çəkərkən aldığı görkəmin də üzərində
düşünməmək mümkün deyil, necə birdən-birə dəyişdi, san-
ki tamam başqa adam oldu: Bu xoşagəlməz, iti, soyuq və
ürpərdici baxışlar və sifətindəki dəhşətli dərəcədə qəddar
ifadə, – lap iblisin özüydü.
Belə çıxır ki, o qətiyyən özünü göstərmək istədiyi kimi
deyil. Elə bütün qalan adamlar kimi.
Qətiyyən ağlasığan deyil ki, eyni adam həm də qardaşlıq
süfrəsində Məsihin günahsız, işıqlı obrazını yaradıb.
42
ancelika bu gün axşam zala girdi. Və yanımızdan keçəndə
hersoq ona dedi ki, aparmaq istədiyi tikmə qurğusunun dalın-
da bir dəqiqə əyləşsin. Qız həvəssiz tabe oldu, hərçənd ki,
etirazını bildirməyə ürək etməzdi, tünlüyü o, ümumiyyətlə
sevmirdi, heç saray həyatına da, hersoqun qızı roluna da ya-
ramırdı. Yeri gəlmişkən, heç hersoqun qızı olması da hələ
bəlli deyildi; olsun ki, hətta bic idi. amma messir Bernar-
do bu barədə heç nə bilmirdi axı. O, qızın gözlərini aşağı
dikərək sarsaq kimi necə ağzıaçıq oturmasına yayınmadan
baxırdı, guya çox maraqlı bir şey görürdü – onun üçün hər
şey maraqlı idi. Yoxsa mənim kimi və yaxud onun qeyri-adi,
qiymətli, o qədər qiymətli ki, yerdən götürdüyü, tamaşasın-
dan doya bilmədiyi daşları kimi, daha bir təbiət möcüzəsi
kəşf etmişdi? O susurdu, adama elə gəlirdi ki, həqiqətən
riqqətlənib, hərçənd ki, qız lap zırrama kimi oturmuşdu və
bütün vaxt ərzində bircə səs belə çıxarmamışdı. Sükut yavaş-
yavaş dözülməz olurdu.
Bilmirəm onu mütəəssir edən nə idi. Çox mümkün ki,
gözəl olmadığından yazığı gəlirdi ona, axı gözəllikdən yax-
şı baş çıxarırdı və başa düşürdü ki, insan üçün gözəllik nə
dərəcədə mühüm bir şeydir. Ola bilər, məhz bu səbəbdən qıza
qüssəli, acıyan nəzərlərlə baxırdı. Bilmirəm, heç bilmək də
istəmirəm.
Təbii ki, qızın hövsələsi çatmırdı, tez qaçıb getmək
istəyirdi. O, ədəb normalarının tələb etdiyi qədər otur-
du, bir dəqiqə də artıq qalmadı və hersoqdan getmək üçün
icazə istədi. ayağa tələsik, amma qorxa-qorxa durdu, özü-
nün adi natarazlığı, nahamarlığı ilə – o hələ də yöndəmsiz
yeniyetməyə bənzəyirdi. Qəribədir ki, hər cür incəlik deyilən
zaddan necə bilmərrə məhrum idi bu qız.
43
Geyimi, təbii ki, həmişəki kimi sadə, az qala lap kasıb idi.
Onun üçün necə geyinməsinin əhəmiyyəti yox idi, elə başqa-
ları da onun geyiminə əhəmiyyət vermirdilər.
Maestro Bernardo görünür öz işindən həqiqi zövq ala
bilmirdi. Gah bir işin, gah da başqasının qulpundan yapışır-
dı, başlayır və sona çatdırmadan yarımçıq qoyurdu. Bunu
nəylə izah etmək olar? Zahirən indi ona yalnız «Sirli axşam»
üzərində işləmək lazım idi ki, nəhayət başa çatdırsın bu tab-
lonu. O isə heç əlini də vurmurdu. Görünür bezmişdi. Bunun
yerinə qəflətən hersoginyanın portretinə başladı.
Deyirlər ki, qadın özü portretinin çəkilməsini heç istəmir.
Bu hersoqun arzusudur. Mən bu qadını anlayıram, onu başa
düşmək çətin deyil. Özünə güzgüdə tamaşa eləyə bilərsən,
amma kənara çəkiləndə, istəməzsən ki, əksin orda həmişəlik
qalsın, ürəyi istəyən gəlib yiyələnsin. Haradasa şəklinin qal-
masını elə mənim kimi niyə istəmədiyini gözəl başa düşürəm.
Heç kəs özünə məxsus olmur? nə murdar fikirdir! Yox
bir, heç kəs özünə məxsus olmur. Hər şey hamınındır. Sənin
üzün, deməli səninki deyil! Ona baxan istənilən adamınkıdır!
Bədənin də! Deməli başqaları da sənin bədəninə yiyələnə
bilər! Mənə bu barədə düşünmək belə iyrənc gəlir.
Mən özümə məxsus hər şeyin sahibi özüm olmaq
istəyirəm. Mənim heç nəyimi heç kim mənimsəyə, ona toxu-
na bilməz. Mənimki elə mənimdir, heç kimin deyil. Öləndən
sonra da özümə məxsus olmaq istəyirəm. Mənim içalatımda
heç kim eşələnə bilməz. Mən istəmirəm ki, yad bir adam onu
nəzərdən keçirsin, hərçənd ki, inanmıram alçaq Françesko-
nunku qədər murdar olsun içim.
Messir Bernardonun daim hər şeyə burnunu soxması,
hər şeylə maraqlanması mənim aləmimdə nifrətə layiqdir.
44
Bu, nəyə xidmət edə bilər ki? Hansı məntiqli məqsədə? Mən
şəklimin onda qalmasını fikirləşəndə də nifrət edirəm, indi
də mənə yiyələnib. Daha özüm özümə tam sahiblik etmirəm,
yəni eyni zamanda həm burda, həm də Santa-Kroçedə onun
murdar eybəcərlərinin yanındayam.
Lap yaxşı – qoy hersoginyanın da şəklini çəksinlər! Qoy
o da mənim kimi buna dözsün! Mən hətta sevinirəm də, indi
o da bu həyasız şəxsin gözləri qarşısına aşkar sərgilənəcək,
ona da əl atılacaq.
amma bu fahişədə maraqlı nə var ki? Məsələn, mən
heç vaxt güman etməmişəm ki, onda maraqlı nəsə ola bilər,
hərçənd ki, bu qadını başqalarından daha yaxşı tanıyıram.
nə isə, vaxtı gələndə bilinər, hələ görək bu portret məsələ-
sindən nə çıxacaq. Bunun mənə aidiyyəti yoxdur.
Düşünmürəm ki, o, insanlardan düz-əməlli baş çıxarsın.
Etiraf etməliyəm ki, maestro Bernardo məni təəc-
cübləndirdi. O dərəcədə təəccübləndirdi ki, bütün gecəni
yuxuya gedə bilmədim, elə hey bu barədə düşündüm.
Dünən axşam onlar adəti üzrə oturub söhbət edirdilər –
sevimli yüksək materiyalarından. Lakin o yaman pərt görü-
nürdü. Şələ saqqalını ovcunun içində sıxıb düşün cələrinə,
özü də qətiyyən ürəkaçan olmayan düşüncələrinə qərq ol-
muşdu. amma qəflətən danışmağa başlayanda, ehtirasla,
hərarətlə danışırdı, hərçənd ki, bu hərarətin üstündə sanki bir
kül pərdəsi vardı. Onu tanıya bilmirdim: mənə elə gəlirdi ki,
tamam başqa adama qulaq asıram.
Deyirdi ki, insan düşüncəsi son nəhayətdə gücsüzdür.
Onun uçmaq üçün güclü qanadları var, lakin bu qanadları
insana bəxş etmiş tale bizdən güclüdür. O bizi çox uzaqlaş-
mağa qoymur, icazə verdiyi sərhəddən o tərəfə keçə bilmi-
45
rik. Bizim qabağımızda bir sədd qoyub: kiçik bir dairə ilə
yüyürərək dövrə vuranda, qəlbimizdə bir ümid, bir sevinc
oyanır, sonra isə bizi yenidən geri çəkirlər; şahin uçuran ovçu
quşun ipini çəkən kimi. azadlığımızı nə vaxt tapacağıq? O
ipi nə vaxt kəsəcəklər ki, şahin də açıq səmaya qalxa bilsin?
nə vaxt? Və ümumiyyətlə, bu nə zamansa olacaq mı?
Mövcudiyyətimizin sirri elə ovçunun əlinə bağlan mağımızda,
əbədilik bağlı qalmağımızda deyilmi? Əks təqdirdə, biz indi-
ki məxluqlar olmazdıq daha və bizim taleyimiz də adi insan
taleyi olmazdı.
amma biz hər halda daim açıq səmaya can atmaq üçün
özümüzü uca göylərə bağlı sanmaq üçün yaranmışıq.
Yüksəklik heç nəyə baxmayaraq mövcuddur, o öz ənginlik-
ləriylə gözlərimizin qarşısında açılır, mütləq reallıqdır bu. Bu
genişlik də elə bizim əsir olmağımız kimi bir reallıqdır.
Heç vaxt əlimiz çatmayan bu ənginliklər niyə mövcuddur
bəs? – deyə mühakimə yürüdürdü. Ətrafımızdakı, həyatın
ətrafındakı bu nəhayətsizliyin nə mənası var, əgər biz elə
həmişəki əsirləriksə və həyat da elə həmişəki kimi öz içində
davam edirsə? Bu nəhayətsizliyin nə mənası var onda? Məgər
biz bundan daha xoşbəxt oluruq? Heç oxşamır. Bəlkə hələ bir
az da bədbəxt hiss edirik özümüzü.
Mən ona diqqətlə göz qoyurdum – üzündəki tutqunluq,
qoca gözlərində qəfil açılan dərin yorğunluq nə idi bəs!
Biz həqiqəti tapmağa can atanda daha xoşbəxt olu ruqmu?
– deyə sözünə davam edirdi. Bilmirəm. Mən yalnız onu tap-
mağa can atıram. Bütün həyatım həqiqəti tapmaq naminə
sonsuz axtarışlardan ibarət olub və hərdən mənə elə gəlir ki,
ayılıram, sanki həqiqət səmasının təmiz bir parçası gözlərim
önündə açılır. Lakin heç vaxt göylər sirrini mənə açmayıb
46
və baxışlarım nəhayətsizliyin görüntüsündən dadmayıb, onu
dadmadan yer üzündə heç nəyi dərk edə bilməzsən. Bizə bu
icazə verilməyib. Elə buna görə də mənim bütün səylərim
əslində əbəs idi. Elə buna görə də baş vurduğum hər şey
yarımhəqiqət olaraq qalırdı, bəhrəsini vermirdi. Yaratdıq-
larım barədə ürək ağrısı ilə fikirləşirəm, yəqin başqaları da
onları görəndə qüssə, əzab çəkirlər – başı, qolları olmayan
antik heykəllərə də elə eyni hisslərlə tamaşa edirik. Mənim
yaratdıqlarımın hamısı eybəcər, yarımçıqdır. Özümdən sonra
insanlara da yalnız yarımçıq işlər qoyacam.
axı burda qəribə nə var ki?
İnsanın qismətidir bu. İnsanın bütün səylərinin, bütün ya-
ratdıqlarının qaçılmaz nəsibi budur. Bizim yaratdıq larımız
həmişə əlçatmaz qalacaq, qarşımızda açılmalı olmayan və
heç vaxt aça bilməyəcəyimiz nəyəsə aparan yolun ilk ad-
dımıdır. Bütün bəşər mədəniyyəti mahiyyətcə əlçatmaz bir
məqsədə aparan yolun yalnız ilk addımıdır. Bütün yaratdıq-
larımız eybəcərdir, antik heykəllərin faciəvi natamamlığını
andırır. Bəs insan ruhunun özü necə, elə eyni natamamlıq
deyilmi?
Bizi heç vaxt göylərə qaldıra bilməyəcək qanadların nə
faydası? Onlar yükümüzü azaltmaq əvəzinə yalnız əlavə na-
rahatlıq yaradır. Biz qanadlarımıza görə rahat ola bilmirik.
Biz onları dalımızca sürüyürük. Və nəhayətdə, onlara nifrət
etməyə başlayırıq.
Və ovçu öz qəddar əyləncəsindən bezib başımıza qapaq
taxaraq, bizi zülmətə qərq edəndə bir yüngüllük duyuruq.
O, hərəkətsiz oturmuşdu, əzgin və sərt idi, dodaqlarını
qürurla sıxaraq danışırdı, gözlərində acı bir alov parlayırdı.
Mən, etiraf edim ki, dəhşətli dərəcədə heyran qalmışdım.
47
Yəni bu, bir neçə gün qabaq insanın nəhayətsiz əzəmətinə
heyranlığını bildirən, onu hər şeyə qadir sayan, bəşər öv-
ladının dünyanı qüdrətli bir hökmdar kimi idarə edəcəyi
haqda peyğəmbərlik eləyən həmin o adam idi? İnsanı az qala
ilahiləşdirən kim idimi?
Yox, anlaya bilmirəm onu. Mən heç nə anlamıram.
Hersoq isə ona ağzıaçıq qulaq asırdı, maestronun ağıl-
lı nitqlərinin əsiri idi, hərçənd ki, indi dedikləri əvvəllər
söylədikləri ilə daban-dabana ziddiyyət təşkil edirdi. Onunla
tam razı görünürdü. nə demək olar, istedadlı şagirddir.
Bunları bir-birinə necə bağlamaq olar axı? Batinlərində
bu ziddiyyəti necə yerləşdirirlər, nədən desən eyni əminliklə
necə danışa bilirlər? Mən özüm həmişə sabit qalıram, elə bu
səbəbdən də onları başa düşmürəm.
uzun müddət yuxuya gedə bilmirdim və çalışırdım ki, on-
ların həqiqi mahiyyətini aşkarlayam özüm üçün, lakin bacar-
mıram. Mənzərəni heç aydınlaşdıra bilmirəm.
Gah, başdan-ayağa təntənə içindədir – nə bilim, insan ol-
maq gözəldir, nə bilim filan-bəşməkan… Gah da görürsən,
çıxılmazlıqdan dəm vurur, həyatında heç bir məna görmür,
pisikir.
Bunların hansını ciddi deyir?
Hersoginyanın portretini dayandırıb, daha çəkmir. Deyir
ki, bitirə bilmir, alınmır: guya nəsə bir mübhəm şey var onda,
tuta bilmir, aydınlaşdıra bilmir özü üçün. Beləliklə bu işini də
«Sirli axşam» kimi yarımçıq qoydu, elə əlini buladığı bütün
işlər kimi.
Mən hersoqun yataq otağında o portreti görmüşəm,
bilmirəm onun nəyindən narazıdır. Məncə əla portretdir. Onu
elə olduğu kimi çəkib: qocalmaqda olan fahişə. Dəhşət oxşa-
48
yır, adamın tükləri biz-biz olur. ağır göz qapaqları olan his-
siyyatlı sifət və bir də zorla sezilən günahkar təbəssüm, ha-
mısını dəqiq tutub. Onun lap içini üzə çıxararaq çəkib, dəhşət
ifşa eləyib onu.
Yox, nə deyirsən de, amma insanlardan yaxşı baş çı xarır.
Bəs çatışmayan nədir? axı o deyir ki, nəsə çatmır
portretdə. nədir bu çatmayan? Deyir ki, mühüm, əsaslı bir
şeydir çatmayan, elə bir şey ki, onsuz bu qadın elə hesab elə
ki, yoxdur. O şey nədir? Heç cür anlaya bilmirəm.
amma deyirsə ki, portret bitməyib, deməli elədir. «Özüm-
dən sonra yarımçıq işlər qoyuram» – onun öz sözləridir də.
Bir də ki, deyirdi nəyə baxsan – əlçatmazlığa aparan yolun
ilk addımıdır. Bütün bəşər mədəniyyəti – yalnız ilk addımdır,
başlanğıcdır, sonuna çatmaq isə qətiyyən mümkün deyil. Və
bu səbəbdən də küll halında götürəndə heç bir şeyin mənası
yoxdur.
Təbii ki, mənası yoxdur. Həyatı məgər başqa cür təsəvvür
etmək olar?! axı mənasızlıq onun bünövrəsinin bünövrəsidir.
Başqa bu cür möhkəm və sabit bünövrə var ki, üzərində
həyat qurula? axı istənilən, hətta ən parlaq ideya belə, başqa
parlaq ideya tərəfindən laxlaya bilər və zaman keçdikcə da-
ğılar, məhv olar. Mənasızlıq isə möhkəm şeydir, dağılmaz,
sarsılmazdır. O, – yeganə əsaslı əsasdır, ona görə seçim onun
üzərinə düşüb. Yəni bunu anlamaq üçün bu qədər baş sındır-
malısan?
Bu mənim üçün çoxdan aydındır.
Fəzada nəsə bir nigarançılıq kabusu dolaşır. nə məsələdir?
Heç nə bilmirəm, amma hissiyyatım deyir ki, nəsə hazırlanır.
Zahirən hər şey sakitdir, qəsrdə həyat öz axarı ilə davam
edir. Hətta həmişəkindən də sakitdir, çünki qonaq lap azdır,
49
qəbullar təşkil olunmur, həmişə ilin bu aylarında planlaşdırı-
lan tədbirlər yoxdur. Sizə necə anladım bunu… elə buna görə
də nəsə mühüm hadisələr baş verəcəyini daha aydın duyur-
san.
Mən daim ayıq-sayığam, hər şeyə fikir verirəm – amma
zahirən fikir verəsi bir şey də yoxdur. Hər şey lap həmişəki
kimidir, dəqiq. amma nəsə pis bir şey baş verir. Çox ciddi bir
şey. Əminəm.
Hövsələni basıb, gözləmək lazımdır, görək nə olur.
Kondotyer Bakkarossa yola düşdü və palasso Ceralda
yenə boşaldı. Hara getdiyini kimsə bilmir, yoxa çıxıb, elə
bil yerin təkinə girib. Əlbəttə, fikirləşə bilərlər ki, hersoq-
la onun arası dəyib. Çoxlarına qəribə gəlirdi ki, hersoq kimi
dərin savadlı birisi onun təki kobud, yonulmamış adamla
ünsiyyətdən nə zövq alır. amma mən fərqli fikirdəyəm. Təbii
ki, Bokkarossanın əməlli-başlı vəhşi, hersoqun isə son dərəcə
həssas, tərbiyəli insan olduğunu təkzib edə bilmərəm. Lakin
o özü də kondotyerlər nəslindəndir, əksəriyyət bunu deyəsən
çoxdan unudub. Məgər onun əcdadları çoxdan kondotyer
olub – cəmi bir-neçə nəsil qabaq! Bir neçə nəsil nədir ki!
Mənə elə gəlir ki, bu iki nəfər bir-birini gözəl başa dü-
şürdü.
Hələ bir dəyişiklik yoxdur, lakin fəzada elə qabaqkı niga-
rançılıq havası var. Hissiyyatım məni belə şeylərdə aldatmır.
nəsə ciddi bir şey hazırlanır.
Hersoq yaman qızğın fəaliyyətdədir. nə iş görür? Kim-
lərisə qəbul edir, otaqda kilidlənirlər, nəsə məxfi danışıqlar
aparırlar. Hər şey məxfi saxlanılır. Söhbət nə barədə gedə
bilər?
Çaparlar peyda olur, tam gizli gəlirlər, saraya da yalnız
gecə buraxırlar onları. Yaman çox adam var indi, iş dalın-
50
ca gəlirlər: valilər, müşavirlər, sərkərdələr, qədim nəsillərin
nümayəndələri – qədim döyüşçü nəsillərinin, bir zamanlar
hersoqun əcdadları tərəfindən tabeçiliyə salınan nəsillərin.
İndi daha deməzsən ki, qəsrdə sakitlikdir.
Maestro Bernardo, görünür bu baş verənlərdə heç bir rol
oynamır. Hersoq indi ətrafına tamam başqa tip adamları top-
layıb. Qoca alim, görünür artıq səhnədən tamam çəkilib, hər
halda qabaqkı vəziyyətilə heç müqayisəyə gəlməz.
Mən bunu yalnız alqışlaya bilərəm. Ona sarayda onsuz da
həddindən ziyadə diqqət yetirilirdi.
Mənim nəsə baş verəcəyi barədə hissiyyatım özünü doğ-
rultdu. Daha heç bir tərəddüdə yer yoxdur.
Bir çox əlamətlərə əsaslanıb nəticə çıxarıram. Əvvəla
münəccimləri çağırmışdılar və onlar hersoqun yanında xeyli
oturdular: saray münəccimi nikodemus və burda parazit kimi
yaşayan digər uzunsaqqallılar da orda idilər. Dəqiq əlamətdir.
Bundan başqa hersoqun səfir Mediçi və Venesiya ticarət res-
publikasının nümayəndəsi ilə sürəkli söhbətləri olmuşdu, ən
başlıcası isə Müqəddəs taxt-tacı təmsil edən arxiyepiskopla.
Həm bu, həm də son günlərin bəzi digər hadisələri kifayət
qədər birmənalı idi və hər şey eyni istiqamətə yönəlmişdi.
Görünür hərbi yürüş hazırlanırdı. Münəccimləri yəqin
ona görə çağırmışdılar, məsləhətləşmək istəyirdilər ki,
nəzərdə tutulan tədbirə ulduzların münasibəti necədir – hər
bir ağıllı hökmdar ilk növbədə bunu aydınlaşdırmaqdan vaz
keçməməlidir. Hersoq messir Bernarda ilə oturub-duranda,
yazıq münəccimlər əhəmiyyətsiz adamlara çev rilmişdilər,
düzdür, messir də ulduzların qüvvəsinə inanırdı, amma bu
barədə tamam başqa anlayışlara malik idi, onun fikirlərini
bizim münəccimlər kafirlik, iblisin təsiri altında olması kimi
51
qiymətləndirərdilər. İndi isə hersoq öz ətrafına möminləri
toplamağa üstünlük verirdi. Onlar da təzədən az qalırlar şi-
şib partlayalar forslarından. Səfirlərlə görüşlər isə ona görə
təşkil olunurdu ki, onların dövlətləri bizi müdafiə etsinlər,
heç olmasa niyyətimizə mane olmasınlar.
Zənnimcə hamısından mühümü bu planlara ruhanilərin
münasibəti idi. Tanrının xeyr-duası olmadan yer üzündəki
heç bir iş uğurla bitməzdi.
Ümidvaram ki, xeyir-dua veriblər, hövsələm çatmır daha,
müharibə başlayaydı barı.
Müharibə olacaq! Ürəyimə damıb, ürəyimə daman da
mütləq olur, mən müharibənin olacağını hər şeydə duyuram:
bu həyəcan, bu məxfilik, insan sifətlərindəki tanış ifadə…
Havanın özündən də müharibə iyi gəlir. Havada adamın ke-
fini qaldıran, yaxşı tanıdığım nəsə var. Sonsuz boşboğazlıq-
larla dolu bu boğucu adilikdən ayrılanda adam cana gəlir.
İlahiyə şükür ki, adamlara çənə döyməkdən savayı nəsə bir
iş tapıldı.
Əslində müharibəni bütün adamlar istəyir. Müharibə za-
manı hər şey daha sadədir, ona görə adama bir yün güllük
gətirir. adamların hamısı fikirləşir ki, həyat çox müşkül şey-
dir. Elədir ki, var, çünki onu elə insanların özü müşkülləşdirir.
Həyat isə öz-özlüyündə qətiyyən qəliz deyil, əksinə təəccüblü
dərəcədə sadədir. amma onlar, görünür, bunu heç vaxt dərk
etməyəcəklər. Onlar anlamırlar ki, ən yaxşısı hər şeyi elə
necə varsa, eləcə də qoymaqdır. Onlar heç cür həyatın yaxa-
sından əl çəkmək, onu ən müxtəlif, qəribə məqsədlərinə tabe
etmək fikrindən vaz keçmək istəmirlər. Və bununla yanaşı
həm də deyirlər ki, sadəcə yaşamaq, nəfəs almaq özü artıq
bir nemətdir!
52
Hersoq o saat ruh yüksəkliyi tapdı, qəddi dikəldi. Üzün-
də enerjili qətiyyət: qısa, kvadrat saqqal, rəngi qaçmış batıq
yanaqlar, gizlin bir diqqətə malik, ovlağı üzərində süzən alıcı
quşunku kimi iti baxış. Görünür o indi öz sevimli ovuna –
nəsillərinin köhnə düşmənlərinə köklənmişdi.
Bu gün onun qvardiya rəisinin müşayiətilə (yəqin qoşun-
ların hazırlığını yoxlamaqdan gəlirdilər) rəsmi pilləkəndən
yuxarı necə yüyürdüyünün şahidi oldum – zala girən kimi,
çiynindəki plaşı özünü yetirən nökərin qoluna saldı və
əynində qırmızı kamzolu qaldı, qılınc tiyəsi kimi elastik,
möhkəm, nazik dodaqlarında təkəbbürlü təbəssüm. O, mas-
karad kostyumunu nəhayət ki, çıxarmış adama bənzəyirdi.
Bütün vücudundan enerji yağırdı. Onun hər şeyi hərəkət ada-
mı olduğundan xəbər verirdi.
Onun belə adam olduğunu mən çoxdan bilirdim.
Münəccimlər elan elədilər ki, müharibə üçün çox uğur-
lu fürsətdir, bundan yaxşısı ola bilməzdi. Onlar hersoqun
ulduz cədvəlini quraraq aşkar etdilər ki, o Şir bürcü altında
doğulub. (Elə böyük bir şey tapmamışdılar, hersoq anadan
olanda bəlliydi bu və deyirlər ki, bu əlamət onların ailəsinə
yaxın olan insanların fantaziyasını ilhama gətirirmiş, onu
gələcək hökmdar üçün müsbət, çox şey vəd edən bir əlamət
kimi qiymətləndirirmişlər, xalq isə bundan çox qayğılanmış,
çox qorxmuşdu. Onun üçün də adı belə idi – Leo.) Bu bür-
cün düz yanında isə indi Mars qərar tutmuşdu və tezliklə
müharibə ilahisinin bu qanlı ulduzu hersoqun qüdrətli bürcü
ilə birləşəcəkdi. Hersoqun taleyinə təsirə malik digər səma
fenomenləri də müstəsna dərəcədə əlverişli mövqelərdə
idilər. Guya bu səbəbdən də münəccimlər hərbi kampani-
yanın uğurlu sonluğunu dəqiq vəd edirdilər. Hələ bu azmış
53
kimi, deyirdilər ki, belə nadir fürsəti fövtə vermək bağışlan-
maz səhv olardı.
Onların öncəgörmələri məni qətiyyən təəccübləndirmir,
axı onların proqnozu hökmdarların ürəyi istəyənlərlə həmişə
üst-üstə düşür, xüsusilə də hersoqun atası nəsil lərinin məhv
olmaq təhlükəsi ilə qarşılaşdığını söyləmiş münəccimi şallaq-
ladandan sonra: həmin münəccim hesab lamışdı ki, sülalənin
banisi qan tökməklə taxt-taca qalxdığı gün tarix etibarilə göy
qübbəsində uzun, yanar quyruğu olan yeni ulduzun yaran-
ması ilə eyni vaxta düşürdü, – bu bəd əlamət, az qala, bütün
hökmdar sülalələri üçün keçərli sayılırdı.
Bir də təkrar edirəm ki, onların məhz belə söylədikləri
heç qəribə deyildi və bu dəfə onlardan razı qaldım. Onlar
öz işlərini bilirdilər, nəhayət ki, nəyəsə faydaları oldu – axı
mühüm məsələ o idi ki, həm hersoq, həm onun əsgərləri, həm
də bütün xalq inandı ki, ulduzlar bu kampaniyaya müsbət
münasibətdədirlər, hətta onun baş tutmasında maraqlıdırlar.
İndi artıq ulduzlar da öz sözlərini demişdilər və bu sözlərdən
hamı çox razı qaldı.
amma mən heç vaxt ulduzlarla söhbət etmirəm, insanlar
isə bu məşğuliyyətdən ötrü ölürlər.
Maestro Bernardo məni yenə məəttəl qoydu. Dü nən ax-
şam hersoqla onun səmimi bir görüşü oldu və qa baq lardakı
kimi, gecə yarısından xeyli ötənədək söhbət ləşdilər. Mənə
aydın oldu ki, qoca alim qətiyyən saraydakı mövqeyini
mənim fikirləşdiyim kimi itirməyib və onun çoxbilmiş araş-
dırmaları narahat dünyamız üçün də yad deyil. Qətiyyən yox.
Mən çox yanılırmışam.
Yanılmağıma əsəbiləşirəm, axı insanların bu üzündən o
biri üzünü görürəm.
54
Məni adətləri üzrə, onlara qulluq etmək, şərabla dolu
qədəhlərini vermək üçün çağıranda hər ikisini nəsə qə ribə
şəkillərin üstünə əyilmiş gördüm və əvvəlcə nəyə baxdıqları-
nı başa düşmədim. Sonra isə onları yaxından seyr edə bildim,
söhbətlərini dinləyəndə isə, hər şey aydın oldu. Şəkillərdə
indiyədək görünməmiş, düşmənlər arasında ölüm və dəhşət
yayacaq hərbi maşınlar vardı, – insanları uzun dəryazlarla
biçən, özündən sonra hər tərəfdə qanlı insan qalıqları qoyan
təkərli döyüş arabaları və daha bir şeytan əməli, arxada ça-
pan atların itələdiyi, düşmən sıralarına soxulan təkərli araba,
onun qarşısında istənilən insan cəsurluğu tam gücsüz idi, bir
də ki, üstü və yanları bağlı, içində möhkəm qorunan atıcılar
olan, onun dediyi kimi, istənilən döyüş düzümünü darma-
dağın etməyə qadir olan və hərəkəti zamanı arxadan gələn,
maşının açdığı yolla düşmənin içinə soxularaq işi başa çat-
dıracaq piyadaları qoruyan maşın. Bu şəkillərdə elə dəhşətli
ölüm alətləri vardı ki, sadəcə olaraq insanın ağlına bu cür
şeylərin necə gəlməsini anlamaq olmurdu, – mən, təəssüf
ki, həyatımı hərb sənətinə həsr etmək imkanından məhrum
olmuşam deyə, çox şeyi əməlli anlamırdım. Orda həm də
cürbəcür mortirlər, bombardalar, falkonyetlər, alov püskürən,
daş, mərmi atan, əsgərlərin əl-ayağını qoparan müxtəlif
şeylər vardı və bütün bunlar o qədər həqiqətə uyğun və canlı
təsvir olunurdu ki, elə bil şəkillərin çəkilişi maestronu heç də
onun məzmunundan az narahat etmirdi. Və o bu və ya başqa
ölüm alətinin necə işləməsini, hansı dağıntılara səbəb olaca-
ğını təfərrüatı ilə təsvir edirdi, ağlı və fantaziyasını işğal edən
hər şey barədə necə sakit və işgüzar ahənglə söhbət açırdı-
sa, bunlar haqda da elə danışırdı. Görkəmindən bəlliydi ki,
bu maşınların real həyatda necə işləməsinə məmnuniyyətlə
55
baxardı, bu da tam anlaşılan idi, çünki bu maşınları da o ya-
ratmışdı və kim istəməz ki, öz əməyinin bəhrəsini görsün.
Belə çıxır ki, maestro Bernardo başını qatan min dənə
başqa işi – təbiəti tədqiq etmək, onun sirlərini açmaq, çiçək və
daşları öyrənmək, Françeskonun içalatında eşələnmək, – iça-
lat barədə, yadımdadır ki, hersoqa təbiətin dahi, ağlasığmaz
bir əsər yaratdığını söyləmişdi – Santa Kroçedə qeyri-adi,
gözəgörünməz pyedestala qaldırılan, onu sevən tələbələriylə
əhatə olunmuş Məsihi olan – və öz küncündə büzüşmüş,
gələcəyin satqını İudası olan «Sirli axşam» çəkməklə yanaşı,
hərb maşınları ilə də məşğul olmağa vaxt tapırmış.
Əminəm ki, bu işlərin hamısını eyni həvəslə görürdü. axı
niyə də olmasın, öz qəribə maşınlarına, elə bütün başqa işləri
kimi, niyə qızğın maraq göstərməsin? Fərz edək ki, insan
bədəni həqiqətən də çox qəliz qurğudur, hərçənd mən özüm
qətiyyən bu fikirdə deyiləm, lakin maşın da ondan sadə de-
yil, həm də, bir daha təkrar edirəm, axı bu maşınları da özü
yaradıb.
nə qədər maraqlı olsa da, hersoqun diqqətini qəribə
görkəmli, dəhşətli, mənim fikrimcə çox faydalı olan, təkcə
görünüşləri ilə bütöv bir qoşunu pərən-pərən düşməyə məc-
bur edə bilən maşınlar deyil, zahirən kifayət qədər sadə
və qorxulu olmayan mexanizmlər cəlb etdi – o dedi ki, bu
maşınlar ona daha etibarlı gəlir. Onun düşüncəsinə görə o
birilər daha çox gələcəyin işi idi. Mühasirə qurğuları, qala
qüllələrinin altına lağım atıb mina qoymaq üçün nəzərdə tu-
tulan maraqlı üsul, daşatan dəzgahların işində düşmən üçün
hələlik sirr olan gözlənilməz təkmilləşdirmələr, – qısası,
yəqin əvvəllər də müzakirə etdikləri və hətta bə zilərini əməli
olaraq sınaqdan belə keçirdikləri mexa nizmlər.
56
Hersoq, ümumiyyətlə götürəndə, heyran qalmışdı. İde-
yaların, tapıntıların heyrətamiz bolluğu, həqiqətən sər -
hədsiz fantaziyanın qanad açması, – bütün bunlar onu hey-
ran qoymuşdu və o, qoca alimin dühasını ən tərifli ifadələrlə
qiymətləndirirdi. Deyirdi ki, maestro hələ heç vaxt öz
zəkasını və zəngin təxəyyülünü bu cür əyani isbatlamamışdı!
Onların hər ikisi xirtdəyə kimi bu fantaziya dünyasına qərq
olmuşdular və qızğın fikir mübadiləsi aparırdılar – eynilə bu
yaxınlarda birgə keçirdikləri ən məhsuldar gecədəki kimi.
Mən də onlara sevinc içində qulaq asırdım, çünki bu dəfə
qəlbim heyranlıq və məftunluqla dolmuşdu.
İndi mənim üçün tam aydındır ki, niyə hersoq messir Ber-
nardonu saraya dəvət etmişdi və niyə onunla özünə bərabər
birisi kimi davranır, ehtiramını daim nümayiş etdirir, diqqət
və qayğı ilə əhatə edirdi. Bernardonun elmi araşdırmalarına,
təbiət sahəsindəki həm faydalı, həm xeyirsiz tədqiqatlarına
hersoqun qızğın marağı, onun rəssamlıq məharəti, Santa-
Kroçedəki «Sirli axşam»ı haqda, bu hərtərəfli istedada ma-
lik insanın gördüyü bütün işlər barədə diqqətli və heyran
mülahizələrinin mənası da mənə indi çatdı!
O, həqiqətən böyük hökmdardır!
Bu gün dəhşətli yuxu gördüm. Gördüm ki, ucaboy və
əzəmətli, nəcib mütəfəkkir alnı çal saçların haləsində olan
maestro Bernardo çox uca bir dağın başında durub, ətrafında
isə əcaib varlıqlar – Santa-Kroçedəki şəkillərdə gördüyüm
həmin o murdar məxluqlar sürətlə uçuşurlar. Onlar qoca-
nın ətrafında şər qüvvələr kimi qaynaşırdılar, o isə sanki
hökmranlıq edirdi onlara. Bu dəhşətli məxluqların üzləri
kərtənkələ və qurbağa sifətlərinə bənzəyirdi, onun öz üzü isə
həmişəki ciddiyyətində və nəcabətində idi. Lakin onun boyu
57
yavaş-yavaş kiçildi, bədəni büzüşərək rəzil və murdar oldu
və kürəyindən tüklü ayaqları ilə birləşən iki qanad çıxdı, lap
yarasa kimi. Üzündə elə bayaqkı təntənəli ifadə, qanad çal-
mağa başladı və qəflətən yerdən qalxaraq həmin o dəhşətli
varlıqların əhatəsində gecənin zülmətinə uçdu.
Mən yuxulara əhəmiyyət vermirəm. Onların heç bir şeylə
əlaqəsi yoxdur və heç bir məna daşımırlar. az-çox əhəmiyyəti
olan yeganə şey həqiqətin özüdür.
Onun eybəcər olduğunu mən çoxdan anlamışam.
Kondotyer Bakkarossa dörd min əsgərlə sərhədi keç-
di! O, ölkənin içərilərinə artıq iki mil soxularaq, hücum
gözləmədiyindən heç bir hazırlıq görməyə macalı olmayan
Öküz ləqəbli Lodoviko Montansanı qəfil yaxaladı.
Bütün şəhəri ildırım kimi vuran inanılmaz xəbər! Bütün
beyinləri həyəcana gətirən ağlasığmaz hadisə!
Kondotyer cənub-şərqin əlçatmaz dağlarında, tam məx-
filik içində öz muzdlularını toplayaraq hücum planını lap
şeytan bicliyi ilə hazırlamışdı və bu plan da indi ona uğur
gətirirdi.
Heç kəs heç bir şey bilmirdi – hətta biz özümüz də. Her-
soqdan – bu dahiyanə hücum planının əsl təşəbbüskarı və
ilhamvericisindən – savayı. Heç ağlasığan deyil! Hətta ada-
mın inanmağı da gəlmir!
İndi artıq Montansa ailəsinin sayılı günləri qalırdı
və nifrətəlayiq Lodoviko – deyirdilər ki, bizim kimi elə
həmvətənlərinin də onu görən gözü yox idi, – nəhayət ki, bu
öküz boynunu qırdıracaqdı və bununla da murdar bir nəslin
hakimiyyəti sona yetəcəkdi.
Bütün bicliyinə, çoxbilmişliyinə baxmayaraq, onu bar-
maqlarına dolamışdılar! Heç şübhəsiz ki, hersoqun ona hü-
58
cum etmək barədə düşündüyündən xəbərdar idi, lakin onu
da bilirdi ki, burda, şəhərdə heç bir qoşun yoxdur və elə bu
səbəbdən, çox elə narahat da deyildi. Və hər şeydən az isə heç
bir sərhəd qalalarının olmadığı həmin o keçilməz yerlərdən
hücum gözləyirdi. Öküzün sonu çatdı! Cavabdehlik anı ye-
tişdi!
İndi şəhərdə hakim olan əhval-ruhiyyəni təsvir etmək
çətindir. adamlar küçələrə toplaşıb əl-qolla, ucadan,
həyəcanlı və qızğın danışır, ya da ki, dinməzcə durub marşla
yanlarından keçən döyüşçü dəstələrinə – hersoqun qoşun-
larına tamaşa edirlər. Bəlli deyil ki, bu qoşun haradan çıx-
dı, sanki yerin altındaymışlar. Hə, məlum olurdu ki, bu hü-
cum yaxşı planlaşdırılmışdı. Bütün kilsə zəngləri çalınırdı,
kilsələr insanla dolu idi, onların girişində daim basabas idi.
Ruhani atalar müharibənin uğurla başa çatmasına qızğın dua-
lar edirdilər və heç şübhə yox idi ki, bütün bunlar kilsənin xe-
yir-duası ilə baş verirdi. Başqa necə olmalıydı ki? Müharibə
bizim hamımıza şöhrət gətirəcək!
Bütün xalq coşqunluq içindədir. Sarayda məxsusi can-
lanma var – misilsiz heyranlıq duyğusu hakimdir və hersoqla
möhkəm fəxr edirlər.
Bizim qoşunlar döyüşə başqa yerdə girəcəklər: onlar
sərhədi şərqdən, geniş çay vadisindən keçəcəkdilər – qə-
dim, klassik hücum yolu. Bir gün yol qət edib dağ ətəyindəki
düzənlikdə, döyüş üçün rahat olan, torpağın igidlərin
qanı ilə sulandığı bir məkanda kondotyerin dəstələri ilə
birləşəcəkdilər. Kampaniyanın planı bu idi! Onu mən öyrənə
bildim!
O mənada demirəm ki, nəyisə dəqiqliyi ilə öyrənə bilmi-
şəm, yox, mən onsuzda hər şeydən iyləyib-çüy ləyib xəbərdar
59
olmuşdum, məlumatları havada tikə-tikə qapırdım; burdan
bir kəlmə, ordan bir kəlmə, bir də görürdün ki, mənzərə ay-
dınlaşdı. Başım elə buna qarış mışdı da, hər şeyi bilməyə, heç
nəyi diqqətdən kənarda qoymamağa çalışırdım: qapı dalın-
dan qulaq asır, şkafların, pərdələrin arxasında gizlənir, indi
baş verən əzəmətli hadisələr barədə imkan dairəsində, daha
çox şey öyrənməyə çalışırdım.
Əcəb plan idi! Çox güman ki, baş tutacaqdı. Düzdür,
sərhədin bu hissəsində qalalar da vardı. Lakin onlar alınacaq-
dı. Bəlkə hələ özləri də təslim olacaqdılar, bu imkanı da unut-
maq olmaz, baxacaqdılar ki, müqavimətin mənası yoxdur,
təslim olacaqdılar. Bəlkə də o qalaları hü cumla tutacaqdılar.
Hər halda qabağımızı ala bilməyəcəkdi bu qalalar. Qarşımı-
zı heç nə kəsə bilməz, çünki hücum gözlənilməz, müstəsna
dərəcədə sarsıdıcı idi.
Bizim hersoq gör necə dahi sərkərdədir! Təcrübəli tül-
küdür! Sən bicliyə, ölçüb-biçməyə bir bax! Bu kampaniya
ideyasının özündəki vüsətə, əzəmətə bax!
Belə bir hersoqun karliki olmaqdan qürur duyuram.
Bütün fikirlərim eyni arzuya köklənib: müharibəyə necə
gedim? Mütləq getməliyəm. nəyin bahasına olursa, olsun.
amma necə, hansı yolla gerçəkləşdirim bu arzunu? Mənim
heç bir hərbi biliyim yoxdur. Sərkərdədən, ya da heç olmasa,
adi əsgərdən tələb olunan biliyi deyirəm. Lakin mən silahla
davrana bilirəm! Kişi kimi qılınc çalıram! Mənim şpaqam
heç kiminkindən pis deyil! Bir az gödəkdir, vəssalam. amma
qısa tiyələr bəzən uzunlardan təhlükəli olur! Düşmən bunu
öz canında hiss edəcək!
Yaxamdan əl çəkməyən bu fikirlərdən bihal oluram, evdə,
qadınlar və uşaqlarla qalacağımdan, nəhayət ki, nəsə baş ver-
60
diyi günlərdə kənarda qalacağımdan qorxuram. Ən dəhşətli
qırğın isə yəqin elə indi, kampaniyanın başlanğıcında ola-
caqdı.
Mən qana susamışam!
Məni də aparırlar! aparırlar!
nəhayət ki, bu gün səhər içimdəkilərin hamısını her soqa
açdım, yürüşdə iştirak etmək kimi həyati əhəmiyyət daşıyan
arzumu bildirdim. Öz xahişimi elə hərarətlə açıq ladım ki,
o biganə qalmadı, bunu hiss etdim. Həm də bəxtim gətirdi:
xahişim, necə deyərlər, onun xoş anına təsadüf etmişdi.
O, alnına sarı daradığı qısa saçlarına sığal çəkdi – əhvali-
ruhiyyəsinin yaxşı olduğunun dəqiq göstəricisi bu idi, – və
mənə nəzər salanda qara gözləri parladı.
«Əlbəttə, sən də gedərsən müharibəyə», – dedi. Özü ge-
dirdi, təbii ki, məni də aparacaqdı. Hersoq öz karliki olmadan
nə edə bilər? Onu şəraba kim qonaq edəcək? Və o şən bir
tərzdə mənə göz vurdu.
Məni aparırlar! aparırlar!
artıq piniyalar bitən təpədə qurulmuş yürüş çadırında
oturmuşam, burdan dağın ətəyindəki düşmən mövqeləri lap
ovcunun içində görünür. Çadırın enli, sarı və qırmızı zolaqlı
– bu hersoqun rəngidir – parçası küləyin altında şappıldayır,
adamı lap şeypur səsi kimi coşdurur, tələsdirirdi. Mən tam
döyüş qiyafəsindəyəm, əynimdəki hər şey eynilə hersoqun-
ku kimidir: zireh də, dəbilqə də, böyrümdən asıl mış gümüş
kəmərli şpaqa da. axşamtərəfidir, indi burda məndən başqa
heç kəs yoxdur. Girişdə salınan örtük qal dırılıb və mənim
qulağıma sabahkı döyüş planını müzakirə edən sərkərdələrin
səsləri yetişir, uzaqdan isə əsgərlərin oxuduğu mərdlik
mahnısının sədaları gəlir. aşağıda, düzənlikdə Öküzün qa-
61
ra-ağ çadırını, çadırın ətrafında qaynaşan insan fiqurlarını
görürəm, bapbalaca görünürlər, burdan baxanda fikirləşirsən
ki, tamam ziyansız məxluqlardır, sol tərəfdə, lap uzaqlarda
isə döyüş əlbisələrini çıxarmış qurşağa kimi lüt süvarilər at-
larını çayda çimizdirirlər.
Bir həftədən artıqdır ki, yürüşdəyik – əzəmətli hadi sələrlə
zəngin günlər. Hücum elə dəqiq mən deyən kimi inkişaf etdi.
Bizimkilər düşmənin sərhəd qalalarını aldılar, amma əvvəlcə
onları messir Bernardonun zəkasının məhsulu, nəyə qadir
olduğunu ilk yoxladığımız əvəzsiz bombardmanlardan atəşə
tutdular, – dəhşətli yaylım atəşindən qorxmuş qarnizon elə
o dəqiqə təslim oldu. Öküz Bokkarossanın qarşısını kəsmək
üçün sax ladığı, sayı o qədər də çox olmayan dəstələrini
tələsik qabağımıza çıxardı, lakin bütün qızğın döyüşlərdən
biz qalib çıxdıq, çünki düşmənin gücü bizimkindən xeyli az
idi. Elə bu əsnada Bokkarossanın muzdluları getdikcə daha
az mü qavimət göstərərək özlərinin yolunu qılınclarıyla aç-
dılar və düşmənin canlı qüvvəsinə aman verməyərək bir az
da şimala irəlilədilər ki, bizim dəstələrlə birləşə bilsinlər.
Və beləliklə, dünən günorta üstü, çoxdan intizarında oldu-
ğumuz, kampaniyanın gələcəyi üçün çox mühüm sayılan bu
görüş baş tutdu. Hal-hazırda bizim birləşmiş qüvvələrimiz
dağətəyi nahiyədə, düzənlik ilə dağların arasında qərar tutub,
say etibarilə on beş min nəfərdən artıqdır ki, onların da iki
min nəfərini süvarilər təşkil edir.
Mən hersoqun kondotyerlə görüşündə iştirak etdim.
Həqiqətən unudulmaz, tarixi bir an idi. Bu vaxt ərzində
cavanlaşaraq, hamını təəccüb qoymuş hersoq qiyamət bir
zirehli geyimdə idi: sinəbəndi və dirsəkliyi qızıl suyuna
çəkilmiş gümüşdən, dəbilqəsində isə iki lələk vardı, biri
62
sarı, o birisi qırmızı, – çoxsaylı əsabələrinin əhatəsində
xoşagəlməz şöhrətilə seçilən müttəfiqini nəzakətlə salam-
layanda, dəbilqəsindəki lələklər çox qəşəng tərpəndi. Onun
daim solğun, cins sifəti bir az qızarmışdı, nazik dodaqlarında
isə bir təbəssüm yaranmışdı, səmimi, ürək dən gələn, lakin
bununla yanaşı, həm də adəti üzrə bir az sıxılmış, ehtiyatlı
bir təbəssüm. Onunla üzbəüz qüdrətli, enlikürək Bokkaros-
sa durmuşdu – əsl nəhəng. İçimdə qəribə bir hissiyyat vardı,
sanki onunla ilk dəfə idi görüşürdüm. amma bu görkəmdə
onu gördüyüm, həqiqətən birinci dəfəydi – axı birbaşa döyüş
meydanından gəlirdi. Əynində hersoqunkularla müqayisədə
lap sadə görünən polad geyim vardı, yeganə bəzəyi sinəsində
bürüncdən düzəlmiş heyvan sifəti idi – ağzını qəzəblə aç-
mış şir. Dəbilqəsində heç bir lələk, ya başqa bəzək yox idi
– sadə, hamar dəbilqə idi. Onun sifəti mənə insan sifətlərinin
ən dəhşətlisi kimi gəldi. Piyli, çopur idi, elə bir çənəsi vardı
ki, görəndə istər-istəməz əsərdin, ağzı isə ətyeyən heyvanla-
rınkı kimi qan qırmızısı rəngdə idi. Qalın dodaqları möhkəm
sıxılmışdı, pusquda durmuş vəhşi kimi, hardasa lap dərində
qərar tutan baxışları isə, elə bilirəm öz yuvasından bir anlıq
görünməsi ilə istənilən düşməni qaçırda bilərdi. Ona baxanda
adam qorxurdu. amma mən onun qədər kişiyə oxşayan başqa
birisini heç vaxt görməmişdim. Mənim üçün o, hakimiyyət
anlayışının təcəssümü idi. Qədim baxışlarımla baxırdım
ona, dünyada artıq hər şeyi görmüş, özündə minilliklərin
təcrübəsini toplamış karlik gözüylə heyran-heyran baxırdım.
az danışırdı, demək olar ki, susurdu. Danışan başqaları
idi. Bir dəfə hersoqun hansı sözünəsə gülümsündü. Bil mirəm
buna niyə gülümsəmək dedim, amma başqa insanlarda bu-
nun adına elə gülümsəmək deyirlər.
63
Maraqlıdır, bəlkə o da mənim kimi gülümsəməyi bacar-
mır?
O, başqaları kimi hamarsifət deyil. Heç dünən də anadan
olmayıb, qədim nəsildən çıxıb, bizimki qədər qədim olmasa
da, hər halda…
Hersoq onunla yanaşı mənə elə bil əhəmiyyətsiz gəldi.
Və bu hökmdarımın qarşısında ehtiramla baş əydiyim bir za-
manda, – dəfələrlə dediyim kimi, bu ehtiramım son zamanlar
möhkəm artmışdı – baş verirdi!
Ümidvaram ki, kondotyeri döyüşdə görmək mənə nəsib
olacaq.
Beləliklə sabah səhər həlledici döyüş olacaq. adama elə
gəlir ki, qoşunlarımızın iki dəstəsi birləşən kimi, nə qədər
ki, Lodoviko nəfəsini dərib gücünü toplamamışdı, – yeri
gəlmişkən, etdiyi ilk şey də elə bu olmuşdu – ara vermədən,
təcili hücum etmək lazım idi. Mən öz fikrimi hersoqa dedim,
o isə cavab verdi ki, adamlara bir az istirahət vermək gərəkdir.
Bir də ki, elə düşmənə də cəngavər münasibəti göstərmək,
ona bu məsuliyyətli döyüş üçün hərbi hazırlığını bərpa etmək
fürsəti vermək lazımdır. Mən belə bir baxışla müharibə apar-
mağın məqsədəuyğunluğu barədə öz tərəddüdümü bildirdim.
«Məqsədəuyğunluq öz yerində, – o cavab verdi, – lakin mən
hər şeydən öncə cəngavərəm. Bizim qanunlar sənin üçün ya-
zılmayıb». Mən başımı buladım. Gəl bu qəribə adamı anla
görüm, necə anlayırsan. Bilmək istərdim ki, Bokkarossa bu
barədə nə düşünür.
Öküz isə bəlli idi ki, vaxtını hədər yerə keçirmirdi. Biz
axı burdan hər şeyi görürdük. Gün ərzində hətta ehtiyat
qüvvələrini də gətirə bilmişdi.
64
Biz, təbii ki, istənilən vəziyyətdə qələbə çalacağıq, bu ar-
tıq həll olunmuş bir məsələdir. Bəlkə də elə qoşununun sayını
artırması da yaxşı oldu: bizimkilərin baş kəsməsi üçün xeyli
adam tapılacaq. Düşmən nə qədər çox olsa, qələbə də bir o
qədər inamlı sayılır. Əslində o onsuz da uduzacaqdı, başını
işlədib, qoşunun sayını artırmaya bilərdi, əsgəri nə qədər az
olsa, onun üçün bir o qədər yaxşı olardı. Lakin o qürurlu və
həqiqətən də öküz kimi tərsdir.
Onun tam təhlükəsiz olduğunu düşünmək də böyük yan-
lışlıq olardı. O, bicdir, cəsarətlidir, başını yaxşı işlədir və
gerçəkdən qeyri-adi sərkərdədir. Əgər müharibə onun ba-
şına bu qədər qəfil gəlməsəydi, təhlükəli düşmən olardı.
Günbəgün daha yaxşı anlayırsan ki, bax belə, qəflətən hü-
cum etmək nə qədər mühüm imiş; biz bu məqamı hələ yürüş
bitənə kimi dəfələrlə xatırlayacağıq.
Sabahkı döyüşün planı mənə bütün təfərrüatı ilə bəllidir.
Bizim, yəni hersoqun qoşunları zərbəni mərkəzdən endirəcək,
Bokkarossanın qüvvələri – sol cinahdan. Beləliklə hücuma
bir yox, eyni zamanda iki istiqamətdən keçəcəyik. Tamamilə
təbiidir, çünki ixtiyarımızda iki müstəqil qoşun var. Cəmi bir
qoşunu olan düşmən isə məcbur olacaq ki, eyni zamanda iki
istiqamətdə döyüşsün. aydındır ki, bu onlar üçün çox böyük
problem yaradacaq, bizə isə əhəmiyyətli üstünlük verəcək.
nəticədən nigaran qalmağa əsas yoxdur. Hərçənd ki, biz də
müəyyən itkilərə hazır olmalıyıq. Ümumiyyətlə isə, mənə elə
gəlir ki, döyüş qanlı olacaq. Qurban vermədən heç nəyə nail
ola bilməzsən. Bir də ki, bu döyüş fövqəladə əhəmiyyətlidir,
onun nəticəsindən, çox güman ki, bütün müharibənin son-
luğu asılıdır. Bunun naminə müəyyən qurbanlar verməyə
dəyər.
65
Hərb sənətinin mənə indiyədək gizlin qalmış sirləri
ilə getdikcə daha artıq maraqlanmağa başlayıram. Yü-
rüş həyatının rəngarəngliyi və gərginliyi lap ürəyimcədir.
Gözəl həyatdır! Müharibədə iştirak həm bədən, həm də ruh
üçün bir azadlıqdır! Sanki tamam başqa adama çevrilirsən.
Hərəkətlərim də yüngülləşib. Elə bil bədənim çəkisizdir.
Ömrüm boyu belə xoşbəxt olmamışam. Əşi, nə deyim
daha! Məgər mən əvvəllər xoşbəxtlik nə olduğunu bilir-
dim ki?
Deməli, sabah! Sabah!
Mən bu döyüşə uşaq kimi sevinirəm.
Dəhşətli dərəcədə tələsirəm. Qısaca söyləyəcəm.
Qələbə çaldıq, parlaq qələbə! Düşmən dağılmış dəstə-
lərini toplamağa çalışaraq tam qarışıqlıq içində geri çəkilir.
Biz onları addımbaaddım təqib edirik! Bu ana kimi əlçatmaz
sayılan Montansa şəhərinin yolu artıq açıqdır!
Vaxt tapan kimi, bu gözəl döyüşü təfərrüatı ilə təsvir
edəcəyəm. Hadisələr özü hər şeyi danışır – artıq sözlər öz
mənasını büsbütün itirib. Mən qələmi qılıncla əvəz etdim.
nəhayət ki, nələrisə qeyd etmək üçün azacıq boş vaxtım
var. Bu son günlər biz döyüşə-döyüşə inadla irəliləyirdik, sö-
zün əsl mənasında nəfəs çəkməyə fürsətimiz yox idi. Hətta
bəzən, gecələmək üçün çadır qurmağa da vaxt tapılmırdı və
biz düşərgəni açıq çöldə, piniya və zeytunların içində salıb
plaşımıza bürünür, başımızın altına isə daş qoyaraq yatırdıq.
Gözəl həyatdır! Bayaq dediyim kimi, indi boş vaxtımız bir
qədər çoxalıb. Hersoq deyir ki, istirahət bizə ziyan gətirməz,
– o, bəlkə də, haqlıdır. arası kəsilmədən qələbə çalmaq da
axı adamı yorur.
66
İndi şəhərdən cəmi yarım mil məsafədəyik, şəhər elə
bil ovcumuzun içindədir: tən ortadakı təpədə qədim Mon-
tansa qəsridir, ətrafında isə gözətçi qüllələri, kilsələr, zəng
qüllələri, bir az geridə də başqa, nisbətən sadə evlər və bü-
tün bunlar çox hündür qala divarları ilə əhatə olunub – əsl
quldur yuvasıdır. Qulaqlarımıza kilsə zənglərinin səsi ye-
tir – yəqin ilahidən nicat diləyirlər. Biz çalışarıq ki, onların
duası müstəcab olmasın. Öküz bütün qoşununun qalıqlarını
bura toplayıb – bizimlə şəhər arasındakı düzənliyə. Kimi
mümkündürsə, yığıb. Onu elə döymüşük ki, müdafiə üçün
sayları bəs eləməyəcək. Görkəmli sərkərdədir, amma görü-
nür vəziyyətinin tam ümidsiz oldu ğunu anlamır. Belə çıxır
ki, son damla qanlarına kimi döyüşmək niyyətindədirlər,
əlindəki bütün qüvvələri ortaya atacaq, təki onun üçün ya-
zılmış taledən qaça bilsin. Bu, şəhəri xilas etmək üçün onun
son cəhdidir.
Tamamilə mənasız bir cəhd. Montansa ailəsinin taleyi
həmin tarixi səhər çağında, təxminən bir həftə qabaq həll
edilib və indi artıq onların son saatı yetişib.
aşağıda isə həmin o əzəmətli, tayı-bərabəri olmayan dö-
yüşün geniş və dəqiq şərhini verməyə cəhd edəcəm.
Hər şey ondan başladı ki, hər iki qoşunumuz eyni zaman-
da hücuma keçdilər, bütün dəqiqliyi ilə elə mənim qabaqca-
dan dediyim kimi. Təpənin başından bu proses lap əzəmətli
bir tamaşa idi sanki – həm gözü, həm də ruhu oxşayan bir
tamaşa. Döyüş musiqisi guruldadı, rəngarəng, səliqəli sı-
raların başı üstündə bayraqların səfi dalğalandı. Doğan
günəşin nuruna boyanmış döyüş meydanını gümüş şeypur-
ların sədası doldurdu, bu səda altında yamacla piyadalardan
ibarət sel üzüaşağı axdı. Düşmən onları sıx, qorxulu sıralar-
67
da gözləyirdi və elə ki, başdan-ayağa silahlanmış rəqiblər
toqquşdular, əlbəyaxa döyüş qopdu. Yəqin ki, orda qan çay
kimi axırdı. adamlar biçilmiş kimi yerə sərilirdilər, yaralılar
isə sürünərək meydandan çıxmağa cəhd edirdilər, lakin onları
elə o dəqiqə ölümcül zərbələr, ya da tapdalanmaq gözləyirdi,
acı çığırtılar eşidilirdi, bütün döyüşlərdə olduğu kimi.
Döyüş meydanı təlatümlü dəniz təki dalğalanırdı, belə
görünürdü ki, bəzi yerlərdə üstünlük bizim, bəzilərində
isə düşmənin tərəfində idi. Bokkarossa əvvəlcə özünü elə
göstərdi ki, guya bizimlə eyni istiqamətdə irəliləyir, amma
onun dəstələri tədricən, istiqamətdən yayındılar, geniş bir
çevrə cızaraq, düşmənin üstünə cinahdan atıldılar. Düşmən
hiyləgər manevrdən çaşqınlığa düçar olaraq ciddi müqavimət
göstərə bilmədi. Qələbə uzaqda deyildi, mən belə düşünür-
düm. artıq neçə saat keçmişdi və günəş xeyli yüksəkdə idi.
Və birdən dəhşətli bir şey baş verdi. Çayın yanında mövqe
seçmiş dəstələrimiz sarsıldılar. Onlar Lodovikonun sağ cina-
hının təzyiqi altında geri çəkilməyə başladılar, getdikcə bu
dəstələri bir az da arxaya sıxışdırırdılar, onlar isə pərakəndə
müqavimət göstərməkdən savayı bir şey edə bilmirdilər.
Kənardan elə görünürdü ki, döyüş əzmini artıq tamam
itiriblər. Elə hey geri çəkilirdilər. Görünür ölüm qorxusu can-
larını elə almışdı ki, yaşamaq imkanını nəyin bahasına desən,
qızırqanmadan alardılar. Gözlərimə inanmırdım. anlaya bil-
mirdim nə baş verdiyini, axı biz düşməni say cəhətdən xeyli
üstələyirdik: az qala iki dəfə. Sifətim qıpqırmızı oldu: bu mur-
dar qorxaqların yerinə utanırdım! Mən coşmuşdum, qışqırır,
ayaqlarımı yerə döyür, qəzəbdən onlara yumruq göstərir,
lənətlər yağdırırdım – bir sözlə, öz qəzəbimi, nifrətimi nüma-
yiş etdirirdim. nə faydası! Onlar məni təbii ki, eşitmirdilər
68
– elə hey geri çəkilməklərindəydilər. Mənə elə gəlirdi ki,
dəli olacam. Heç kəs də onların köməyinə tələsmirdi. Çətin
vəziyyətlərinə fikir verən də yox idi. Onlar buna layiq idilər!
Birdən gördüm ki, mərkəzə rəhbərlik edən hersoq, arxa-
da gözləyən bir-neçə dəstəyə işarə etdi. Onlar qabağa, çay
istiqamətində irəliləməyə, düşmən sıralarını bacarıqla yar-
mağa başladılar. Çaya aparan yolu qarış-qarış azad edərək
nəhayət zəfər çığırtılarıyla sahilə çatdılar. Düşmənin geri
çəkilməyə yolu qapandı! Beş yüzlə yeddi yüz nəfər arasın-
da düşmən dəstəsi mühasirəyə düşdü. Elə bil torbada idilər,
məhv ediləcəkləri anı gözləməkdən başqa çıxış yolları qal-
mamışdı.
Mən heyrətdən donub qaldım. Bu cür hərbi biclik barə-
də təsəvvürüm də yox idi. Mən də bunu qorxaqlıq kimi
qiymətləndirmişdim. Ürəyim çırpınırdı, sevindiyimdən az
qalırdı nəfəsim kəsilə. Sanki çiyinlərimdən ağır bir yük at-
mışdım.
Sonra da maraqlı bir tamaşa başlandı. Bizim dəstələr
mühasirədəki düşməni hər tərəfdən sıxışdırır, onları döyüş
meydanı ilə çay arasındakı nazik zolağa qovurdular. nəhayət
düşmən elə bir məngənəyə düşdü ki, heç tərpənə bilmədi
və bizimkilər onları amansızcasına məhv etməyə başladılar.
Mən həyatım boyu belə «qanlı hamam» görməmişdim. Özü
də əsl hamam idi, suyu da vardı: onları birbaşa çaya sıxışdı-
rırdıq, dəstə-dəstə suya tökür, pişik balaları kimi batırırdıq.
Onlar axınla mübarizə aparır, burulğanlarda boğulur, qışqı-
rıb köməyə çağırırdılar və özlərini heç əsgər kimi aparmır-
dılar. Onların demək olar ki, heç biri üzə bilmirdi, sanki ilk
dəfə idi suya girdikləri. Üzüb sahilə çıxmağa nail olanları
da qılınc zərbələriylə öldürürdük, qarşı sahilə keçməyə cəhd
69
göstərənləri isə su özü aparırdı. Demək olar ki, nicat tapan
olmadı.
Qorxaqlıq parlaq qələbəyə çevrildi!
Həmin dəqiqədən etibarən, hadisələr ağlasığmaz sürətlə
cərəyan edirdi. Mərkəzi qüvvələr də, sol cinah da düşmənə
ağır zərbələr endirdi, Bokkarossanın sağ cinahdakı dəstələri
də düşməni ikiqat qəzəblə doğrayırdılar. Yamacla üzüaşağı
isə yaxşıca dincəlmiş süvarilərimiz əllərində nizə, yel kimi
özlərini yetirib, döyüşün ən qızğın yerinə soxuldular, Lodo-
vikonun əldən düşmüş, sıxışdırılan sıralarında əsl başıpo-
zuqluq yarandı. Çox tezliklə onlar təzyiqə davam gətirməyib
bizə kürəklərini göstərdilər. Biz də başda süvari dəstəsi ol-
maqla, onları təqib etməyə başladıq ki, gözəl qələbəmizin
bəhrəsini sona kimi yığa bilək. Hersoq, təbii ki, qarşısında
açılan imkanları əldən vermək fikrində deyildi. Piyadalar-
dan və süvarilərdən ibarət bir neçə dəstə əsas qüvvələrdən
ayrılaraq, yan tərəfdəki dərəyə sarı hərəkət etdi – yəqin ki,
düşmənin yolunu kəsmək idi məqsəd. Hadisələrin sonrakı
inkişafını artıq biz görə bilmədik, çünki dağlar hər iki qoşu-
nun qarşılaşdığı yeri gizləyirdi. Hər şey göz önündən birdən
çəkildi, elə indicə hərbi əməliyyat teatrı olmuş düzənliyin o
biri üzündə, yamaclarında üzüm bağları olan təpələrin ara-
sında qeyb oldu.
Bizim düşərgədə o dəqiqə qarışıqlıq başladı, hər şey
hərəkətə gəldi. atları arabalara qoşur, silahları, döyüş
ləvazimatını tələsik arabalara yükləyirdilər, hamı yüyürür,
canfəşanlıq edirdi, arabalar yola hazırlanırdı. Mən hersoqun
çadırı yüklənmiş araba ilə getməli idim. Hərəkət siqna-
lı verildi və biz yamacdan döyüş meydanına endik, indi bu
meydan ölülər və yaralılarla dolu cansıxıcı bir səhranı xa-
70
tırladırdı. O qədər çox idilər ki, hərdən bədənlərin üstündən
keçəsi olurduq. Əsasən ölülər idi təkərlərin altında qalanlar,
amma bəziləri dəhşət içində qışqırırdılar. Bizim yaralılar da
arxamızca çığırırdılar ki, onları da özümüzlə aparaq, lakin
buna imkanımız yox idi, tələsməliydik ki, qoşuna çata bilək.
Müharibələr insanı möhkəmlədir, elə bil hər şeyə öyrəşirsən.
amma belə bir şeyi həyatım boyu hələ görməmişdim. İnsan-
ların arasında atlar da uzana qalmışdılar. Biz qarnı yırtılmış,
içalatı tökülmüş bir atın üstündən keçdik. Baxa bilmirdim, az
qaldı qaytarım. Bilmirəm niyə, amma mənə yaman təsir elədi
bu mənzərə. arabaçıya qışqırdım ki, tələssin, o da qamçısını
şaqqıldatdı və biz sürətlə irəli atıldıq.
Qəribə işdir. neçə dəfə şahidi olmuşam ki, bəzi vəziy-
yətlərdə mən çox həssas oluram. Elə şeylər var ki, onların
görünüşünə qətiyyən dözə bilmirəm. Məsələn Fran çeskonun
bağırsaqları barədə fikirləşən kimi ödüm ağzıma gəlir. Ən
təbii şeylər, nədənsə, xüsusilə ürək bulandırıcı olur.
Gün sona yetirdi. Dünyada hər şeyin, təəssüf ki, bir sonu
olur. Dağların arxasından hələ boylanan günəş görünməmiş
cəsarətin, görünməmiş şərəf və məğlubiyyətin şahidi olmuş
döyüş meydanını hamıya əlvida deyən şüalarıyla işıqlandırır-
dı. Silkələnən arabada arxası ata oturaraq, düzənlik üzərinə
düşən alatoranı seyr edirdim.
Budur, bütün səhnə zülmətə qərq oldu və burda cərəyan
etmiş qanlı dram tarixin payına çevrildi.
İndi öz yazılarıma ürəyim istəyən qədər vaxt ayıra
bilərəm. Məsələ burasındadır ki, yağış tökür. Sanki göy üzü
yırtılıb, sel-su axır yerə. Gecə-gündüz elə hey yağır, yağır.
Təbii ki, zəhlətökəndir. Düşərgədə lıqqa palçıq. Ça-
dırların arasındakı keçidlər dizə kimi batdığın və içində ara-
71
sıra at, insan nəcisi üzən duru, gilli bir horraya çevrilib. nəyə
əl vursan yapışqanlı, çirklidir, toxunmağa iyrənirsən. Su
çadırın qalın parçasından da süzülür, içəridə hər şey yaşdır.
Xoşagələn bir şey yoxdur və bu təbii ki, çoxlarının əsəbinə
toxunur. Hər axşam ümid edirsən ki, səhər yaxşı hava ola-
caq, amma yuxudan oyananda yenə yağış damcılarının çadırı
təbil kimi döyəcləməsini eşidirsən.
Bu bitməyən yağışın nə xeyri var axı! ancaq hərbi əmə-
liyyatlara mane olur, bütün müharibəni saxlayıb. Özü də par-
laq qələbəmizin bəhrəsini yığmalı olduğumuz bir zamanda.
niyə yağır!
Əsgərlər sakitləşmişdi. Peşələri ancaq yatmaq, bir də zər
atmaqdı. Hansı döyüş ruhundan söhbət gedə bilər ki. Öküz
güc yığır – heç şübhə etməyə bilərsiniz. Biz isə, aydındır ki,
güclənmirik. Əlbəttə, narahatlığa heç bir əsas yoxdur, amma
fikirləşəndə, adamı hirs götürür.
Yağış kimi qoşunun döyüş ruhuna pis təsir edən ikinci bir
şey ola bilməz. Göz önündəki mənzərə artıq baxışları cəlb et-
mir, ehtiras doğurmur, hər şey sanki bozarır, parıltısını itirir,
– müharibə ilə bağlı olan bütün parlaq və bayramsayağı nə
varsa. Bütün gözəlliklər solur. amma müharibəni əbədi bay-
ram kimi də təsəvvür etmək olmaz. Müharibə oyuncaq deyil,
ciddi məsələdir. O, ölüm, fəlakət, qırğındır; sayca səndən az
olan düşmənlə maraqlı döyüşlərdə vaxtını xoş keçirmək de-
yil qətiyyən. Burda dözüm, səbir, bütün məhrumiyyətlərlə,
əzablarla barışmağı öyrənməlisən. Bu qaçılmazdır.
Əgər darıxma bütün qoşuna sirayət etsə, iş təhlükəli
məcraya girəcək. Evimizə qələbə ilə dönənə kimi, hələ çox
şeylər etməliyik. Düşmən hələ də tam məhv edilməyib,
hərçənd ki, bunun üçün çox gözləmək lazım gəlməz. Və etiraf
72
etmək vacibdir ki, onlar çay kənarındakı ağır məğlubiyyətə
baxmayaraq, geriyə uğurla çəkilmişdilər, hətta qismən
mühasirəni yarıb, canlarını qurtarmağa da müvəffəq olmuş-
dular. İndi isə, təkrar edirəm, düşmən yəqin yenidən güc
toplayır. Bizə onu birdəfəlik darmadağın etmək üçün mütləq
əvvəlki döyüş ruhumuz gərəkdir.
Hersoq isə qətiyyən ruhdan düşməyib. O, müharibəni
həqiqətən sevənlərdəndir – onun bütün təzahürlərini. Sakit,
inamlı və enerjilidir, daim sabit ruh yüksəkliyindədir. Bir
dəqiqəliyə belə mərdliyini, qələbəyə dərin inamını əldən ver-
mir. Əsl döyüşçü! Yürüş həyatında biz onunla yaman oxşa-
yırıq.
Onda məni qane etməyən, heç vaxt bağışlamadığım,
həmişə qızğın bir şəkildə qınadığım yeganə cəhət məni dö-
yüş meydanına buraxmaq istəməməsidir. Bilmirəm niyə qoy-
mur? niyə mane olur? Hər döyüş ərəfəsində ona yalvarıram,
bir dəfə hətta dizi üstə çöküb ayaqlarını qucaqlayaraq zır-
zır ağlamışam da! O isə ya özünü elə göstərir ki, guya heç
nə eşitmir, ya da təbəssümlə cavab verir ki, mən onun üçün
çox qiymətliyəm və pərvərdigara məni başıma gələ bilən
təhlükədən qorusun. Gələ bilən! Bəs mənim istədiyim nədir!
O heç cür başa düşmək istəmir ki, bu mənim üçün həyati
əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. anlamır ki, mən bütün varlı-
ğımla döyüşə can atıram – onun heç bir əsgəri belə arzulamır
döyüşü, – mən bunu başqalarından səmimi, hərarətlə arzu-
layıram. Mənim üçün müharibə oyuncaq deyil, həyatın özü-
dür. Mən vuruşmaq, öldürmək istəyirəm. Fərqlənmək üçün
istəmirəm, döyüş xatirinə istəyirəm. Ətrafımda ölənlərin
necə yıxıldığını görmək istəyirəm, ölümü, məhvi görmək
istəyirəm. Onlar mənim əslində necə olduğumu heç təsəvvür
73
etmirlər. İndi, ruhumun döyüş meydanına can atdığı bir za-
manda ona şərab verməliyəm, qulluq göstərməliyəm, çadır-
dan bir addım belə kənara qoymamalıyam. Mən daim yalnız
tamaşaçıyam, mən bütün düşüncələrimin yönəldiyi bir işi
başqalarının necə elədiyinə baxmaq məcburiyyətindəyəm, –
özümə isə döyüşdə iştirak üçün icazə verilməyib. Dözülməz
bir həqarət. İndiyədək bircə nəfər belə öldürməmişəm! Kaş
biləydi ki, əlimdən bu imkanı almaqla mənə necə əzab ver-
miş olur.
Odur ki, həqiqətən xoşbəxtəm deyəndə, tam səmimi
deyiləm.
Təbii ki, mənim döyüşə can atmağımı başqaları da görür.
Lakin hersoqdan fərqli olaraq, onlar bilmirlər ki, bu məsələ
mənim üçün nə qədər ciddidir. Onlar sadəcə, görürlər ki, mən
əynimdə zireh, yanımda şpaqa gəzirəm, təəccüblənirlər. On-
ların mənim bu yürüşdə oynadığım rol haqda fikirlərinə tam
biganəyəm.
Hersoqun indiki çevrəsinə girənlərin əksəriyyətini, təbii
ki, yaxşı tanıyıram. Hamısı onun əyanları və qəsrimizin dai-
mi qonaqlarıdır, əsrlər boyu müharibələrdə fərqlənmiş qədim
nəsillərin nümayəndələridir, bir də ki, təkcə özlərinin yüksək
mövqeyinə görə qoşuna başçılıq edən ali rütbəli məmurlar.
İndiki sərkərdələrin hamısı çoxdan və gözəl tanışdır mənə,
elə onlar məni tanıyan kimi. Hersoqla bir yerdə onlar da
kampaniyanın gedişini idarə edirlər. Deməliyəm ki, onu
həqiqətən cəmiyyətin seçilmişləri əhatə edir – ölkənin hərbi
aristokratiyasının ən parlaq nümayəndələri.
Məni əsəbiləşdirir ki, yürüşdə don Rikkardo da iştirak
edir. Bu gopçu və özündənbəy harda aşdırsa, orda da baş-
dır (hersoqun böyründən heç qopmur), özünün hamını
74
əyləndirən həmişəki sarsaq zarafatları ilə. Yanağında plebey
qırmızılığı, hər şey ona gülməli gəldiyindən, daim ağartdığı
iri, ağ dişləri var, – çox primitiv bir şəxsdir! Təkcə saçlarını
geriyə atması və balaca, qıvrım saqqalını barmaqlarının ara-
sında özündənrazı bir görkəmlə oy natması bəs eləyər. anla-
mıram ki, onun burada olmasına hersoq necə dözür!
Və tamamilə anlaşılmazdır ki, bu köklü plebeydə cəlbedici
nə tapıb hersoq. Əslində bunun mənə bir dəxli yoxdur. Bu
məni, sadəcə olaraq, maraqlandırmır.
Hərdən onun cəsurluğu barədə söz-söhbətlər eşidirəm
və qətiyyən aydın olmur ki, bunu deyərkən, nəyi nəzərdə
tuturlar. azından, elə mən özüm anlamıram. Başqaları ilə
bir yerdə çay kənarındakı döyüşdə iştirak edib, amma onun
nəyləsə fərqlənə bildiyinə heç inanmıram. Məsələn mən
heç onu görmədim. Görünür bunu özü deyir və başqaları da
diqqətlə qulaq asanda maraqdan düz ağzının içinə girirlərsə,
onları inandırmağa nə var ki. Şəxsən mən onun nəsə bir
cəsurluq göstərdiyinə heç inanmıram. Dözülməz gopçudur o,
vəssalam. Cəsur! adamın lap qıdığı tutur!
Bax, hersoq həqiqətən cəsurdur. Qızğın döyüş har dadırsa,
o da qar kimi ağappaq atının belində elə ordadır; dəbilqəsinin
rəngbərəng lələyi onu döyüşün ən gərgin yerində seçməyə im-
kan verir və düşmən istəsə, onunla lap üzbəüz vuruşa bilər, o,
həyatını hər dəqiqə təhlükəyə atır. Əlbəyaxa döyüşü elə onun
əlbəyaxalığına görə sevir, kənardan o dəqiqə görünür, yəqin
məst olur belə döyüşdən. Bokkarossa da, təbii ki, cəsurdur.
amma düzünü desəm, onun barədə danışanda, bu ifadə çox
zəif gəlir adama. Cılız ifadədir, onun döyüş zamanı özünü
necə aparması barədə tam təsəvvür yaratmır. Mənə danışırdı-
lar: o, düşmənin üstünə gedəndə ən sınanmış döyüşçülər belə
75
qorxuya düşürlər. Ən dəhşətlisi isə, deyirlər ki, o döyüşdən
nə qızır, nə məst olur, sadəcə tam diqqətlə öz işini görür, so-
yuqqanlılıqla öldürür. Danışırlar ki, tez-tez atdan düşərək vu-
ruşur – yəqin düşməninə bir az da yaxın olmaq üçün. Görü-
nür insan qanı axıdanda, insan bədənini bu üzündən o üzünə
kimi deşəndə, sadəcə xoşuna gəlir. Hersoqla qalanlarının
döyüşməsi onunkuna baxanda, deyirlər ki, lap uşaq oyunu-
na bənzəyir. Mən özüm görməmişəm, bu məsafədən hər şeyi
seçmək olmaz, adamların danışdıq larına əsaslanıram. Onun
döyüşünü yaxından görə bilmədiyim üçün nə qədər yanıb-
töküldüyümü ifadə etmək iqtidarında deyiləm.
Bax, hersoq kimi, onun kimi insanlar həqiqətən cəsur-
durlar, hərəsi özünəməxsus bir tərzdə. amma don Rikkardo!
Bu adı onlarınkı ilə yanaşı çəkmək lap gül məlidir.
Bokkarossa – elə özünün muzdluları kimi – deyirlər ki, öz
yolunun üstündə hər şeyi kül etmək, talamaq, müflis etmək
və xarabazara çevirməkdən xoşlanır. Bu isə, hersoqun fikrinə
görə, tamam artıq bir şeydir, heç bir hərbi məqsədəuyğunluğu
yoxdur belə əməllərin. amma, onun elə özü də dağıtmağın
heç əleyhinə deyil. Lakin Bokkarossa keçən yerdə, deyirlər
ki, ancaq xarabazarlıq qalır. Ümumiyyətlə, əgər danışılanlara
inansaq, hersoqla kondotyer arasında fikir müxtəlifliyi möv-
cuddur. Şəxsən mən bu məsələdə Bokkarossanın baxışlarını
bəyənirəm. Düşmən torpağı, elə düşmən torpağıdır da, gərək
elə buna müvafiq də davranasan. Müharibənin qanunu bu-
dur. Qoy buna qəddarlıq desinlər, lakin qəddarlıqla müharibə
ayrılmaz məfhumlardır, nə etmək olar. İstədin-istəmədin,
kiminlə döyüşürsənsə, onu da məhv etməlisən, ölkəni isə
bünövrəsinə kimi viran qoymalısan ki, bir də özünə gələ
bilməsin. arxanda müqavimət ocaqları qoymaq təhlükəlidir,
76
gərək arxayın olasan ki, kürəkdən zərbə almayacaqsan. Yox,
Bokkarossa şəksiz haqlıdır.
Hersoq hərdən düşmən içində olduğunu bilmərrə unudur.
Əhali ilə, mənə belə gəlir ki, heç düzgün dav ranmır. Məsələn,
belə bir hadisəni götürək. Biz axmaq bir dağ kəndindən keçir-
dik və o ayaq saxladı ki, nəsə bir bayramları vardı, ona tamaşa
eləsin. Dayanıb, onların necə tütək çalmasına diqqətlə qulaq
asırdı, elə bil nəsə bir qiymətli musiqi idi və onu dinləmək
üçün vaxt itirməyə dəyərdi. Başa düşmürəm ki, orda zövq al-
malı nə vardı. Bu yarımvəhşilərlə söhbət eləməyə niyə həvəs
göstərirdi. Şəxsən mən bunu heç anlamıram. Elə bayramın
özü də çox sarsaq bir şey idi – adı, gərək ki, məhsul bayra-
mı idi, ya da nəsə ona bənzər bir şey. Bir hamilə qadın yerə
bir az şərab, bir də zeytun yağı tökdü və hamısı həmin yerin
ətrafında dövrə vurub əyləşdilər, sonra da başladılar çörəyi,
şərabı, keçi südündən özləri düzəltdiyi pendiri bir-birinə
ötürə-ötürə yeyib-içməyə. Hersoq da oturub onlarla bir yerdə
yeyir, zeytunlarını, eybəcər, yastı pendirlərini tərifləyirdi,
növbəsi çatanda isə köhnə, kirli bardağı ağzına yaxınlaşdırıb
hamı kimi şərab içdi. adam baxanda iyrənirdi. Onu tanıya
bilmirdim. Hər dəfə bir şeylə məni daim təəccübləndirir.
O soruşanda ki, qadın şərabla yağı niyə yerə tökür, bunun
mənası nədir, onlar utancaq-utancaq susdular, guya bu nəsə
çox mühüm bir sirr imiş və küt kəndçi sifətlərində bic bir
təbəssüm peyda oldu. nəhayət aydınlaşdıra bildik ki, torpa-
ğın gələn il bol üzüm və zeytun gətirməsi üçün belə edirlər.
Lap gülməlidir. Guya torpaq başa düşməlidir ki, ona şərabla
yağ töküblər və tökəndə nə arzulayıblar. «Biz həmişə ilin bu
çağında belə eləyirik», – dedilər. uzun, pırtlaşıq saqqallı,
deyəsən şərabdan babat vurmuş bir qoca isə hersoqa yaxın-
77
laşıb düz gözünün içinə baxaraq məhrəmanə bir tərzdə dedi:
«atalarımız belə eləyib, biz də onların adətini yaşatmalıyıq».
Sonra isə hamısı – həm qocalar, həm cavanlar, hətta bir
ayağı gorda olan həmin o qoca özü də – özlərinin nataraz
kəndçi rəqslərinə başladılar. Musiqiçilər isə əldəqayırma ço-
ban tütəklərində çalırdılar, onlardan cəmi iki-üç səs çıxarmaq
olurdu, ona görə də elə eyni şey alınırdı. Bilmirəm hersoqun
dünyanın ən primitiv musiqisinə qulaq asmağa haradan həvəsi
vardı. Lakin, o da, don Rikkardo da – o da bizimlə idi, qopan
deyildi – müharibə getdiyini, ətraflarında düşmənlərin oldu-
ğunu tamam unudub, əyləş dikləri yerdə eləcə dinləyirdilər.
Bu yarımvəhşilər öz uzunçu, cansıxıcı mahnılarına başlayan-
da daha ordan heç qopa bilmədilər.
Beləcə, şər qovuşana kimi oturdular. Sonra da nəhayət an-
ladılar ki, gecəgözü dağlarda qalmaq təhlükəsiz deyil.
Düşərgəyə dönəndə bir-birlərinə – «nə gözəl axşam-
dır» – deməkdən yorulmurdular. Hissiyyata qapılaraq ah-
uf etməkdə mahir olan don Rikkardo isə buraların təbii
gözəlliklərindən pafoslu ifadələrlə dəm vurmağa başladı,
hərçənd ki, burda xüsusi bir gözəllik yox idi, arabir də ayaq
saxlayıb tütək, mahnı səslərinə qulaq asırdı; həmin o dağla-
rın başında itmiş, kirli, sarsaq, qotur kənddən musiqi sədaları
hələ xeyli müddət eşidildi.
Və elə həmin axşam da düşərgədən iki pozğun qadın götü-
rüb hersoqun çadırına gəldi; qadınlar şəhərdən çıxıb düşmən
düşərgəsindən keçərək, kim bilir necə çatmışdılar bura – gö-
rünür, qazanmaq ümidilə gəlmişdilər, çünki bizdə bu malın
əməlli-başlı qıtlığı vardı. Bundan başqa, qadına düşmənlə
yatmaq həmişə daha maraqlıdır – özləri deyirdi bunu.
Əvvəlcə hersoq çox narahat oldu, görkəmindən bəlliydi və
78
mən heç şübhə etmirdim ki, bu dəqiqə əsəbiləşib fahişələri
qovacaq, don Rikkardonu isə görünməmiş həyasızlığa görə
nümayişkəranə şəkildə cəzalandıracaq, amma mənim sonsuz
təəccübümə səbəb o oldu ki, hersoq qəflətən şaqqanaq çəkib
qadınlardan birini dizinin üstünə oturtdu və mənə əmr etdi
ən incə çaxırımızı gətirim. Mən o gecə elə şeylər gördüm ki,
indiyə qədər özümə gələ bilmirəm. nə desən verərdim ki,
onların gecə orgiyası zamanı içəridə olmayım: indi isə yad-
daşımdakı ürəkbulandırıcı səhnələrdən qurtara bilmirəm.
Cəbhə xəttini necə keçmişdilər! Heç aydın deyildi. Əşi,
qadınlar, ələlxüsus da bu növ qadınlar, siçovul kimi bir
şeydirlər, onlar üçün heç bir maneə yoxdur, haranı desən,
gəmirib, yol açarlar özlərinə. Mən elə hazırlaşırdım ki, öz
çadırıma gedib, yatım, amma onlara qulluq etmək üçün qa-
lası oldum – özü də yalnız öz sahibimə və don Rikkardoya
yox, həm də bu ənlik-kirşanlı, yüz addımlıqdan Venesiya
məlhəmi, qızmış, tərli arvad bədəninin iyini verən qadınla-
ra. Bütün vücudumu çulğayan nifrətimi heç cür izhar edə
bilmirəm.
Don Rikkardo qadınların, xüsusilə də onlardan birinin
gözəlliyinə heyranlığını bildirirdi, gözlərinə, saçlarına, ayaq-
larına – dedikcə də onları bir-bir hersoqa göstərirdi (heç ol-
masa qadın dayandıraydı bu abırsızı!), sonra da o biri qadı-
na tərəf çönüb onu da eyni gəlişigözəl sözlərlə tərifləməyə
başladı ki, inciməsin. Bütün qadınlar gözəldir! – deyirdi.
Həyatın bütün heyranedici gözəlliyi onlarda cəmləşib! La-
kin hamısından gözəli isə kurtizankalardır: bütün ömrünü
məhəbbətə həsr eləyən, ona bircə an belə xəyanət etməyən
kurtizankalar! Özünü dəhşətli dərəcədə sarsaq və bayağı
aparırdı, düzdür, mən onu həmişə kişilərin ən bayağısı və ən
79
səfehi saymışam, amma onun bu dərəcədə gülməli və küt ol-
duğunu güman etməzdim.
Onlar çox içirdilər və çaxır yavaş-yavaş öz təsirini
göstərirdi, don Rikkardo, təbii ki, tamam duyğulandı,
məhəbbətdən danışmağa başlayaraq sözünü şeirlə bitirdi, şeir
də lap darıxdırıcı idi, Laura adlı birisindən məhəbbət sonetləri,
– bu qadınların lap gözləri də yaşardı. O, başını onlardan bi-
rinin dizi üstünə qoydu, hersoq da o birisinin, fahişələr isə
bu boşboğazlıqlara qulaq asa-asa onların saçlarını nəvazişlə
sığallayaraq dalbadal köks ötürürdülər. Don Rikkardonunku
həmin o qəşəngi idi və mən fikir verdim ki, səfeh qadınlar
onun dediyi və elədiyinə heyranlıqlarını bildirərək ah-uf
edəndə, hersoq Rikkardoya necə qəribə, diqqətli nəzərlərlə
baxırdı. Qadınlar həmişə primitiv, əhəmiyyətsiz kişilərə üs-
tünlük verirlər, çünki bu cür kişilərlə onların bənzərlikləri
daha çoxdur.
Lakin don Rikkardo qəflətən yerindən sıçrayıb dedi ki,
bəsdir – göz yaşlarıyla dolu məhəbbət heyranlığı kifa yət
edər, içək, şənlənək! Və burda əsl orgiya başlandı: sərxoşluq,
zarafatlar, hırıltı, lətifələr, o qədər abırsız idi ki, təkrarlaya
bilmərəm. İçki məclisinin ən şirin yerində hersoq badəsini
qaldırıb don Rikkardonun şərəfinə içərək qışqırdı: «Sa-
bahkı döyüşdə mənim bayraqdarım sən olacaqsan!» Don
Rikkardo gözlənilməz şərəfdən vəcdə gəldi, gözləri parıl-
dadı. «Ümidvaram, möhkəm döyüş olacaq!» – deyə özünü
göstərərək qışqırdı ki, qadınlar onun cəsurluğunu layiqincə
qiymətləndirə bilsinlər. «Əv vəlcədən bilmək olmaz, amma
mümkündür», – hersoq cavab verdi. Və burda don Rikkardo
onun əlindən tutub ehtiramla, nəcib bir tərzdə öpdü, sanki
cəngavər öz süzereninin əlini öpürdü. «Mənim mehriban her-
soqum, içki məclisinin şadyanalığında verdiyin sözü unut-
ma!» – «arxayın ol. Mən unutmaram».
Fahişələr, görünür ki, bu səhnəyə valeh olmuşdular, hər
ikisini gözləriylə yeyirdilər. Xüsusilə də, təbii ki, döyüşdə
bayraq aparacaq şəxsi.
Bu səhnəcik bitəndən sonra isə abırsız orgiya davam etdi,
onlar özlərini getdikcə daha pozğun, daha həyasız aparırdı-
lar, zorla şahidə çevrilmiş mən yazıq isə utanır, onlara tamaşa
etməkdən iyrənirdim. Onlar aşkar və həyasız şəhvətlərindən
çox murdar bir şəkildə qızaraq qucaqlaşıb öpüşürdülər.
Təsvirəgəlməz murdarlıq! Hərçənd ki, qadınlar özlərini
müqavimət göstərirmiş kimi aparırdılar, kişilər onları qurşa-
ğa kimi soyundurdular, döşlərini açıqda qoydular və həmin o
qəşənginin döşünün gilələri çəhrayı idi, birinin düz yanında
xalı da vardı, o qədər də iri deyildi, amma hər halda gözəgirən
idi. Şərab süzəndə, onun bədənindən gələn qoxu ürəyimi bu-
landırdı. Ondan da səhərlər, hələ yataqdan qalxmamış herso-
ginyadan gələn iy gəlirdi, amma hersoginyaya heç vaxt belə
yaxın laşmamışdım. Don Rikkardo onun döşlərindən yapı-
şanda, içimdə bu pozğun adama qarşı elə bir nifrət baş qal-
dırdı ki, onu boğmağa, ya da elə yerindəcə xəncərlə deşməyə
hazır idim ki, şəhvət dolu qanı axıb qurtarsın və bir də heç
bir qadına toxuna bilməsin. İyrənməkdən əsərək, bir kənarda
durub fikirləşirdim: gör adamlar necə murdar məx luqdurlar.
Qoy onların hamısı cəhənnəm odunda yansın!
İstər-istəməz qadınların qəşəngi ilə məşğul olan – qa dın
özü qəmiş olmuşdu ona, yaxasından əl çəkmirdi – don Rik-
kardonun ağlına axırda növbəti sarsaq ideya gəldi, gözəlçənin
taleyini qoy zərlər həll etsin: yəni kim udsa, o da yiyələnəcək.
İdeya hamının xoşuna gəldi, hersoqun da, qadınların da,
81
barəsində söhbət gedən qadın isə yarıçılpaq vəziyyətdə otu-
racağa sərilərək qarşıdakı yarışmanın kefini ucadan, cır səsli
gülüşü ilə dadırdı. Ona baxmaqdan iyrənirdim, başa düşə bil-
mirdim ki, onda gözəl və cəzbedici nə vardı və bu murdar-
lıqda mükafata necə can atmaq olar. Sarışın saçlı, bəyaz dərili,
iri, mavi gözlü və qoltuqlarının altı dəhşətli dərəcədə tüklü –
məncə bəs deyincə iyrənc idi. Heç vaxt başa düşməmişəm
ki, insanların qoltuğunun altında tük nəyə lazımdır, hər dəfə
belə şey görəndə, dəhşət nifrət eləyirəm, xüsusilə də qoltuq-
ların altı tərli olanda. Biz karliklərdə hər şey tamam başqa
cürdür və bu iyrəndirir bizi. Mənim başımdan başqa – başda
tük həqiqətən lazımdır – haramdasa tük olsaydı, xəcalətdən
girməyə deşik axtarardım.
Mənə tapşırdılar ki, zərləri gətirim, hersoq birinci atdı,
altı ilə bir düşdü. Danışığa əsasən gözəlçə əlli xalı birinci kim
yığdısa, onunku idi. Onlar növbə ilə atırdılar, hər iki qadın isə
diqqətlə izləyirdi, yaman maraqlanmışdılar, hərdən də bir-birinə
nəsə şit söz deyir, ciyildəyib hırıl daşırdılar. Hersoq uddu və ha-
mısı birdən yerindən sıçrayıb gülüşərək çığırışdılar.
Və hər ikisi qadınların üstünə atıldı, hərə özününkünün,
paltarlarını çıxarıb elə murdar oyunlar açdılar başlarına ki,
özümü unudub çadırdan güllə kimi bayıra çıxdım və o dəqiqə
qusmağa başladım. Tamam soyuq tər bürüdü məni, dərim isə
tükü yolunmuş qaz dərisinə oxşadı. Titr-tir əsərək sürünə-
sürünə özümü nökərlərin çadırına çatdırdım və aşpazla
dözülməz dərəcədə kobud, daim at iyi verən, hər səhər atla-
rı təmizləmək üçün yerindən qalxanda məni təpiyi ilə vuran
mehtərin arasındakı samanıma uzandım. niyə vururdu məni,
bilmirəm, amma özü deyirdi ki, məni təpikləməkdən xoşu
gəlir.
82
İnsanlar arasındakı məhəbbət mənim üçün anlaşılmaz bir
şeydir. Mən ondan yalnız iyrənirəm. Həmin gecə şahidi oldu-
ğum hər şey məndə ancaq nifrət oyatdı.
Ola bilər ki, mən tamam başqa cinsin, daha incə, daha
həssas, daha nəcib bir cinsin nümayəndəsiyəm deyə, on-
ların vecinə gəlməyən çox şeylərə kəskin reaksiyam olur.
Bilmirəm. Onların məhəbbət dediyi şeyi heç vaxt sınama-
mışam, heç belə bir istəyim də yoxdur. az da olsa. Bir dəfə
mənə bir karlik qadın təklif etdilər, mənim kimi qırışlı, zərif
sifətində xırda, diqqətli gözləri olan bir gözəl qadın idi – in-
sanlardan xeyli gözəl. amma o məndə heç bir hissiyyat oyat-
madı, hərçənd ki, onun gözəlliyində insanlarda olan kimi
itələyici bir şey yox idi, onun gözəlliyi tamam başqa gözəllik
idi. Bəlkə də səbəb bunda idi ki, onu mənə hersoginya təklif
edirdi, o elə bilirdi ki, biz dünyaya onun çox arzuladığı bala
karlik gətirəcəyik. Bu hələ ancelika anadan olmamışdan
idi, özünə oyuncaq istəyirdi. Deyirdi ki, körpə karliki olmaq
maraqlıdır. Lakin mən ona bu xidməti göstərmək fikrində
deyildim, abırsız təkliflə razılaşıb, nəslimin adını batıra
bilməzdim.
Yeri gəlmişkən, bizim ona karlik bağışlayacağımızı
düşünəndə artıq səhv edirdi. Biz karliklərin uşağı olmur,
biz təbiətən anadangəlmə sonsuzuq. Biz həyatın davamına
xidmət etmirik və bunu heç arzulamırıq da. nəsil artırmaq
bizə lazım deyil, axı karlikləri adi insanlar gətirir dünya-
ya. Biz narahat olmaya bilərik. Qoy bizi bu özündənrazı
məxluqlar doğsunlar, elə insanı dünyaya gətirəndə çəkdikləri
əziyyəti bizim üçün də çəksinlər. Bizim qədim nəslimiz on-
ların səylərinə görə davam edir – biz dünyaya ancaq belə
gəlməliyik.
83
Sonsuzluğumuzda dərin məna var. Biz eyni mənşədənik,
amma buna rəğmən tamam fərqliyik. Biz yer üzündə qo-
nağıq. Qədim, sifəti qırış-qırış qonaq, minilliklərin qonağı,
əbədi qonaq.
Deyəsən hekayətimdən yaman yayındım. Beləliklə, da-
vam edirəm.
Ertəsi gün səhər don Rikkardo həqiqətən də hersoqun
bayrağını aparırdı. Bunun niyə və necə baş verdiyi haqda
nələr eşitmədim! Lakin mənim bu barədə şəxsi fikrim var,
məsələnin əsl mahiyyətindən şübhələnirəm. Danışırdılar
ki, guya hersoq bu qəribə əmrini verməklə, don Rikkardo-
nun həyatını əlavə təhlükəyə atıb və o guya az qalıbmış ki,
həlak olsun, yalnız möcüzə nəticəsində sağ qala bilib, çünki
düşmən üzərinə özünün kiçik süvari dəstəsi ilə birinci hü-
cum etməyə məcbur olaraq çox təhlükəli vəziyyətə düşüb.
Bir də deyirdilər ki, o qeyri-adi cəsurluqla döyüşürmüş,
– bax, buna ömründə inanmaram. Onun yanında lap az sü-
vari qalanda isə, guya onların hamısı bir nəfər kimi bayra-
ğı dövrəyə alaraq qətiyyətlə döyüşürmüşlər, baxmayaraq ki,
düşmənlə müqayisədə dəryada bir damla qədər imişlər. Və
hamı bayrağın əldən gedəcəyini düşünəndə, döyüşün qızğın
nöqtəsinə hersoq atılmışdı – ya bu qədər riskli oyunda işti-
rak etmək istəyindən, ya da tamam başqa səbəbdən, düzünü
pərvərdigara bilir. Başındakı kiçik süvari dəstəsi ilə düşmən
səflərinə soxularaq, sağdan-soldan qılınclamağa başlayıb,
kömək üçün don Rikkardoya yaxınlaşmağa can atırmışlar.
Lakin həmin an hersoqun atı sinəsindən nizə zərbəsi ala-
raq, yerə yıxılır, hersoq özü isə yəhərdən düz düşmənlərin
içinə düşür. Deyirlər ki, yaranmış vəziyyət don Rikkardonu
elə qəzəbləndirir ki, o öz adamları ilə düşmən halqasını ya-
84
raraq hersoqun dəstəsindən sağ qalan döyüşçülərin yardımı
ilə, kömək özünü yetirənədək düşmənin ona yaxınlaşmasının
qabağını alır. Danışırlar ki, don Rikkardo aldığı çoxsaylı ya-
ralardan qanına qəltan imiş. Şahidlər eyham vururdular ki,
anlamışdı hersoqun ona ölüm arzulamasını, lakin buna bax-
mayaraq, yenə də cəsurluq göstərib ağasının həyatını xilas
edir.
Mən bu versiyaya inanmıram. O mənə çox qeyri-inandırı-
cı gəlir. Və onu yalnız bu səbəbdən sizə çatdırıram ki, həmin
səhər baş vermiş dramatik hadisələr barədə məhz bunları da-
nışmışdılar mənə. Əgər mən bu hadisəyə tamam başqa baxış
nöqtəsindən nəzər salıramsa, bu yalnız don Rikkardonun
xasiyyətinə yaxşı bələd olduğumdandır. Mənim kimi onu heç
kəs tanımır. O, bu cür adam deyil.
Bu versiyaya, mənə elə gəlir ki, don Rikkardo haqda ha-
mıda formalaşmış təsəvvürlərdən və onun özünün özü barədə
düşüncələrindən ibarət romantik bir bəzək-düzək vurulub.
nəticədə gözəl bir əfsanə yaranıb və artıq heç kim onun
həqiqətə nə dərəcədə uyğun olmasının fərqində deyil. Belə
düşünürlər ki, bu insan elə cəsarətin özüdür və nə edirsə,
nəcibdir, gözəldir, əladır. Bunun səbəbi də yalnız onun özünü
gözə soxmaq, hər üsulla diqqət cəlb etmək bacarığındadır.
Onun döyüş meydanında davranışı da elə bütün hərəkətləri,
bütün gördüyü işlər kimi gülməli şöhrətpərəstliyindən
qaynaq lanır. Hamını riqqətə gətirən, cəsarət dedikləri düşün-
cəsizliyi isə sarsaqlıqdan başqa bir şey deyil. Sarsaq düşün-
cəsizliyi igidlik kimi qələmə verirlər.
Əgər o həqiqətən də görünməmiş cəsarət sahibdirsə və
özünün dediyi kimi həyatını daim təhlükəyə atırsa – bəs niyə
85
həlak olmur? Sual özü-özünə yaranır. Heç kəs təəssüflənməzdi
buna, ən azından mən qətiyyən məyus olmazdım.
Bu dəfə guya çoxlu yara alıbmış. Bunun həqiqət olub-
olmamasını bilmirəm, amma icazə verin şübhə edim. Yəqin
vəziyyəti təhlükəli deyil. Yüngül yaralardır aldığı. Hər halda
həmin gündən bəri onu görmək məcburiyyətindən azad ol-
muşam.
Əvəzində mən kəmali-meyillə inanıram ki, o, dəbil-
qəsində hersoginyanın rənglərini əks etdirən lələklərlə dö-
yüşmək həyasızlığını özündə tapıb, deyirlər ki, biz yürüşə
çıxan günün axşamı bu lələkləri qadın özü bağışlayıbmış
ona, deməli lələklər həmin səhər artıq onun dəbilqəsində
dalğalanırmış və deməli o hamının gözü qabağında, açıq-
aşkar qəlbinə məhrəm olan xanımının şərəfinə döyüşdüyü-
nü nümayiş etdirirmiş. Hersoqun bayrağını o cür igidliklə
qoruyarkən, o həm də sevgilisinin uğrunda döyüşürmüş. Və
hersoqun həyatını xilas edərkən də. amma elə həmin ərəfədə
başqa qadınla qol-boyun ol muşdu. Bəlkə də elə döyüşə də
o qadının yatağından qalxıb, dəbilqəsini sevgilisinin verdi-
yi – böyük, alovlu məhəbbət rəmzi olan lələklərlə bəzəyib
getmişdi. Onun həqiqi məhəbbəti cəngavər dəbilqəsinin açıq
niqabının üstündə çiçəklənmişdi, məkrli vücudu isə hələ
cinayətkar ehtirasın hərarətini özündə saxlayırdı. Həqiqətən
də insanlar arasındakı sevgi tapmacadır. Və qəribə deyil ki,
mən bu məhəbbəti dərk edə bilmirəm.
Eyni qadına bağlı olan bu iki kişinin də münasibətləri elə
tapmaca kimi bir şeydir. Görəsən onların arasında gizli bir
bağlılıq yoxdur ki? Hərdən mənə elə gəlir ki, var. Görəsən don
Rikkardo, danışdıqları kimi, həqiqətənmi hersoqun həyatını
xilas edib? Düşünmürəm. amma mümkündür – yalnız
86
şöhrətpərəstliyindən qaynaqlanır onun bu hərəkəti, hersoqa
onun ölümünü arzuladığı üçün öz tərzilə, cəngavərcəsinə ca-
vab verirmiş yəqin, yəqin hamıya göstərmək istəyirmiş ki,
görün mən necə müstəsna dərəcədə nəcib insanam. Bax, bu
dəqiq onun ruhundadır. Və həqiqətən, inandırmaq istədikləri
kimi, hersoq don Rikkardonun həyatını xilas etmək üçün irəli
atılaraq onu ölüm təhlükəsindən qurtarıbmı – axı elə indicə
həlak olmasını arzulayırdı? Bilmirəm. Mənə bunlar qətiyyən
aydın deyil. axı insan eyni zamanda həm sevə, həm də nifrət
eləyə bilərmi?
Onun həmin gecədəki qəribə, diqqətli baxışını xatır ladım
– bu baxışlar ölüm müjdəçisi idi. Lakin mən həm də don Rik-
kardo böyük, dərkedilməz, bizi öz alovu ilə yandıran, bütün
vücudumuzu külə döndərən məhəbbət haqda şeirlərini oxu-
yanda, hersoqun xəyalpərəst, nəmli gözlərini xatırlayıram.
Bəlkə məhəbbət elə müəyyən məzmunu olmayan, avazla
oxunduğundan sadəcə qulağa xoş gələn qəşəng şeirlərdir?
Bilmirəm. amma istisna etmək olmaz. adamlar da saxta pul
kəsənlər kimidirlər.
Məni həmin o gecə fahişə qadınla münasibəti də mat
qoyub. Həmişə fikirləşirdim ki, hersoq heç vaxt belə alça-
la bilməz. Əşi, mənə nə var ee. Onun mənim təsəvvür et-
diyim kimi olmamasına artıq öyrənmişəm. Ertəsi gün bu
hadisə barədə nökərlərdən birinə ehtiyatlı ifadələrlə danı-
şaraq heyrətimi bildirdim. O isə qəti təəccüblənmədi. Her-
soqun həmişə saray xanımları, şəhərli qadınlar, bəzən də
məşhur kurtizanlar arasından sevgililəri olub, hal-hazırda
onun istəklisi hersoginyanın bir damicellasıdır (saray xanı-
mı) – Fyametta. Hersoq sevgililərini əlcək kimi dəyişir, deyə
gülərək mənim məlumatsızlığıma təəccüb etdi.
87
Qəribədir ki, bu boyda şey mənim fövqəladə diqqətli,
sirayətedici gözlərimdən yayına bilib. Gör hersoqa qeyd-
şərtsiz pərəstişim məni necə kor qoyub.
Onun hersoginyaya xəyanəti məni narahat etmir. Bu qa-
dına nifrət bəsləyirəm və onun aldadılmasına hətta sevinirəm
də. Özü də o, don Rikkardonu sevir axı. Sinəmdə gizləməyə
məcbur olduğum, qaynar məhəbbət sözləriylə dolu məktubları
da ona yox, don Rikkardoya yazır. Ürəkdən inanıram ki, onu
nə vaxtsa vurub öldürəcəklər.
Yağış, tanrıya şükürlər olsun ki, kəsdi. Bu gün biz ça-
dırlardan çıxanda günəş möhkəm parlayırdı, dağların silu-
eti dəqiq görünürdü, hərçənd ki, bütün ətrafa hələ rütubət
hopmuşdu, hər yerdə gölməçələr, qıjıltıyla axan sular var-
dı. adamın əhvalını fövqəladə yüksəldən bir səhər idi. Göy
üzü təmizlənmişdi, gözlərimiz qarşısında təpənin üstündə
yüksələn quldur şəhəri Montansa açılırdı; biz artıq onun
görkəmini də unutmuşduq, indi isə qala divarlarının arxasın-
dakı hər ev, qədim qüllələrin hər mazğalı – bir sözlə, kilsələrin
və zəng qüllələrinin başındakı qızıl suyuna çəkilmiş xaçlara
qədər, hər şey yağışdan sonra xüsusilə aydın görünürdü. Bu
lənətə gəlmiş şəhərin alınacağı və nəhayət ki, yer üzündən
silinəcəyi gün uzaqda deyil.
Çölə çıxıb təmiz havada bədənini açdığına hamı sevinir-
di, yaxşı hava adamı oyadır, hərbi ruhiyyəni qaldırır. Darıx-
maq, biganəlik elə bil küləklə sovrulmuşdu. Hamı döyüşə
can atırdı. Mən ordunun döyüş ruhuna yağışın öldürücü təsir
göstərdiyini güman edəndə böyük səhvə yol vermişdim.
Görünür yağış döyüş ruhunu zamanı yetişənə kimi bir az
kütləşdirirmiş.
88
Düşərgəmizdə həyat qaynayır. Əsgərlər danışıb gülə-
gülə, silahlarını təmizləyirlər, nökərlər cəngavər zireh lərini
par-par yanana kimi sürtürlər, atları zeytunlu təpələr arasın-
dan yağışdan sonra qıjıltı ilə addımbaşı axan kiçik çaylarda
çimdirməyə aparırlar, hamı və hər şey qarşıdakı döyüşə ha-
zırlanır. Düşərgə əvvəlki görünüşünü qaytarıb, müharibə isə
özünün rəngarəngliyini və bayram sayağılığını; bu sima ona,
heç şübhəsiz, daha çox yaraşır. Rəngbərəng əsgər mundirləri,
dəbdəbəli gümüş yəhər-qayışlar günəş altında parlayaraq
bərq vurur.
Mən durub şəhəri – yürüşümüzün son mənzilini bir xeyli
nəzərdən keçirdim.
Zahirən güclü istehkamlarla möhkəmləndirilmişə ox-
şayırdı, onun divarları və qala qurğuları hətta alınmaz kimi
görünürdü. Lakin onu alacağıq və bu işdə bizə messir Ber-
nardonun böyük köməyi dəyəcək. Onun yeni taranlarını və
daşatan maşınlarını, bic mühasirə qurğularını və dəhşətli,
nəhəng bombardalarını görmüşəm. Dünyanın heç bir qa-
lası onların qarşısında davam gətirə bilməz. Biz istənilən
maneədən keçəcəyik, uçurub dağıdacağıq, o da alınmayanda,
həmin axşam özünün dediyi kimi, lağım atıb, divarın bir par-
çasına mina qoyaraq, sadəcə partladacağıq, bütün ağlabatan
vasitələrlə döyüşəcəyik, bu dahinin bizim üçün kəşf etdiyi
hər şeydən istifadə edəcəyik və ətrafımıza ölüm və dağıntılar
səpərək, şəhərə, onun küçələrinə soxulacağıq. Şəhər yandı-
rılacaq, talanacaq, yer üzündən silinəcək. Daşı daş üstə qal-
mayacaq. Və onun əhalisi, bu qaçaq-quldur layiqli cəzalarını
alaraq ya məhv ediləcək, ya da əsir götürüləcək, Montansa-
nın keçmiş əzəmətinə yalnız böyük, tüstülənən xarabazarlıq
dəlalət edəcək. Mən inanıram ki, hersoq özünün sərt əliylə
89
qan düşmənini məhv edəcək. O ki, qaldı Bokkarossanın
muzdlularına – onların azğınlığını təsəvvürə gətirmək belə
dəhşətlidir. Bu bizim son və qəti qələbəmiz olacaq.
amma əvvəlcə yolumuzun üstündəki, şəhərlə bizim ara-
mızda qərar tutan qoşunları süpürləməliyik. Onların sayının
əhəmiyyətli dərəcədə artdığını görmək çətin deyil – bunu
mən də təxmin edirdim. Bəziləri deyir ki, bu çox əzəmətli
qoşun elə bizimki boydadır, sayı Bokkarossanın qüvvələri
ilə bir yerdə bütün bizim qoşunların sayından az olmaz.
Şişirtmədir. Düzdür, onlar əvvəlkindən xeyli böyük ərazini
tutublar, amma ona əzəmətli demək düşmənin gücünə layiq
olduğundan artıq qiymət verməkdir. Hersoq onları ilk dəfə
görəndə əvvəlcə qaşları çatıldı, amma elə o dəqiqə də qarşı-
dakı döyüş barədə fikirdən, nəhayət ki, insanı şövqə gətirən
son və həlledici çarpışmaya girə bilmək imkanından ilham-
lanaraq şad oldu. Bax, buna deyərəm əsl döyüşçü! O, bir
dəqiqəlik belə olsa, qələbəmizə şübhə etmir, mənə məlum
olduğu qədər, heç sərkərdələrimiz arasında da buna şübhə ilə
yanaşan yoxdur.
Şəhərə hücumun iştirakçısı olmaq yəqin əla şeydir. İndiyə
kimi bu mənə bir dəfə də qismət olmayıb.
Mən qəsrimizin sol qülləsindəki yataq otağımda, adətən
yazı-pozu etdiyim guşədəyəm. alçaq, mənim üçün çox rahat
olan masanın arxasında iştirakçısı olduğum o əlamətdar və
taleyüklü hadisələrin təsvirinə davam edirəm. necə olub ki,
mən yenə evimizə dönmüşəm? Bunun çox bəsit bir izahı var.
Biz döyüşdə qələbə çaldıq. amma heç şübhəmiz yox idi
ki, əhəmiyyətli itkilər bahasına belə olsa, mütləq qələbə ça-
lacağıq. Ölənlər həm o, həm də bu tərəfdən kifayət qədər
idi, amma düşmən tərəfdən daha çox olardı. İndi, təbii ki,
90
bizə nəsə bir ciddi müqavimət göstərmək çətin olacaq. Lakin
təkrar edirəm ki, bu döyüş bizim üçün də qanlı-qadalı oldu.
Xüsusilə də döyüşün ikinci günü. amma əsgərlər elə bunun
üçündür də. Elə bir dəhşətli şey də olmayıb, adamlar boş-boş
danışırlar özləri üçün.
Biz indi ona görə evdəyik ki, hersoq müharibəni tam
qələbə ilə başa çatdırmaq məqsədilə geri dönərək güc top-
lamaq məcburiyyətində qaldı. Və bundan başqa eşitmişəm
ki, bu məqsədə çatmaq üçün zəruri olan ehtiyat maliyyə
vəsaitləri də olmalıdır. Belə bir kampaniyaya, təbii ki, bö-
yük vəsaitlər tələb olunur. Deyirlər ki, hersoq Venesiya
tacirləriylə danışıqlar aparır. Bu alverçilərdə bizə lazım olan
mal zibil kimidir və bu məsələ, deyilənə görə, lap yaxınlarda
həllini tapacaq. Bundan sonra isə ara vermədən yürüşə çıxa-
cağıq.
Deyirlər ki, Bokkarossa və onun muzdluları paylarının
artırılmasını tələb ediblər, bundan savayı onlar elə hesab
edirlər ki, əvvəlki razılaşmadan paylarına düşəsi məbləği də
tam almayıblar. Bu səbəbdən də indi bizimkilər üçün xeyli
problem yaradırlar. Mən, etiraf edim ki, onların müharibənin
bu tərəfinə belə əhəmiyyət vermələrini heç gözləməzdim,
axı heç kəs onlar kimi cəsur və qorxmaz vuruşmurdu. Elə
fikirləşirdim ki, onlar müharibəni elə müharibə xatirinə
sevirlər, məsələn mənim kimi. Lakin belə qərəzsizliyi hamı-
dan ummaq da olmaz yəqin. Onların pul istəməkləri tamamilə
təbiidir. Odur ki, paylarına düşəni alacaqlar.
Bir də hersoqla kondotyer arasındakı fikir ayrılıqla rından
söz açırlar – o qədər boş-boş şeylər eşidir ki, adam. Qoşunlar
itki verəndə və işlər rəvan getməyəndə adamlar adətən ruh
düşkünlüyünə düçar olurlar. İşin nəticəsindən hamı narazı qa-
91
lır, hamı bir-birini ittiham edir, yorğunluqdan şikayətlənirlər,
özlərinin və düşmənlərinin itkilərini saymağa başlayırlar
və sairə və ilaxır. Bokkarossanın muzdluları isə əla, lap qu-
duz kimi vuruşsalar da, çox mümkündür ki, bunu hersoqun
gələcəyə yönəlik planlarının gerçəkləşməsi naminə eləmirlər,
böyük ehtimalla, onların beynindəki tamam başqa şeylərdir.
amma bütün bunlar xırda məsələlərdir. Tam əhəmiyyətsiz və
keçici.
Əşi, belə məsələlər mənim üçün qətiyyən maraqlı deyil,
o ki qalmış müharibə kimi bir işdə bayağı pul məsələləri ola
və ona görə də bu barədə geniş söhbət açmaq fikrim yoxdur.
Evdə oturmaq ay darıxdırıcıdır ha! Birbaşa döyüş meyda-
nından gəlmiş bir adam üçün burdakı həyat dəhşət dərəcədə
boş, yeknəsəqdir. Zaman dartıla-dartıla uzanıb gedir,
bilmirsən ki, başını nəyə qatasan, bütün həyat sanki iflic olur.
amma bu günlərdə hər şey öz həllini tapmalıdır. Tezliklə,
yenə də yürüşə.
Buranın sakinlərinə adamın gülməyi gəlir baxanda,
mən nökərləri və müharibədə iştirak etməyən başqalarını
nəzərdə tuturam. Onlar sanki tamam fərqli aləmdə yaşayır-
lar, elə bil ölkənin müharibə vəziyyətində olma sından belə
bixəbərdirlər. Mənim zirehli paltarıma baxanda, ağızla-
rı açıla qalır, guya bilmirlər ki, döyüş meydanında həmişə
belə geyinirlər – yoxsa heç ağzını açmağa da macal tapma-
mış düşmənin qənimətinə çevrilərsən, özünü məhv edərsən.
Onlar deyir ki, döyüşü anladıq, amma burda axı heç bir
təhlükə yoxdur. Düzdür, amma müharibə də bitməyib hələ.
Mən tezliklə yenə yürüşə çıxacam. Hersoqun yürüş əmrini
hər dəqiqə gözləmək olar, bunun üçün də tam hərbi hazırlıq
92
vəziyyətində olmaq gərəkdir. Mən buna görə zirehli paltarı
çıxarmıram. Əşi, onları anlatmaq mümkündür məgər?
Özləri müharibədə olmadıqlarından bunu təbii ki, heç
cür təsəvvür edə bilməzlər. Yürüş həyatını, onun bütün
təhlükələrilə bir yerdə, təxmini də olsa təsvir etməyə çalışan-
da isə, sənə idiot kimi inamsız nəzərlərlə baxırlar, amma eyni
zamanda həsədlərini də gizlədə bilmirlər. Bütün görkəmləri
ilə demək istəyirlər ki, bu işlərin sənə ki, bir dəxli yoxdur,
sən ki, bunları yaşamamısan, haqqında danışdığın döyüşlərin
heç birində az və ya çox dərəcədə əməli fəaliyyətin qətiyyən
olmayıb. Bu fikirlərin onların içindəki adi paxıllıq hissindən
doğduğunu anlamaq çətin deyil. Yaşamamışam! Onlar bilmir
ki, şpaqamın tiyəsində son qəddar döyüşün qanlı izi hələ du-
rur. Mən onu göstərmirəm, çünki adətən müharibə zamanı
çiçəklənən, məsələn elə don Rikkardonun özünə də aid olan
əsgər gopçuluğu ilə heç aram yoxdur. Mən yalnız şpaqamın
qəbzəsini bir az da bərk sıxaraq arxamı onlara çevirirəm.
Hadisə isə belə olmuşdu. Son ikigünlük döyüşümüz zama-
nı bizim qarşımızda sağ cinahla şəhər arasındakı yüksəkliyi
tutmaq vəzifəsi dururdu və biz bunu həyata keçirdik. amma
bu əməliyyat ucuz başa gəlmədi. Əvəzində vəziyyətimizi
xeyli dərəcədə yaxşılaşdırdı. Hersoq o dəqiqə yüksəkliyin
bizə verdiyi üstünlükləri qiymətləndirmək üçün ora yollandı.
Mən də təbii ki, onunla getdim. Yüksəkliyin lap təpəsində
Lodovikonun şəhərkənarı qəsri yerləşirdi. Qeyd etmək la-
zımdır ki, yerini yaxşı seçmişdilər, sərv və ərik ağacları ilə
əhatə olunmuş qəsr çox gözəl görünürdü. Bir neçə əsgərlə
mən getdik ki, görək qəsrdə bizə xoşagəlməz sürpriz düzəldib
üstümüzə qəfil hücum edərək, hersoqun həyatı üçün təhlükə
yarada biləcək düşmən gizlənməyib ki. Qəsr bomboş idi, bir
93
neçə qocalıb, əldən düşmüş və görünür elə bu səbəbdən geri
çəkilərkən özləri ilə aparmadıqları nökərlərdən savayı kimsə
yox idi, – hersoq onların işini bitirməyə icazə vermədi. Mən
də vaxt var ikən zirzəmiyə endim, onu nəzərdən keçirmək
heç kimin ağlına gəlməmişdi, hərçənd ki, bundan gözəl sı-
ğınacaq tapa bilməzdin. Orda gözlənilmədən bir karlik gör-
düm – Lodoviko öz sarayında çoxlu karlik saxlayırdı, – yəqin
onu da geri çəkilərkən atmışdılar, amma bilmədim niyə. O,
dəhşətli dərəcədə qorxdu və yarıqaranlıq yan keçidə üz qoy-
du. Mən qışqırdım: «Dayan!» amma o qışqırtıma əhəmiyyət
vermədi, bundan özüm üçün elə nəticə çıxardım ki, deməli
bu karlikin vicdanı təmiz deyil. Onun silahlı olub-olmama-
sını bilmirdim və elə buna görə də dolaşıq yeraltı keçidlərdə
onu təqib etməyim həyəcanlı, riskli bir iş idi. nəhayət ki,
o bayıra çıxışı olan bir otağa sivişdi, yəqin çıxıb qaçmaq
istəyirdi, amma qapını açmağa macal tapmadı, özümü yetir-
dim. O, şikayətlə ciyildədi, ilişdiyini dərk edirdi. Onu siçovul
kimi divarların dibi ilə qovaladım, bilirdim ki, əlimdən qur-
tarası deyil daha. axırda bir təhər küncə sıxışdırdım – artıq
o mənim idi! Şpaqamı onun qarnına itələdim, çox asan dəlib
keçdi. Əynində döyüşçüyə aid zireh-zad da yox idi, gülməli
mavi, məxmər kamzol geymişdi, yaxalığında krujeva-zad
vardı, lap balaca uşaq kimi. Onu elə yıxıldığı yerdə qoyub,
gündüz işığına və döyüşə qayıtdım.
Mən bu barədə ona görə danışmadım ki, bu hərəkətimi
qəhrəmanlıq saymıram. adi bir hadisədir, müharibə üçün
adi. Bununla qürrələnmək istəmirəm. Mən öz əsgər borcumu
yerinə yetirdim – vəssalam. Bu barədə heç kəs bilmir, nə her-
soq, nə də başqa birisi. Heç kəsin ağlına da gəlmir ki, mənim
94
şpaqam düşmən qanından qıpqırmızıdır və mən o qanlı izi
silmirəm – yürüşdə iştirakımdan yadigar saxlayıram.
Bir az təəssüf edirəm ki, məhz karliklə rastlaşdım, daha
yaxşı olardı ki, çox nifrət bəslədiyim adamlardan kiminləsə
üzləşim. Həm də döyüşümüz daha maraqlı olardı. amma
mənim elə öz xalqımı da görən gözüm yoxdur, karliklərə də
nifrət edirəm. Və bu döyüşdə, ələlxüsus da ölümcül zərbəni
endirəndə qəribə bir ekstaza düşdüm, sanki bir dini ayin
icra edirdim. Buna bənzər hissi İosofatı boğanda keçirmiş-
dim, – özüməbənzərləri qırmaq yanğısı. niyə, nə üçün?
Bilmirəm. Özüm özümü anlamıram, Yəni mən hətta özümə
bənzəyənlərin də məhvini arzulamağa məhkumam?
Onun da, bütün karliklər kimi cırıltılı xədim səsi vardı,
məni yaman özümdən çıxardı. Öz səsim bəmdir, möhkəm
çıxır.
nifrətə layiq, miskin xalq.
Onlar niyə mənim kimi deyillər!
Bu gün səhər hersoginya mənimlə məhəbbətdən da nış-
mağa cəhd elədi. nəsə ağlaşma qurmaq əhvali-ruhiyyəsin-
dəydi, bilmirəm niyə – ümumiyyətlə onun ağlamasına səbəb
şəksiz ki, var, əgər bilsəydi ki, nə qədər səbəb var bunun
üçün! Sonra birdən söhbətinin ahəngini bir anda dəyişdi
– onun əhvalı ani dəyişən şeydir – və başladı zarafatla da-
nışmağa. Kameristka onun saçlarını düzəldənə kimi, güzgü
qabağında oturub zarafatı ciddiyə qataraq çalışırdı ki, məni
yersiz və xoşagəlməz saydığım bu söhbətə çəksin. Mən hər
bir vəchlə boyun qaçırırdım. amma o da əl çəkmirdi. Yəni
heç vaxt eşq macərası yaşamamışam? «Yox, elə bir şey ol-
mayıb», – deyə qaşqa bağımı sallayıb cavab verirdim. O,
təəccüblənir, inanmaq istəmirdi. Yenə yaxamdan əl çəkmədi.
95
nəhayət bu söhbəti kəsmək üçün dedim ki, əgər nə vaxtsa
sevsəm, kişi sevərəm.
O, üzünü mənə tərəf çevirib abırsızcasına qəhqəhə çəkdi,
dalınca da kameristkası. «Kişi – istehzalı bir nida etdi, guya
bunda maraqlı nəsə vardı, – Kişi? Konkret kimi? Bokkarossa
deyil ki?» Və onların hər ikisi yenə gülüşdülər. Mən qızar-
dım, çünki elə onu nəzərdə tuturdum. Mənim qızardığımı
görən kimi lap şənləndilər.
Başa düşə bilmirdim ki, burda gülməli nə var. Onlara
buz kimi, nifrət dolu nəzərlərlə baxırdım. Gülmək, məncə
eybəcər, biabırçı bir şeydir. adamın ağzı birdən aralanıb qır-
mızı damağı görünəndə təsəvvürəgəlməz dərəcədə zəhləm
gedir. Mən neyləyə bilərəm ki, Bokkarossa məndə ən səmimi
qürur hissi oyadır, elə bir hiss ki, onda müəyyən yanğı rüşey-
mi də var. Mənim gözümdə o əsl kişidir.
Xüsusilə də o murdar qulluqçunun hırıltısı, özü də
sahibəsinin gülüşündən xeyli abırsız hırıltısı məni özümdən
çıxardı. Mən hələ hersoginyanın zarafatı ilə birtəhər barışa-
ram, hərçənd ki, mənimlə bu mövzuda zarafat etmək həvəsini
burnundan gətirə bilərdim, onun sualına elə cavab verərdim
ki, lap dəhşətə gələrdi, mən onun gözlərini bu «məhəbbətə»
açardım. Yenə buna, bir də təkrar edirəm, birtəhər dözə
bilərəm – necə olsa, mənim sahibəmdir, hersoq nəslindəndir.
Lakin bu qız kimi, yerindən qalxan hər murdar mənə gül-
sün! Yox, məni məzur tutun! O, özünü mənimlə münasibətdə
həmişə dözülməz aparır, yekəbaşlıq, kinayə edir, məni lağa
qoyurdu ki, saraydakı bəzi qıfılları aça bilmirəm. Ona nə var
axı! Sırtıq, yonulmamış kəndçi, beləsini ancaq şallaqlayasan.
Bokkarossa isə… Mənim ona heyranlığımda qəribə nə
var ki. Mənim də naturam döyüşçü naturasıdır.
96
Günlər əzici intizarda keçir, bilmirsən başını nəyə qata-
san.
Dünən məni Santa-Kroçeyə yolladılar, maestro Ber-
nardoya tapşırıqları vardı. O, adətən elə orda itib-batır, «Sir-
li axşam» üzərində işini davam elətdirir. Mən özümə neçə
dəfələrlə bu sualı vermişəm ki, niyə o, müharibədə olmadı və
maşınlarının fəaliyyətinə əməli iş şəraitində tamaşa etmədi
– özünün yaratdığı maşınlara? Yəni onları təkcə dünyaya
gətirməyi kifayət edir ona?
Mən elə bilirdim ki, onların işinə baxmaq istəyəcək. Orda
ürəyi istəyən qədər meyitləri də öyrənə bilərdi, elmdə böyük
nailiyyətlər qazanardı.
Mən onu öz qiymətli əsərinin seyrinə qərq olmuş vəziy-
yətdə tapdım – hətta mənim içəri girməyimi də görmədi.
nəhayət başını qaldırıb mənə baxanda, gözləri harasa başqa
yerə baxırdı – harada dolaşırdı fikirləri? Mənim cəngavər
geyimimə heç diqqət eləmədi, hərçənd ki, ilk dəfə idi məni
bu qiyafədə görürdü. Yəqin hər halda gördü, amma nə
təəccüb, nə də elə bir maraq göstərmədi. Üzümə dostyana
baxıb soruşdu: «Sənə nə lazımdır, balaca?» Məni belə adlan-
dırmasından hirslənsəm də tapşırdıqlarını ona çatdırdım. Və
elə o dəqiqə də çıxıb getdim, burda ləngiməyin mənası yox
idi. Bircə onun bu şedevrini gözucu süzdüm, mənə elə gəldi
ki, elə keçən dəfəki kimi, işin axırına hələ çox qalıb. O, heç
vaxt bir işi axıra çatdırmır. Görəsən bir belə müddəti nəyin
üzərində düşünür bu?
O, müharibədən heç bir şey soruşmadı, baxmayaraq ki,
mən elə birbaşa ordan gəlirdim. Məndə elə təsəvvür yarandı
ki, müharibə onu qətiyyən maraqlandırmır.
Sinyoriya bizə borc verməkdən boyun qaçırdı! Yol la-
dıqları nümayəndə dedi ki, daha onlardan heç bir maliyyə
97
vəsaiti gözləməyək. ağlasığmazdır! Heç aydın olmadı. On-
ların fikrincə müharibəni pis aparmışdıq. Pis! Həyasızlığa
bax! Pis! Dalbadal qələbələr çalmağımıza baxmayaraq! Biz
düşmən ölkənin lap içərilərinə girmiş dik, düz onların quldur
yuvasına çatmışdıq, indi də divarlarının dibində dayanmış-
dıq, şəhəri almağa tam əzmli idik ki, böyük qələbələrimizin
bəhrəsini dərək. Belə bir zamanda bizə badalaq vurmaq!
Şəhərin taleyi artıq həll olunduğu, alınacağı, talan ediləcəyi,
yandırılacağı, yer üzündən silinəcəyi bir zamanda. Bu
dözülməzdir! adamın inanmağı gəlmir ki, rəzil alverçilər bi-
zim qəti qələbəmizə mane olsunlar! Və yalnız ona görə ki, bu
zəhrimar qır-qızıllarından heç cür əl çəkmək istəmirlər! Yox!
Ola bilməz belə bir şey! Bu, həyasızlığın son nöqtəsi olardı!
Hersoq çıxış yolu tapmağa sadəcə borcludur. Təbii ki,
tapacaq da. Belə böyük, şərəfli bir müharibənin qələbə ilə
başa çatmasının müqəddəratını murdar bir şey olan pul
müəyyənləşdirə bilərmi? Bu tam istisna olunur.
Sarayda çaparların, yadelli səfirlərin, müşavirlərin və
sərkərdələrin əlindən ayaq basmağa yer yoxdur. Çaparlar elə
ora-bura çapmaqlarındadırlar.
Həyəcandan az qalıram dəli olam.
Bokkarossanın muzdluları daha vuruşmaqdan imtina
eləyirlər! Onlar tələb edirlər ki, razılaşdıqları məbləğ tam
olaraq indi ödənilsin, sonrakı mərhələdə isə iki dəfə çox ala-
caqlar. Yəni onlara düşəni tam şəkildə almasalar, barmaqla-
rını da tərpətməyəcəklər. Hersoq pul tapa bilmir və çalışır
ki, onları başqa yolla şirnikləndirsin, deyir ki, şəhər alınan-
da, talan üçün büsbütün onların ixtiyarına veriləcək, ordakı
qənimət isə görünməmiş bir sərvətdir. Onlar da cavab verirlər
ki, şəhərin alınıb-alınmayacağı hələ bəlli deyil, indiyədək bu
98
şəhəri alan olmayıb. Özü də əvvəlcə Öküzün qoşununu dar-
madağın etmək, şəhəri uzun müddət mühasirədə saxlamaq
lazımdır. Onların isə mühasirə ilə heç arası yoxdur, darıxırlar.
nə qədər ki, mühasirə halqasını gözləyirsən, heç talan etmək
də olmur. Onların onsuz da xeyli, güman etdiklərindən artıq
itkiləri vardı. Və bütün bunlardan heç xoşlanmırdılar. Onlara
xoş gələn öldürməkdir, özlərinin gəbərməyi deyil, elə belə də
çatdırın, öləndə də heç olmasa babat pula görə öləsən, qəpik-
quruş üçün yox. Bir sözlə, onların ifadələrində diplomatik
incəlikdən əsər belə yox idi.
İndi nə olacaq? Bunların axırı necə olacaq?
Yəqin hersoq nəsə bir çıxış yolu tapar. Kəlləsi saat kimi
əla işləyir. O, maneələri sevir, qarşısına maneə çıxanda
onun dühası da var gücü ilə təzahür eləyir. Bir də axı bi-
zim məğlubedilməz ordumuz Montansa şəhərinin divarla-
rı önündə necə durmuşdusa, eləcə də dayanıb. Gəlin bunu
unutmayaq.
Müharibə başa çatdı! Qoşunları geri, sərhədlərdən bu üzə
çəkəcəklər, hər şey bitdi. Qurtardı!
Yuxuda deyiləm ki, görəsən! Bunlar mənim yuxularımda
baş vermir ki! Yəqin indi oyanıb başa düşəcəyəm ki, bu an-
caq yuxu imiş, qorxulu, dəhşətli yuxu.
Lakin bu yuxu deyildi! Bu, həqiqətdir. Dəhşətli həqi-
qət! Çıxılmazlıq içində başından tutursan, bunları başa
düşməkdən imtina edirsən.
acgözlük, şərəfsizlik, satqınlıq – insanın bütün bu qü-
surları birləşərək bizim qəhrəman orduya üstün gəldi, onun
silahını əlindən aldı. Bizim düşmən qapısında dəhşətli bir
qüvvə kimi dayanmış şanlı ordumuz bircə məğlubiyyət belə
görmədən başını aşağı salıb geri çəkilməlidir, aldan mış, sa-
99
tılmış, hamı tərəfindən aldadılmış halda evə dönməlidir.
Evə! Ya qələbə, ya ölüm yanğısıyla yaşadıqları halda! Bu nə
cinayət, nə faciədir!
Bizim əzəmətli, ölkə tarixində ən uğurlu müharibəmiz və
bu cür sonluq!
Sanki iflic vurub məni. Ömrüm boyu heç vaxt içimdə belə
bir etiraz baş qaldırmamışdı. Mənim bütün vücudum qəzəblə
etiraz edir. Və eyni zamanda, sanki iflic olmuşam, tam güc-
süzlüyümü hiss edirəm. Mən işlərin gedişinə necə müdaxilə
edə bilərəm, onu necə dəyişə bilərəm axı? Bu ağrılı tamaşanı
necə dayandıra bilərəm? Mənim əlimdən heç nə gəlməz. Heç
bir şey.
Bu sondur. Hər şey bitdi. Son.
Bu barədə eşidəndə və eşitdiklərimin mahiyyətini an-
layanda qaçıb getdim, heç kəs görmədən gözdən itdim ki,
yuxarıda, öz otağımda tək qalım. Qorxurdum ki, hisslərim
məndən güclü çıxa, qorxurdum ki, onların öhdəsindən kişi
kimi gələ bilməyəm. Və elə ki, öz otağıma qədəm basdım,
məni ağlamaq tutdu. Bunu gizlətmirəm. Daha özümə gücüm
çatmırdı. Dəli bir qəzəb içində yumruqlarımı gözlərimə sıxıb
ağlayırdım. Hönkürtü çəkirdim.
Hersoq öz otağından çıxmır və heç kəsi qəbul eləmir. Elə
naharını da orada eləyir, təklikdə. Masa arxasında mən qul-
luq eləyirəm ona, məndən və yeməyi gətirən nökərdən başqa
onu görən olmur. Zahirən tamamilə sakitdir. Lakin bu solğun
maskanın arxasında nələrin gizləndiyini demək çox çətindir.
Onun qara saqqalla çevrələnmiş sifəti təbaşir kimi ağarıb,
gözləri isə donuq nəzərlərlə baxır. Çətin ki, mənim burda ol-
duğumu duya; nazik, qanı qaçmış dodaqlarından bircə söz
100
belə qopmur. Yazıq nökər ondan dəhşət qorxur. Qorxağın bi-
ridir.
Venesiyanın imtina etməsi barədə, bu zəhrimar alverçi
respublikanın ona müharibəni davam etdirməkdə mane ol-
maq fikrinə düşdüyü haqda xəbər yetişəndə qəzəbindən part-
ladı. Onu heç vaxt bu vəziyyətdə görməmişdim. Qəzəb içində
kükrəyirdi, qorxudan baxmaq olmurdu ona. Özümü unudub
xəncərimi qapdım, onu az qala qəbzəsinə kimi stola sanc-
dım. Əgər bu rəzil alverçilər onu həmin anlarda görsəydilər,
əminəm ki, pullarını çıxarıb, masanın üstünə qoyardılar.
Deyirlər ki, o messir Bernardonun dahiyanə kəşflə rindən
əməlli-başlı istifadə edə bilməməsindən daha çox narahatdır.
Bu təchizat indi onun karına yaman gələrdi. O, arxayındır ki,
bu mexanizmlərin köməyi ilə biz şəhəri mütləq alacaqdıq,
qələbə, necə deyərlər, lap ovcumuzun içində idi. Bəs niyə
olmadı?
Mən onun dəli olmasına məmnuniyyətlə tamaşa edir dim.
Qəzəbi gözəl idi. amma sonra fikirləşdim ki, bəlkə də her-
soq heç o dərəcədə güclü şəxsiyyət deyil. niyə başqaların-
dan bu qədər asılıdır axı? Murdar pullardan asılıdır? niyə öz
qoşunumuza əmr verib şəhəri toza çevirmədi? Bəs qoşun nə
üçündür?
Mən sadəcə soruşuram. Sərkərdə deyiləm, bəlkə də hərb
sənətindən qətiyyən başım çıxmır. amma mənim də qəlbim
yanır, əzab çəkir, başımıza gələnləri anlamağa çalışır.
Döyüş paltarımı çıxardım, onu acı hisslərlə karliklərin
yataq otağında divardan asdım. Elə ordaca asılı qalıb –
kəndirdən asılan kukla kimi yazıq, gücsüz, abırdan düşmüş,
şərəfi əlindən alınmış halda.
Sülh şəraitində yaşamağımızın bir ayı olacaq, az qalıb.
Əhvali-ruhiyyə pisdir – qəsrdə də, şəhərdə də, ölkədə də.
101
Qəribədir ki, qısa, ya da uzun sülh şəraiti ümumi narazılıq
və sıxıntı vəziyyətini necə gücləndirir, bax, indi də elə bu baş
verir, atmosfer getdikcə daha boğucu olur, insanı darıxdıran
ölü bir sükunət hökm sürür fəzada. Evlərinə dönmüş əsgərlər
hər şeydən narazıdırlar, müharibədən gizlənənlər isə onla-
ra kinayə edir, lağa qoyurlar, yəqin ona görə ki, müharibə
gözlənilən nəticəni verməmişdi. Gündəlik həyat çoxdan
müəyyənləşmiş bir məcra ilə ölgün, darıxdırıcı axıb gedirdi,
nə bir sevinc vardı, nə də qarşıda bir məqsəd. Müharibənin
gətirdiyi bütün ruh yüksəkliyi, bütün gümrahlıq izsiz yox ol-
muşdu.
Qəsr sanki ölmüşdü. Əsas qapılardan nə girən vardı, nə
çıxan, təkcə özümüzük, biz də çox vaxt başqa qapılardan
istifadə edirik. nə məruzə etməli bir adam var, nə də qonaq
eləməli. Rəsmi zallar bomboşdur, hətta saray əyanları da or-
da-burda gizlənir, burunlarının ucunu da göstərmirlər. Saray
keçidlərində bir ins-cins görməzsən, pillələrdə isə yalnız öz
addımlarının əks-sədası eşidilir. adamın canına lap üşütmə
düşür, sanki xəyalat səltənətinə düşmüsən. İçəridə, uzaq
yataq otaqlarında isə hersoq ya o baş-bu başa gəzir, ya da
üstündə xəncər zərbəsinin qaralan yarası olan stolun arxasın-
da düşüncələrə qərq olub oturur.
Eyni nöqtəyə baxır, qaşlarını çataraq, qəzəblə baxır, nəsə
fikirləşirdi, fikri nə idi – bəlli olmurdu.
Kədərli, darıxdırıcı günlər. Gün uzanıb gedir, axşam düşə-
nəcən bezirsən.
İndi boş vaxtım nə qədər desən var, ürəyim istəyən qədər
həyatımı təsvir eləyə, düşüncələrimi bölüşə bilərəm, amma
heç həvəsim yoxdur. Vaxtımın çoxunu pəncərə qarşısında ke-
çirir, qəsrin qabağından boğuq sarı kərtənkələ kimi qıvrıla-
102
qıvrıla, tənbəl-tənbəl axaraq qala divarlarının yaşıl mamırını
parça-parça qoparıb aparan çaya tamaşa edirəm.
Lodovikonun torpaqlarında bizim parlaq qələbəmizə şa-
hidlik edən həmin bu çaya!
Yox, bu görünməmiş bir şeydir! Bu, son, dəhşətli günlər
ərzində baş vermiş hadisələrin ən ağlasığmazıdır! ayağımın
altından torpaq qaçır – bundan sonra kimə və nəyə inanasan
axı?!
Heç təsəvvürə gətirmək olardı ki, hersoq bizimlə Montan-
sa arasında barışığı zəruri bilsin və bir də bir-biriylə müharibə
etməyəcəkləri barədə saziş imzalamağı vacib saysın! Deyir-
miş ki, bu bitmək bilməyən müharibələrə son qoymaq la-
zımdır, tərəflər təntənəli şəkildə öhdəlik götürməlidirlər ki,
heç vaxt bir-birilərinə qarşı silah qaldırmayacaqlar! Sonun-
cu hücumdan qəzəblənən Öküz guya əvvəlcə razılaşmırmış.
Lakin hersoq öz təklifində möhkəm israr edib. Yəni deyib
ki, niyə bizim xalqlarımız bir-birini qırmalıdır, bu mənasız
müharibələrin nə faydası var? Müharibə xırda fasilələrlə ar-
tıq neçə yüz ildir ki, davam edir, tərəflərdən heç biri həlledici
qələbəyə nail ola bilmir, hər ikisi var-yoxdan çıxır. nə qədər
bəla gətirir bu müharibələr! Sülh və razılıq şəraitində yaşamaq
nə qədər gözəl olardı, ölkələrimiz necə lazımdır çiçəklənər,
öz rifahını daim yüksəldərdi! Deyəsən Lodoviko da yavaş-
yavaş hersoqun ona öz namələrində təlqin etdiklərinə qulaq
asmağa, onun dəlillərini ağıllı saymağa başlamışdı. İndi isə
artıq öz cavabında hersoqun təklifinə razılıq verərək «əbədi
sülh» danışıqlarına gəlmək, «təntənəli müqavilə» imzalamaq
dəvətini qəbul edirdi.
Deyəsən hamının ağlı çaşıb! Əbədi sülh? Müharibəsiz
həyat? Bu nə sayıqlama, bu nə uşaqlıqdır! Yəni onlar belə
103
hesab edir ki, dünya düzənini dəyişmək iqtidarındadırlar?
Özündən müştəbehliyə bir bax! Keçmişin böyük ənənələrinə
xəyanətə bir bax! nədir, belə çıxır ki, daha heç vaxt qan ax-
mayacaq, şərəf, igidlik hörmətə layiq sayılmayacaq? Heç
vaxt şeypurlar səslənməyəcək, süvarilər əldə nizə hücuma
yürüməyəcək, düşmənlər bir-birinə qarşı qalxaraq döyüş
meydanında qəhrəmancasına həlak olmayacaq? Bəşər övla-
dının nəhayətsiz özündənrazılığını cilovlaya biləcək heç bir
şey qalmayacaq? Deməli belə çıxır ki, soyuqqanlı, amansız
Bokkarossa da enli qılıncını yelləyərək forsundan cırılan in-
san kütləsinə onları idarə edənin kimliyini və nəliyini anlat-
mayacaq? Və həyatın ən vacib təməli söküləcək?!
Barışıq! Bundan böyük biabırçılıq təsəvvür edilə bilər-
mi?! Qarı düşmənlə barışıq! Həyat, yaşam qanunlarının necə
murdar təhrifidir bu! Bizim hamımız üçün necə alçaqlıq,
necə böyük təhqirdir! Bizim döyüşçülər üçün, həyatını bu
yolda qurban vermişlər üçün! Həlak olmuş qəhrəmanların
xatirəsinə necə dəhşətli bir həqarət idi, belə çıxırdı ki, onlar
özlərini nahaqdan qurban vermişdilər! Bu murdarlıqdan lap
ürəyim bulanırdı.
Deməli bu barədə düşünürmüş. Mən də başa düşmürdüm
heç, anlaya bilmirdim. Bu imiş məsələ! Əhvali-ruhiyyəsi də
gözlə seziləcək dərəcədə dəyişmişdi bundan sonra, yenə də
insanlarla təmas saxlayırdı, gümrah, özündənrazı idi yenə.
Görünür elə bilirdi ki, qeyri-adi dərəcədə müdrik bir çıxış
yolu tapmış, «əhəmiyyətli bir ideya» kəşf etmişdi.
Mənim sonsuz nifrətimi təcəssüm etdirmək üçün söz yoxdur.
Hersoqa, mənim ağama inamım sarsıdıcı bir zərbəyə məruz qal-
dı və bu zərbədən bir də özünə gəlməz. O, bir hökmdarın enə
biləcəyi ən aşağı nöqtəyə düşdü. Əbədi sülh! Əbədi barışıq!
104
Əbədi olaraq müharibəyə «yox» deyirik. Yalnız sülh və yenə
də sülh!
Həqiqətən belə bir ağanın karliki olmaq asan deyil.
Qəsrdə bu sarsaq hadisəyə görə it yiyəsini tanımır. ad-
dımbaşı süpürgəyə, vedrəyə ilişirsən, hər tərəfdə cır-cındır
qalaqlanıb, onları pəncərələrdən çıxarıb çırpanda toz ərşə elə
dirənir ki, adamın lap boğazı qovuşur. Çardaqlardan qədim
qobelenləri gətirib hər tərəfdə salıblar yerə, indi isə üstündəki
sarsaq məhəbbət səhnələrini tapdalayırlar ki, düzəlsin, sonra
da onları biabırçı «sülh və həmrəylik» bayramını bəzəmək
üçün divarlardan asacaqlar. İllər uzunu boş qalmış qonaq otaq-
larını tələsik qaydaya salırlar, nökərlər fırfıra kimi ora-bura
o qədər fırlanırlar ki, ayaqları dolaşır. Hamı qəzəblidir, hamı
bezib, ürəklərində hersoqun bu axmaq planına lənət yağdırır-
lar. Palasso Ceraldini də yuyub təmizləyirlər, görünür orda
Lodovikonun eskortu yerləşəcək. Deyirlər ki, Bokkarossa və
muzdluları özlərindən sonra orada əsl donuz tövləsinə bənzər
bir mənzərə qoyublar. anbarlar yeyəcəklərlə doldurulur –
yüzlərlə öküz, dana, qoyun cəmdəyini eşikağasının tapşırığı
ilə yoxsul camaat gətirir bura; nə qədər taxıl da gətiriblər, həm
də qonaqların atlarını yemləmək üçün. Təbii ki, kəndlilər də
qəzəblidirlər, bütün ölkədə narazılıq var. Fikirləşirəm ki, əgər
gücləri çatsaydı, hersoqun bu sərsəm «sülh bayramına» görə
qiyama qalxardılar. Meşə təsərrüfatlarında maralları, qırqo-
vulları və dovşanları ovlayır, dağlarda qaban vururlar. Saray
ovçuları mətbəxə kəklik, leylək daşıyır, nökərlər göyərçin
kəsir, quş damlarında axta xoruzların yağlısını axtarır, rəsmi
ziyafət üçün tovuz quşları seçirlər. Dərzilər hersoq üçün, her-
soginya üçün bahalı Venesiya parçalarından pal-paltar tikirlər
– buna kredit açıqdır, müharibə məsələsi deyil ki! – Eləcə də
105
şəhərin bütün zadəganları üçün elə hey ölçü çıxarır, geyindi-
rib yoxlayırlar. Qəsrin önündə və sonra da bütün küçə boyu
zəfər tağları qurulur, Lodoviko özünün əsabələri ilə onların
altından keçəcək. Hər tərəfdə bəzəkli talvarlar qurulur, qul-
luqçular xalıların, cürbəcür tikmələrin tozunu çırpırlar; onları
pəncərələrdən asacaqlar. Musiqiçilər səhərdən axşama kimi
məşq edirlər, adamın az qalır başı çatlasın, saray şairləri isə
komediantların taxt-tac zalında oynayacağı növbəti sarsaq
tamaşanın sözlərini qoşurlar. Hamının işi-peşəsi bu axmaq
bayrama hazırlıqdır! Bütün söhbətlər də bu barədədir, fikir-
düşüncələr də. Bir qazan yağda qaynayırıq elə bil, sarayda
bircə dənə xəlvət guşə belə tapılmaz – kiməsə toxunmadan,
ya nəyəsə ilişmədən, addım belə ata bilməzsən, hər yerdə qa-
çaqaç, qovhaqovdur.
Hirsimdən lap partlamağım gəlir.
Düşmən onun şərəfinə misilsiz dərəcədə bəzənmiş pay-
taxtımıza təntənə ilə girdi. Lap öndə at belində, əllərində
təbərzin tutmuş yaşıl və qara paltarlı süvari cangüdənlərin
əhatəsində otuz şeypurçu və fleytaçalan gəlirdi. Lodoviko
Montansa küçələrdən öz oğlu, ağzından süd iyi gələn Co-
vanni ilə bir yerdə çapıb keçdi, onların arxasınca isə əsl-
nəcabətli cəngavərlər, senyorlar, lap axırda isə iki yüz arba-
letçi ötdü. Lodoviko gümüş tikməli, tünd-yaşıl örtüklü qara
at minmişdi, öz əynində isə gümüş zireh vardı və xalq onu
«böyük ruh yüksəkliyi ilə» qarşıladı – xalqa tapşıran kimi
ruhu yüksəlir, səbəbinin isə heç əhəmiyyəti yoxdur; məsələn
indi onlar əbədi sülhə görə xoşbəxt sayırdılar özlərini. Her-
soq tərəfindən dəstənin pişvazına çıxmış üç carçı Lodoviko-
nun gəldiyindən xəbər verdi, bu səfərin məqsədini şərh etdi
və şəhərin bütün kilsələrində zənglər çalındı. Bizim biabırçı-
106
lığımızın əla uvertürası. Hətta qəsr təpəsində yerləşən, göyə
tuşlanmış bombardalardan yaylım atəşi də açıldı – məncə
onlara bir az da bol barıt qoyub təşrif gətirənlərin dəstəsinə
tuşlasaydılar, daha düzgün olardı. Montansanın oğlu minən
at yaylım atəşindən, ya nəsə başqa şeydən ürkdü, oğlan az
qaldı yəhərdən düşə, qıpqırmızı olmuşdu, lakin atı tez ram
edib çaparaq getdi. O lap uşağa bənzəyirdi, yəqin on yed-
di yaşı ancaq olardı. Düzdür, hər şey salamatlıqla qurtardı,
amma ətrafdakı camaat başladı fikirləşməyə ki, görəsən bu
bəd əlamət sayılırmı. Onların peşəsi «təntənəli hadisələrdə»
cürbəcür əlamət axtarmaqdır, lakin bu mərasimdə onların
təxəyyülünü canlandıracaq başqa bir fürsət olmadı.
Qəsrin darvazasına çatanda Lodoviko atdan endi və her-
soq tərəfindən dəbdəbəli, bər-bəzəkli ifadələrlə salamlandı.
O, möhkəm bədənli, qırmızı damarları görü nən ətli yanaqlı
və qısa, öküz boyunlu, bəstəboy bir kişi imiş. Saqqalı yalnız
çənəsinin kənarlarında çıxırdı, özü də seyrək və belə saqqal
onsuz da qəşəng olmayan sifətini heç gözəlləşdirmirdi. İti
baxışlı, xırda boz gözləri özünü səmimi göstərməyə çalışır-
dı, amma onlara inanmaq olmazdı, axı hamı bilir ki, o bicin
biridir. O, tez qızışan adam təsiri bağışlayırdı və köklüyünü
nəzərə alsaq, məncə hər dəqiqə qan sıza bilərdi beyninə.
Gün mərasimlərdə, qəbullarda, ziyafətlərdə və bizim iki
dövlət arasındakı saziş ətrafında danışıqlarda keçdi. ax-
şam latın dilində dəhşətli dərəcədə darıxdırıcı bir tamaşa
göstərildi, mən bircə kəlməsini də anlamadım, elə bilirəm
başqaları da mənim kimi. Əvəzində onun dalınca adam
dilində əttökən bir komediya göstərdilər, bu tamaşanı hamı
daha yaxşı başa düşdü – ondakı kobud zarafatlardan, əttökən
sözlərdən doyunca ləzzət aldılar.
107
amma bu tamaşa da mənə iyrənc gəldi.
Bu günümüz nəhayət ki, belə bitdi və mən indi öz ota-
ğımda oturub tənhalığıma sevinirəm. Bundan ləzzətli nə ola
bilər! Yaxşı ki, karliklərin otağında tavan alçaqdır, yoxsa
bura da qonaqları yerləşdirərdilər. Bu lap dəhşət olardı.
Bu hersoq oğlu insanların «şəkil kimi gözəl» dedik-
lərindəndir, deməli heç atasına çəkməyib. Mavi məxmər
çullu atının belində, əynində elə həmin rəngdə paltar, atası
ilə yanaşı çapanda, ətrafdakıların hamısı ona gözəl dedi. Ola
bilər. amma şəxsən mənim zövqümə görə, onda kişiyə xas
cəhətlər çox azdır – onun maral gözləri, uzun, qara saçları və
qız kimi incə dərisi… Bir şey olan kimi də elə qız kimi qıza-
rır… Bəlkə də mənim zövqüm pisdir, amma mən belə zahiri
qəbul etmirəm. Məncə kişi, kişiyə oxşamalıdır. Deyirlər ki, o
anasına, böyük mömin və son dərəcə gözəl qadın Beatriçaya
oxşayır, deyirlər ki, bu qadın cəmi on il qabaq ölməsinə bax-
mayaraq, artıq məşhərdən cənnətə keçib.
Günortadan sonra mən oğlanın ancelika ilə rozaridə necə
gəzdiyini gördüm. Daha sonra isə çayın yanında gəzir, qu
quşlarını çörək qırıntıları ilə yemləyirdilər. Hər iki dəfə fi-
kir verdim ki, nə barədəsə danışırdılar. Başa düşmürəm ki,
bu sarsaq uşaqla nə barədə danışa bilər o. Bəlkə də qızın nə
dərəcədə kifir olduğunu da görmürdü, əks-təqdirdə onunla
yanaşı olmaqdan qaçardı. Ola bilər ki, onun özü də elə pri-
mitiv məxluqdur.
Don Rikkardo isə təbii ki, harada aş-orda başdır, bütün
mərasimlərdə iştirak edir, əlinə düşən hər fürsətdə özünü
qabağa dürtürdü. Yaraları artıq sağalmışdı. Mən nədən da-
nışıram e? Hansı yaralar? Baxanda heç nə hiss olunmur,
təkcə əlinin biri azacıq ləng tərpənir. Bu da onun bütün
qəhrəmanlığı.
108
artıq üçüncü gündür ki, düşmən şəhərimizdədir. On ların
şəninə bayram tədbirləri bir-birinə calanıb və bir dəqiqə ra-
hatlıq yoxdur. Dünən axşam yaman yorğun idim, heç bir şey
yaza bilmədim, bu səhər də dünənki boşluğun yerini doldur-
mağa tələsirəm. Sizə dünənki günün necə keçdiyindən, özü-
mün bu barədə düşüncələrimdən söz açım.
Hər iki hersoq qəsrdən hava işıqlaşmamış çıxdılar və bir
neçə saatlarını şəhərin qərb tərəfindəki çəmənliklərdə şahin
ovuna həsr etdilər. Lodoviko şahin ovunun böyük azarkeşi
idi, bizim hersoq isə əla şahinlər saxlayır, onların arasında
Fransa kralından hədiyyə aldığı bir neçə nadir quş da var
və təbii ki, indi quşlarını göstərib qürrələnməyə tələsirdi.
Ovdan qayıdandan sonra masa arxasına keçdilər, yeyib-
içmək başladı, bitmək bilməyən ziyafət, sonra musi qiçilərin
növbəsi çatdı, istədin-istəmədin, qulaq asmalı idin, hərçənd
ki, mənim aləmimdə musiqidən axmaq şey yoxdur, bunun
dalınca mahnı və rəqslərdən ibarət sarsaq bir şey göstərdilər,
sonra da jonqlyorlar çıxış etdi, hamı ləzzət aldı və baxmağa
dəyən yeganə çıxış elə bu idi. Çıxış bitən kimi, yenidən masa
arxasına keçdilər, gecədən xeyli ötənədək yeyib-içmək da-
vam elədi, yemək vaxtı isə abırsız bir pantomima göstərildi –
kişi və qadın aktyorlar elə dar paltarlar geymişdilər ki, lap lüt
təsəvvürü bağışlayırdılar. Tamaşaya qədər əksəriyyət artıq
donuz kimi sərxoş idi. Beləliklə günün proqramı başa çatdı,
mən nəhayət ki, yatmağa gedə bildim və ölü kimi yatdım.
Hersoq bütün bu müddət ərzində çox canlı, mehriban və
cazibədar idi, onu hələ belə görməmişdim. Görünür bilmirdi
ki, öz qonaqlarına necə yarınsın – onların qarşısında elə oyun-
lar çıxarırdı ki, adamın ürəyi bulanırdı. Elə düşünmək olardı
ki, guya Öküzlə o nə vaxtdan bəri çox mehriban dost idilər.
109
Bizim hersoq bu rolu var gücüylə oynamağa çalışırdı. Lodo-
viko isə əvvəlcə özünü bir az donuq, hətta ehtiyatlı aparırdı,
amma yavaş-yavaş düzəldi. Özü də bura cangüdənləriylə,
neçə yüz əsgərlə gəlmişdi – əbədi sülh imzalamağa gedəndə,
bu qədər əsgər nəyinə lazım idi, bilmirəm. amma mövqe-
yi bunu tələb edirdi. Təbii ki, hersoq başqasının sarayı-
na əsabələri olmadan gələ bilməz. Mən elə özüm də gözəl
bilirəm ki, adət-ənənə belədir. Lakin sakit baxa bilmirəm on-
lara, düşmənləri adam lap qılınclamaq istəyir, amma təəssüf
ki, barmağını belə vura bilməzsən. Dəhşətli vəziyyətdir.
Mənim ağamın davranışı – başdan-ayağa tapmaca idi;
özünü qarı düşmənimizlə bu cür necə apara bilərdi? Mən heç
nə anlamıram. amma heç təzə xəbər deyildi bu. Mən onu nə
vaxt başa düşə bilmişəm ki? Bu da nəsə bir qismətdir. Əşi,
bu barədə bəsdir daha, istəyirəm bayaq söylədiyimi bir daha
təkrar eləyim: ona nifrətim həqiqətən hədsizdir.
Covanni ilə ancelikanı dünən yenə bir yerdə gör düm,
özü də neçə dəfə. Görünür darıxırdılar yaman. ax şamtərəfi
çay kənarında oturmuşdular, lakin bu dəfə qu quşlarını
yemləmirdilər, heç söhbət də etmirdilər, sakitcə oturub suya
baxırdılar. Yəqin daha danışmağa mövzuları tükənmişdi.
Daha nədən yazım, vacib nə qaldı? Deyəsən bir şey qal-
madı. Bu gün «əbədi sülh sazişi» imzalanacaq və bundan
sonra rəsmi ziyafət olacaqdı, özü də bütün tamaşaları-filan-
ları bir yerdə. Yəqin səhərə kimi çəkəcəkdi. Qanım it qanıdır,
hər şeydən zəhləm gedir.
Hersoq mənə böyük etimad göstərdi! Lap başım gicəllənir!
Mənə hansı tapşırığı verdiyini deyə bilmərəm. Heç bir kəlmə
də. Bu bizim sirrimizdir. İndiyədək başa düşmürdüm ki, biz
bir-birimizə nə dərəcədə yaxınıq.
110
Mən nəhayətsiz xoşbəxtəm. Bundan artıq heç bir şey deyə
bilmərəm.
Bu gün axşam saat altıda böyük rəsmi ziyafət başlana-
caq. Bu, bayram tədbirlərinin ən başlıcasıdır, ziyafət üçün o
qədər gözəl şeylər düşünüblər ki, bu tədbir heç şübhəsiz əla
keçəcək. Gözləməyə daha səbrim qalmayıb.
O, həqiqətən böyük hökmdardır!
İndi sizə sonuncu günün necə keçməsindən – əsasən
də bizim hersoqla Montansa arasında sazişin imzalanma-
sı şərəfinə bayram tədbirlərini yekunlaşdıran ziyafətdən və
onunla bağlı bəzi məsələlərdən söhbət açacağam.
Beləliklə, biz əvvəl taxt-tac zalında toplaşdıq, orada iki
dövlət arasında pozulmaz sülh barədə sazişin mətni oxun-
du. Saziş çox gözəl və təntənəli ifadələrlə tərtib olunmuşdu
və sənəddə başqa şeylərlə yanaşı, sərhəd qalalarının ləğv
olunmasından, ölkələrimiz arasında sərbəst ticarətdən, bu
ticarəti asanlaşdırmaq üçün görüləsi tədbirlərdən söz açılır-
dı. Sonra imzalama mərasimi oldu. Hər iki hersoq ən yaxın
əsabələriylə bir yerdə masaya yaxınlaşaraq iki böyük ka-
ğızda imzalarını cızdılar. Hər şey çox təntənəli idi. Və elə
həmi an şeypurlar dilləndi: altmış şeypurçu divarın dibinə
üç addımdan bir düzülmüşdü, biri bizim hersoqun, yanın-
dakı Montansa evinin rənglərində geyinmişdilər şeypurçu-
lar. Sonra elə bu gün üçün bəstələnmiş təntənəli musiqinin
sədaları altında bütün mərasim hofmeysterin rəhbərliyi altın-
da ziyafət salonuna keçdi. Əzəmətli zal əlli gümüş qəndilin,
qızıl tikməli nökərlərin tutduğu iki yüz məşəlin nuruna qərq
olmuşdu, amma nökərlərdən savayı küçədən tutduqları, cır-
cındır içində, kirli ayaqları yalın olan və yaxınlaşanda pis iy
verən oğlanlar da gətirilmişdi. Bütün zal boyu beş böyük stol
111
açılmışdı, stollar üstündəki gümüş və mayolik qab-qacaqdan,
dağ kimi qalaqlanmış cürbəcür yemək və meyvələrdən, şirin
xəmirdən bişirilən, mənə deyildiyinə görə, yunan mifologi-
yasından – bu nəsə tanımadığım bütpərəst inanclardan biri
idi – səhnələr təsvir olunan fiqurların ağırlığından az qala qı-
rılırdı. Əsas stolun ortasındakı hər şey qızıldan idi: qəndillər,
meyvə vazları, boşqablar, şərab dolçaları, qədəhlər, – hər iki
hersoq və onların soyadlarını daşıyan şəxslər, həmçinin ən
yaxın adamları həmin stolun arxasında oturmuşdular. Hersoq
düz Öküzlə üzbəüz əyləşmişdi, ondan sağ tərəfdə al-qırmı-
zı, bəyaz, tikməli ipəkdən yarıqlı qolları olan, yaxası qızıl-
la, daş-qaşla bəzəkli paltar geyinmiş hersoginya əyləşmişdi.
Başındakı brilyantlı gümüş tor eybəcər şabalıdı saçlarını bir
az bəzəyirdi və onun neçə saat ənlik-kirşanla məşğul oldu-
ğundan, indi bu həddindən ziyadə yumşaq və kök sifətin bir
zamanlar çox gözəl olduğu şəksiz nəzərə çarpırdı. O, özünün
həmişəki gözəgörünməz təbəssümü ilə gülümsünürdü. Her-
soqun əynində qara məxmərdən dar kostyum vardı, çox sadə
kostyumun qolları yarıqlı idi, yarıqlardan isə şux sarı ipək
görünürdü. Onun şax qaməti lap yeniyetmə bədənini xatır-
ladır, şpaqa tiyəsi kimi oynaq görünürdü. azacıq sıxılırmış
kimi gözə dəyirdi, amma əhvali-ruhiyyəsi yaxşı idi: ara-sıra
mənə yaxşı tanış olan hərəkətiylə qısa qara saçlarına sığal
çəkirdi. Və mən birdən hiss elədim ki, ona necə nəhayətsiz
dərəcədə sadiqəm. Öküzün əynində əla tünd yaşıl parçadan,
sincab dərisi ilə işlənmiş qısa, enli örtük vardı, onun altında
isə sinəsindən ağır qızıl zəncirlər sallanan şux qırmızı kam-
zol görünürdü. Bu paltarda bir az da enli və alçaqboy hiss
olunurdu, sincab dərisinə bürünmüş öküz boynu isə daha
kök və daha qısa təsiri bağışlayırdı. Onun sifətində dostyana
112
səmimiyyət ifadəsi oxunurdu, amma insanın sifətindən çox
bədəni ifşa edir onu.
Don Rikkardonun da yeri təbii ki, yaxınlıqda, ən hörmətli
yerlərdən biri idi, hərçənd ki, xeyli uzaqda, tamam başqa sto-
lun arxasında oturmalıydı. Lakin o daim özünü qabağa soxur,
hersoq da təbii ki, onsuz keçinə bilmir, hersoginyadan isə
heç danışmağa dəyməz. Don Rikkardo o dəqiqə qara qıvrım
saqqalını barmaqlarında özündənrazı görkəmlə oynadaraq
çərənləməyə başladı və bir azdan hamını bezdirdi. Mən ona
buz kimi nəzərlərlə baxırdım və bu baxışların həqiqi mənası
təbii ki, heç kəsin ağlına gəlmirdi. Yaxşısı budur, hələlik su-
sum.
Yerləri ümumi sırada olsa da, Covanni ilə ancelika bir-
birinin yanında oturmuşdular. Onlar təxminən eyni yaşda
olduqları üçün yanaşı oturmaları təbii idi. Həm də onların
hər ikisi hersoq nəslindən idilər – ən azından oğlan barədə
bunu dəqiq söyləmək olardı. Qız çox ola bilər ki, bicdir. On-
lar qonaqlar arasında ən gənc idilər və daha çox uşağa bən-
zəyirdilər. adama elə gəlirdi ki, onların bu məclisə düşmələri
səhvən olmuşdu. Yazıq ancelika üçün bu böyük cəmiyyətdə
ilk çıxışı idi və ona qızıl tikməli qolları olan ağ ipək paltar
geyindirmişdilər, başında isə sarı, az qala rəngsiz görünən
saçlarını azacıq örtən mirvari və qızıl tikməli kiçik papağı
vardı. Təbii ki, çox pis görkəmi vardı. Onu daim sadə, az
qala kasıb paltarlarda görməyə adət edənlər üçünsə bugünkü
görkəmi yəqin lap gülünc idi. ağzı həmişəki kimi yarıaçıq idi
və uşağınkını xatırladan yanaqları utancaqlıqdan alışıb-yanır-
dı. Onun iri, girdə, mavi gözləri heyranlıq içində parlayırdı,
sanki nəsə görünməmiş bir şeyə baxırdı. Covanni də, görü-
nür, bütün bu əsl-nəcabətli insanların arasında utanır, hərdən
113
onlara ürkək nəzərlər salırdı. amma o deyəsən, cəmiyyət
içinə çıxmağa daha çox adətkərdə idi, ürkəklik çox güman
ki, onun xarakterində idi. Əynində yaxalığı qızıl tikməli,
mavi məxmər paltar vardı, boynundakı nazik qızıl zəncirdən
girdə medalyon asılmışdı, deyirdilər ki, medalyonun içində,
hamının fikrinə əsasən, indi cənnətdə rahatlıq tapmış – bunu
hardan bilirdilər axı, bəlkə yazıq hələ indiyə kimi məşhərdə
sakitcə əziyyətini çəkirdi – anasının portreti vardı. Qonaqlar
onu təbii ki, qənirsiz gözəl kimi qəbul edirdilər, onların pıçıl-
daşmalarını özüm eşidirdim, lakin bu «gözəl cütlük» barədə
danışdıqlarına qulaq asanda anladım ki, onların gözəllik
haqda təsəvvürləri çox qəribədir. Qısası, o mənim zövqümə
uyğun deyil. Məncə kişi, kişi kimi olmalıdır. Hətta adamın
inanmağı gəlmir ki, bu oğlan Montansa evindən hersoq oğ-
ludur. O, taxtda necə əyləşəcək, xalqı necə idarə edəcək? La-
kin, mənim anlayışıma görə, iş o yerə çəkməyəcək – o heç
vaxt taxta çıxası deyil.
Bu uşaqlar ümumi söhbətdə heç iştirak etmirdilər və gö-
rünür diqqət yetirməli hər şey onlara əziyyət verirdi. On-
lar öz aralarında da heç o qədər danışmırdılar, amma mən
fikir verdim ki, daim bir-birinə qəribə tərzdə nəzər salır,
baxışları toqquşanda oğrun-oğrun gülümsünürdülər. Bu qı-
zın təbəssümünü görmək mənə qəribə gəlirdi – nəsə onun
körpəlik dövründən sonra gülümsəməyini heç xatırlaya
bilmirəm. Düzdür, indi də inamsız gülümsünür, sanki özünü
sınayırdı hələ. Yəqin başa düşürdü ki, onun təbəssümü gözəl
deyil. amma məncə elə ümumiyyətlə insan təbəssümü kifir
şeydir.
Onlara nə qədər çox göz qoysam, bir o qədər də çox
təəccüblənirdim: onlar niyə belə idilər? Yeməklərə demək
114
olar ki, toxunmur, vaxtın çoxunu gözlərini boşqablarına
zilləyərək oturmuşdular. Fikir verdim ki, stolun altında da əl-
ələ tutmuşdular. Onlar əl-ələ olanda, ətrafdakılardan kimsə
qonşusuna göz eləyib onların tamaşasına dururdusa, yaman
utanırdılar, qıpqırmızı olub başlayırdılar yalandan qızğın
söhbət eləməyə. nəhayət ki, mən onların arasında tamam
başqa münasibətin – məhəbbətin olduğunu anladım. Dəhşətli
kəşf idi! Heç özüm də əməlli başa düşmürəm ki, kəşfim niyə
məni bu dərəcədə hiddətləndirdi. niyə bu qədər nifrət elədim.
İnsanlar arasındakı məhəbbət həmişə iyrəncdir. Lakin
zahirən günahsız görünən bu uşaqlar arasında məhəbbət
ikiqat murdar idi. O qədər qəzəbləndim, içimdə elə bir etiraz
baş qaldırdı ki, hətta hərarətim yüksəldi, bu bia bırçılığın şa-
hidi olduğuma dözə bilmirdim.
nə isə, onlar barədə kifayətdir artıq. Mən bu ziyafətdə
əsas sima olmayan uşaq-muşağa onsuz da lazım oldu ğundan
artıq diqqət yetirdim. Ziyafətin təsvirini davam etdirsəm yax-
şıdır.
Qonaqlar masaların üstündə həddindən ziyadə bol olan
soyuq qəlyanaltıların işini bitirəndən sonra açıq qapıda qır-
mızı yəhərli ağ atın belində qofmarşal göründü və uca səslə
ilk on iki isti xörəyin adını elan etdi və elə həmin dəqiqə
saysız-hesabsız nökər və xörəkpaylayanlar həmin yeməkləri
gətirdilər. Qofmarşalın atının yüyənini tutmuş iki şeypurçu
isə şeypuruna güc verdi. Buğlanan xörəklər ət, ədvə, yağ
qoxusu yayırdılar, mənim bütün yeməklərə nifrətimi anlasa-
nız, bilərsiniz ki, ürəyim necə bulanırdı. Baş xörəkpaylayan
həmişəki əhəmiyyətli və sarsaq görkəmi ilə boynunu xoruz
kimi uzadıb hersoqun stoluna yaxınlaşdı və əti, ördək və xo-
ruzları doğramağa başladı, onun sol əlinin barmaqlarından
115
yağ damır, sağ əlindəki bıçaqla özünün ölümcül məharətini
nümayiş etdirən qılıncoynadan kimi ustalıqla davranırdı. Qo-
naqlar yeməyə cumdular və mən hiss elədim ki, halım qarı-
şır: çeynəyən adamları, xüsusilə də bunlar kimi yeməkdən
doymayan insanları görəndə içimdə həmişə baş qaldıran
iyrənməyə bənzər həmin o hiss güclənirdi. Onlar iri tikələri
içəri ötürmək üçün ağızlarını eybəcər şəkildə daha geniş açır,
çənələri durmadan işləyir, ağızlarının dərinliyində isə dilləri
tərpənirdi. Hersoq stolunun arxasında oturanlar arasında
Öküzə baxmaq ən iyrənci idi: o çox kobud yeyirdi, tikəni
tikənin dalınca dəhşətli bir acgözlüklə içəri ötürürdü. Dili də
murdar idi – al-qırmızı, enli, əsl öküz dili. Hersoq isə əksinə,
ədəblə yeyirdi. Həmin axşam o həmişəkindən də az yedi,
içki demək olar ki, içmədi. Bir dəfə diqqət yetirdim, qədəhi
qaldırıb, onun yaşılımtıl şüşəsinə baxaraq fikrə getdi, sanki
dünyaya bu şüşənin arxasından tamaşa edirdi. Qalanları ağı-
na-bozuna baxmadan, hədsiz dərəcədə çox içirdilər.
Böyük mayolik buludlarda gözəl bişirildiyindən hamı-
nın bir xeyli heyranlığını bildirdiyi qızılı-qırmızı nərə balıq-
ları, karp, durna balığı gətirdilər, sonra şirə gəzdirilməmiş
yeməklər başladı, iri boşqablarda qəribə mum ornamentlə
bəzədilmiş xörəklər gəldi, bəzəyi o qədər bol idi ki, yeməyin
nədən bişirildiyi dadmamış bilinmirdi, onların dalınca ma-
ral, qaban kəlləsi şəklində düzəldilmiş paştetlər, bütöv qızar-
dılmış qızılı çoşqalar, şirin, ətirli ədəvalı toyuqlar və bildir-
çin, qırqovul və leyləklərdən hazırlanmış cürbəcür qoxulu
yeməklər gəldi. Və nəhayət ovçu paltarı geymiş iki nəfər
qızılı rəngə çalan bütöv vəhşi qaban gətirdilər, onun ağzın-
dan alov dilimləri çıxırdı, nəsə axmaq iyi olan yanan bir
şey qoymuşdular ağzına. Burda nimfa paltarı geymiş qızlar
116
çıxdılar ortaya – paltarlıdan daha çox lütə oxşayırdılar, – və
başladılar döşəməyə qoxulu tozlar səpməyə, vəziyyət bir az
da gərginləşdi: daha heç nəfəs almaq olmurdu. Mən az qala
boğulurdum.
Öküz acgözlüklə qaban qızartmasına cumdu, elə bil ba-
yaqdan heç nə yeməmişdi. Qalanları da özlərinə tünd-qırmızı,
ala-çiy ətdən iri tikələr götürdülər, bu da nadir yeməklərdən
sayılırdı. Onların çənələrinin təzədən necə işə girişməsinə,
dodaqlarını, saqqallarını yağlı ət suyu ilə necə bulaşdırması-
na nifrətlə baxırdım, içimdə elə bir hiss vardı ki, sanki abırsız
bir şeyin şahidinə çevrilmişdim, – mən ümumiyyətlə hamı ilə
bir yerdə yeməkdən həmişə qaçıram, yalnız ən vacib şeylərin
dadına baxıram, – və getdikcə bu yeməkdən və içməkdən
şişmiş qıpqırmızı və sanki yalnız mədədən ibarət olan yekə
adamlara tamaşa etməkdən daha çox iyrənirdim. Və baş
xörəkpaylayanın qabanı yırtmasına, onun skeleti lüt qalana
kimi, qanlı tikələri içindən sökməsinə baxmaq da dözülməz
idi.
Məxsusi onun üçün ət doğramaq məqsədilə təyin olun-
muş nökərin köməyi ilə, yalnız sol əliylə yeyən don Rik-
kardo tikələri dalbadal ağzına dürtür, üstündən xeyli şərab
içirdi. Onun üzü indi yekə və sarsaq bir təbəssümdən ibarət
idi və salamat əli ilə qədəhi dəqiqəbaşı ağzına yaxınlaşdı-
rırdı. Əynində tünd qırmızı məxmər kamzol vardı, görünür
bu rəng onun ehtirasını simvolizə etməli idi – axı o həmişə
qəlbinə hakim kəsilmiş qadın üçün geyinirdi. Baxışları
həmişəkindən artıq yanırdı və oturduğu yerdə, əl-qol ata-ata
hersoginyadan başqa onu dinləmək istəyən istənilən adama
üzünü tutub, sarsaq-sarsaq şeirlər oxumağa başlayırdı. Qadın
məhəbbətindən bəhs edən təmtəraqlı sözlər onun ağzından,
117
qarnına tökdüyü şərabla düz mütənasib həcmdə çölə axır-
dı. O hərdənbir hersoginyaya nəzər salanda, qadının gözləri
işarır, ona müəmmalı təbəssümünü bəxş edirdi, hərçənd
ki, bütün qalan vaxtı, digər bayramlarda olduğu kimi, sto-
lun arxasında elə otururdu, sanki heç burda deyildi. Bundan
başqa heç kəsin görmədiyini düşünəndə, hərdən uzun-uzadı,
oğrun-oğrun baxışırdılar və hər ikisinin gözündə nəmli, az
qala xəstə bir parıltı peyda olurdu. Mən axı hər şeyi görür-
düm. Onları bircə dəqiqəliyə belə gözümdən qaçırmırdım –
hərçənd ki, ağıllarına belə gəlməzdi bu. Heç mənim qəlbimin
dərinliklərində olanlar da qətiyyən ağıllarına gəlməzdi. Bunu
kim bilər ki? Kim bilər ki, mən, karlik qəlbimin heç kəsin
girə bilmədiyi mübhəm guşələrində nələr hazırlayıram?
Lap dərinliklərində bu insanların taleyi həll olunan karlik
qəlbi haqda kim bilir axı? Mənim əslində necə olduğumu
təsəvvür eləyə bilməzlər. Təsəvvür edə bilməməkləri onların
xoşbəxtliyidir. Bilsəydilər dəhşətə gələrdilər. Əgər xəbər tut-
saydılar, təbəssümləri dodaqlarındaca solardı, dodağın özü
də əbədi quruyardı. Və bütün yer üzünün şərabı belə onları
bir də isladıb, öz rəngini qaytara bilməzdi.
Görək dünyada elə şərab tapılacaq ki, onların təravətini
və təbəssümünü qaytara bilsin!
Mən həm də hersoginyanın damicellası Fyamettoya
baxırdım, o hersoq stolunun arxasında oturmasa da, çox yax-
şı, sarayda tutduğu mövqeyə görə oturmalı olduğu yerdən
də yaxşısında əyləşmişdi. Sarayda o təzə peyda olmuşdu və
indiyədək nəsə mənim diqqətimi cəlb etməmişdi. İndi mən
bu diqqətsizliyimi artıq izaholunmaz sayırdım. axı o çox ba-
riz bir gözəldir – ucaboy, şax qamətli, gənc və eyni zamanda
yetkin, bu həyat üçün artıq tam yetişmiş. Onun düzgün cizgi-
118
li, qarabuğdayı, çox qürurlu sərt sifəti və lap dərinliyində tək
bircə qığılcım işaran kömür kimi qara gözləri var. Mən fikir
verdim ki, hersoq arabir ona tərəf narahat baxışlarla nəzər
salır, sanki bu sakit sifətdən onun sahibinin fikirlərini, əhvali-
ruhiyyəsini oxumaq istəyirdi. Xanım isə ona heç baxmırdı.
Budur, zalda demək olar ki, şamların hamısını sön dürdülər
və naməlum bir yerdən iti musiqi səsləndi. Qaranlığın içinə
dişlərində yanan məşəllər tutmuş on iki mavritaniya rəqqasəsi
atıldı və çılğın bir rəqsə başladılar. Hamı nəfəsini dərmədən
tamaşa edirdi. Qara başlarının ətrafında odlu halə olan
rəqqasələr burulğan kimi hərlənir, məşəlləri gah bir-birinə,
gah da yüksəklərə atır və qaranlıqda işaran vəhşi dişləriylə
yenidən tuturdular. Onlar alovla lap təhlükəli düşmən kimi
oynayırdılar və hamı bu əcaib-qəraib məxluqların dəhşətli
rəqsinə tilsimlənibmiş kimi qorxu içində baxırdı. Rəqqasələr
əsasən hər iki hersoqun əyləşdiyi yerin yaxınlığında dövrə
vururdular, məşəllərini tullayanda da qığılcımlar yağış kimi
yağırdı. Göydə uçan məşəlləri dişləri ilə tutmağa hazırla-
şanda isə qara sifətləri tükürpərdici ifadədən elə əyilirdi ki,
elə bil cəhənnəmdən çıxaraq özləriylə zəbanə çəkən alov
gətirmiş dəhşətli ruhlar idilər. niyə də olmasın? Kim dəqiq
deyə bilər ki, onlar məşəllərini cəhənnəm tonqalında yandır-
mayıblar? Mən qədim karlik sifətimi görünməz edən zülmətə
bələnərək durmuşdum və bu qəribə ruhlara, onların sanki ib-
lisin özündən öyrəndikləri qorxulu, əcaib rəqslərinə baxır-
dım.
Və sanki özlərinin iblisdən ilhamlanan mahiyyətlərini
sübuta yetirmək üçün bütün dirilərin yolunu gözləyən ölülər
səltənətinin rəmzi olaraq, rəqsin lap axırında məşəllərini üzü-
aşağı çevirib döşəmədə söndürdülər və tez də yoxa çıxdılar,
elə bil yerə girib, yox oldular.
119
Şamları yenidən yandırana kimi, mən qaranlıqda adam-
lardan yaxşı seçən iti karlik gözümlə gördüm ki, qonaqların
bəziləri xəncərlərinin qəbzəsini əsəbi halda necə sıxmışdılar,
elə bil hər dəqiqə bütün gözlənilməz hadisələrə hazır idilər.
Xeyir ola? axı bunlar rəqqasədən başqa bir şey deyil dilər,
hersoq onları Venesiyadan, qonaqları əyləndirmək üçün
gətirtmişdi.
Elə ki, zal yenidən işıqlandırıldı, qapının ağzında qof-
marşal özünün ağ atı ilə yenə peyda olaraq, uca səslə bu ax-
şamın «hadisəsi», təəccüb doğurucu və çox incə bir təamın
gətiriləcəyini söylədi və elə həmin dəqiqə hər tərəfdən stolla-
ra sarı əlliyə yaxın nökər yaxınlaşdı, onlar başlarının üstündə
bahalı daş-qaşla bəzədilmiş gümüş sinilərdə taxtın üstündəki
kimi oturmuş, göyqurşağının bütün rənglərinə çalan quy-
ruqlarını sallamış qızılı tovuz quşlarını gətirirdilər. Onların
görünməyi tamam dəli bir heyranlığa səbəb oldu. Bayaqkı
qorxu da, ölümü xatırladan başıaşağı çevrilmiş məşəllər də
bir göz qırpı mında buxarlanıb getdi, sanki heç yox imiş.
adamlar da uşaq kimidir: təzə oyunun xətrinə köhnəsini o
dəqiqə unudurlar. Yalnız mənim onlarla oynayacağım oyunu
heç vaxt yaddan çıxara bilməyəcəklər.
Görmədikləri yeməyə də gözlərini bərəldərək baxır dılar,
bayaqdan bəri hər təzə xörəyin üstünə necə cumur dularsa, elə
həmin acgözlüklə indi də buna soxuldular. Həmişə zəhləm
getmiş, mənə insanları xatırladan, – bəlkə də ona görə ki,
insanlar bu quşlara heyranlıqla baxır, onları təamların ən
ləzizi sayırlar – bu özündənrazı quşların ucbatından hər şey
təzədən başlandı. Tovuz quşlarının işini bitirəndən sonra sto-
la yenidən qırqovullar, xoruzlar, bildirçinlər, ördəklər, nərə
balıqları, karplar və vəhşi heyvanların qızartmaları gəldi –
120
təzədən dağ kimi qalaqlanan yeməklər – onları elə acgözlüklə
udurdular ki, nifrətdən az qalırdı qaytaram. Sonra da ortaya
qonaqların bütün axşam ac oturubmuş kimi dəhşətli sürətlə
yox etdikləri şirin şeylər, konfetlər və cürbəcür müşk qo-
xuyan şirnilər gəldi. Lap sonda da özlərinin dediyinə görə
böyük məharətlə hazırlanmış və dadlı bişirilmiş yunan mifo-
logiyasının ilahi fiqurlarına cumdular, onları doğrayıb, ağız-
larına dürtə-dürtə axırlarına çıxdılar; masa üzərində yalnız
qırıntıları qaldı. Masalar sanki barbar hücumlarından qalan
xarabalıq idi. Mən bu talana, bu qızmış və tərli adamlara bö-
yük nifrətlə tamaşa edirdim.
Bu yerdə qofmeyster irəli yeriyərək sakitlik tələb etdi və
elan elədi ki, indicə qonaqlara gözəl alleqorik bir səhnəcik
təqdim ediləcək, bu səhnəciyin sözlərini hersoqun əmri ilə
saray şairləri yüksək qonaqları əyləndirmək üçün qələmə
alıblar. Bayaqdan ən uzaq və ən kasıb masanın arxasında
əyləşmiş arıq, əldən düşmüş şairlər qulaqlarını şəklədilər –
bu bəsit, özündənrazı məxluqlar özlərinin dərin məzmunlu
və geniş yozumlu əsərlərindən bayramın bəzəyinə çevriləcək
nümunələrinin səslənməsini səbirsizliklə gözləyirdilər.
Divarın dibində qurulmuş səhnəyə əynindəki zirehli
paltarı bərq vuran Mars gəldi və elan etdi ki, iki əzəmətli
döyüşçünü – Tselefonla Kaliksti şöhrəti bütün dünyaya ya-
yılacaq və onların adlarını əbədiləşdirəcək bir döyüşdə qar-
şılaşdırmaq qərarına gəlib, əsas məqsədi isə insanları hərb
ilahəsinin əzəməti və nəhayətsiz imkanlarına inandırmaq-
dır: qoy hamı görsün ki, onun iradəsinə tabe olan iki nəcib
cəngavər necə igidliklə döyüşərək öz qanlarını necə axıdırlar.
nə qədər ki, yer üzündə cəsarət və cəngavərlik yaşayır, insan
xarakterindəki başqa gözəl cəhətlər də yalnız mənə qulluq
121
edəcək, başqa heç kəsə, Mars bu sözləri deyərək, səhnədən
çıxdı.
Bu yerdə səhnədə iki döyüşçü göründü və gözləri bir-
birilərinə sataşan kimi, döyüşə atıldılar. Kifayət qədər
çəkən bu səhnədə elə qılınc çalmaq məharəti nümayiş
etdir dilər ki, bundan gözəl başı çıxan, bu qarşılaşmanı
layiqincə qiymətləndirə bilən bəzi qonaqlar öz valehlik lərini
gizlətmədilər. Etiraf etməliyəm ki, onlar əla döyüşürdülər və
mən bu qarşılaşmadan böyük zövq aldım. Onlar özlərini elə
göstərirdilər ki, guya bir-birilərinə təhlükəli yaralar vururlar,
nəhayət guya axıdılmış qandan gücdən düşüb hər ikisi yerə
yıxılaraq canlarını tapşırırlar.
Bu yerdə yenə hərb tanrısı önə çıxıb təmtəraqlı ifadələrlə
qəhrəmanların güzəştsiz döyüşündən söz açır, bu çarpışma-
nın onlar üçün əsl igid ölümü hazırladığını söyləyir, özünün
isə insanların ruhuna nəhayətsiz hakim kəsildiyini, Olimp
tanrılarının hamısından güclü olduğunu bildirir.
Sonra da çıxıb gedir. Sakit, ehtiyatlı səslənən bir musiqi
eşidilir və bir müddətdən sonra səhnəyə özünün «qrasiya»
adlı üç rəfiqəsi ilə birlikdə Venera çıxır, əzə mətli bədənləri
dağım-dağım olmuş, öz qanlarında çimən bu iki döyüşçünü
görür. Üç qrasiya onların üzərinə əyilərək ağlaşma qururlar
ki, belə gözəl, belə misilsiz kişilər heç bir səbəb olmadan
öz qüdrətlərini əldən verərək həlak olublar, bu döyüşçülərin
acı taleyinə ağladıqları zaman onların sahibəsi izah edir ki,
qəddar Mars onları qızışdıraraq mənasız bir döyüşə atılmağa
məcbur eləyib. Qrasiyalar bununla razılaşırlar və xatırladır-
lar ki, Mars onun aşiqidir, bütün ilahi gözəlliyinə baxmaya-
raq Venera onu daim öz ağuşuna alır, qucaqlayır. Venera isə
cavab verir ki, bu alçaqcasına şər atmaqdan savayı bir şey
122
deyil. Məgər məhəbbət ilahəsi hamının, hətta atası Yupiterin
belə görməyə gözü olmayan qana susamış, bu barbar tanrını
sevə bilərmi? O, bu sözlərlə yaxınlaşıb, özünün sehrli ağacı
ilə cəsədlərə toxunur və onlar sağ-salamat, heç nə olmayıb-
mış kimi yerlərindən atılaraq əbədi sülh və dostluq əlaməti
olaraq bir-birinə əl uzadırlar, söz verirlər ki, onları bu qan-
lı, ölümcül döyüşə vadar eləyən qəddar Marsın sözlərinə bir
daha uymayacaqlar.
Sonra isə ilahi uzun və riqqətəgətirən bir nitq söylədi,
həmin nitq onun özünü vəsf edir, insanlar üzərində hakim olan
qüvvələrin ən güclüsü və ən nəcibi, həyatın mənbəyi, bütün
başlanğıcların başlanğıcı olduğunu çatdırırdı. O, məhəbbətin
gözəl hökmranlığından, onun istənilən gücə incəlik bəxş
etmək bacarığından, dünyəvi varlıqları ilahi qanunlara tabe
etməsindən, qarşısında bütün canlıları baş əydirən, insanlar-
da kobud, heyvani nə varsa islah edən, onları nəcibləşdirən,
hökmdarların hərəkətlərini və xalqların adətlərini yönəldən
bir nemət olduğundan uzun-uzadı danışır, deyir ki, bəşər
məhəbbəti və bəşər mərhəməti artıq viran edilmiş, qanla
murdarlanmış yer üzündə öz müzəffər yürüşünə başlayıb,
nəciblik və cəngavərlik onun qulluğundadır, məhəbbət bəşər
övladına döyüşçü şərəfi, hərbi şöhrətdən daha uca anlayışlar
bəxş edir. Və axırda da öz sehrli çubuğunu qaldıraraq elan
edir ki, nəhayətsiz gücə və nəhayətsiz hakimiyyətə malik bir
ilahi olan o, günahkar dünyanı fəth edəcək və oranı məhəbbət
və əbədi sülhün sığınacağına çevirəcək.
Əgər mənim gülümsəmək bacaran üzüm olsaydı, bu
sadəlövh sonluğu eşidəndə mütləq gülümsünərdim. Lakin
ilahinin pafoslu çıxışı tamaşaçılarda möhkəm əks-səda do-
ğurdu, çoxlarını həyəcanlandıraraq riqqətə gətirdi, sonluqda
123
söylədiyi gözəl sözləri isə hamı nəfəs çəkmədən dinləyirdi. Bu
əsəri dünyaya gətirən şairlər də, sifətlərindəki özünəməftun
ifadədən sezilirdi ki, tamaşanın bütün uğurunu öz adlarına
çıxmağa meyilli idilər, hərçənd ki, onlar barədə fikirləşən
qətiyyən yox idi. Mən əminəm ki, onlar özlərinin eyham-
larla, gəlişigözəl sözlərlə dolu alleqoriyalarını bizim hersoq
ailəsi ilə Montansa evi arasında əbədi sülh sazişinin imzalan-
ması şərəfinə keçirilən bütün təntənələrin ən əhəmiyyətlisi
sayırdılar. Mən isə elə düşünürəm ki, ən əhəmiyyətli hadisə
məhz bundan sonra baş verəcəkdi.
Mənim yerim adəti üzrə yüksək hökmdarımın arxasında
idi, çünki onu kifayət qədər yaxşı tanıdığımdan öz istəyini
dilinə, yaxud ağlına belə gətirməmişdən tapır, yerinə yetirə
bilirdim, sanki onun bir parçası idim. O, məndən başqa
kimsənin sezmədiyi bir işarə elədi ki, Lodovikoya, onun
oğluna, onun yaxınlarına ixtiyarımda olan, reseptini an-
caq mənim bildiyim qiymətli şərabdan süzüm. Mən öz qı-
zıl dolçamı götürüb əvvəlcə Öküz üçün süzdüm. O, içkinin
təsirindən qızaraq xəzli örtüyünü çoxdan çıxarıb atmışdı,
əynində qırmızı kamzolu oturmuşdu, gödəkboy, ətli və ba-
şına vurmuş qandan tamam qıpqırmızı idi. Boynundakı qızıl
zəncirlər elə dolaşmışdı, sanki zəncirləmişdilər onu. Bu içi
yeməklə ağzına kimi dolu cəmdəyin ətrafındakı hava qazla,
tər iyiylə, şərab buxarı ilə zəhərlənmişdi və bu heyvanabənzər
məxluqun yanında durmaq ürəkbulandıran dərəcədə mur-
dar bir şey idi. Onun yanından çəkilərkən fikirləşdim ki,
görəsən yer üzündə insandan murdar məxluq varmı və baş-
ladım onun hersoq masasının arxasında oturmuş yaxınlarına
növbə ilə şərab süzməyə. Sonra Covanninin badəsini dol-
durdum, fikir verdim ki, ancelika mənə özünün girdə mavi
124
gözlərindəki sadəlövh heyranlıq ifadəsiylə baxır, hələ uşaq
olanda, mənim daşa dönmüş sifətimdən onunla oynamaq
istəmədiyimi başa düşərkən baxdığı ifadənin eynisi idi. Mən
yaxınlaşanda, fikir verdim, oğlanın əlini buraxdı, qəflətən
rəngi ağardı, yəqin qorxdu ki, onların biabırçı sirlərindən du-
yuq düşərəm. Və o heç də səhv etmirdi. Onların bir-birinə
yaxınlaşmasını görmək nifrət doğururdu, özü də düşmənçilik
aparan iki nəslin nümayəndələri olmaqla yanaşı, həm də uşaq
idilər, amma məhəbbətin murdar bataqlığına girmişdilər ar-
tıq. Mən onların sifətindəki qırmızılığa, qanın utanc gətirən
istəklərdən coşmasını göstərən rəngə göz qoyurdum, bu
istəklər əyaniləşəndə çox murdar bir mənzərə yaradırdı. Gü-
nahsızlıqla şəhvətin bu qarışığını görmək ikrah doğururdu,
bu qarışıq xüsusilə ona görə murdar idi ki, onlar yaşda olan
insanların arasındakı məhəbbəti tamam başqa, biabırçı bir
şeyə çevirirdi. Mən məmnuniyyətlə onun yarımçıq camını
tamam doldurardım – amma bunun bir əhəmiyyəti yox idi,
mənim şərabımın bir damcısı da bəs edərdi.
Sonra don Rikkardoya yaxınlaşıb onun badəsini ağzına
kimi doldurdum. Bu mənə həvalə olunmuş vəzifəyə aid de-
yildi. amma mənim şəxsən özümə aid vəzifələrim də vardı.
Mən özüm də özümə tapşırıqlar verə bilirəm. Görəndə ki,
hersoq mənə baxır, onun baxışlarına sakitcə davam gətirdim.
Qəribə baxış idi. İnsanlarda belə baxış olur. Karliklərdə isə
heç vaxt. Sanki pusquda durmuş, qəlbinin dərinliklərində
gizlənən bir şey qəflətən üzə çıx mışdı və mənə qorxu qa-
rışıq məmnuniyyətlə göz qoyurdu. Gizlin bir istək bircə
dəqiqəliyinə dərinliklərin zülmətindən çıxmışdı, sürüşkən
bədəni qıvrılan, işıqdan qorxan su həyulası təki qəfil çıxmış-
dı. Mənim kimi qədim bir məxluqun bu cür baxışı heç vaxt
125
ola bilməz. Mən onun gözlərinin içinə dimdik baxırdım və
ümidvaram ki, əlimin əsmədiyini hiss etdi.
Mən bilirəm o nə istəyir. Mən həm də onun cəngavər oldu-
ğunu bilirəm. Mən cəngavər deyiləm. Mən yalnız cəngavərin
karlikiyəm. Mən onun arzularını söyləmə mişdən, heç fikrinə
belə gətirməmişdən tapıram və onun bir hissəsi olmaqla,
eşidilməz əmrlərini belə yerinə yeti rirəm. adamın yanında
öhdənə düşən işlərin bir hissəsini boynuna çəkəcək belə ba-
laca bir bravo
1
olsa, yaxşıdır.
Don Rikkardoya şərab süzəndə onun badəsi təbii ki, yenə
boş idi, kreslosuna yayılıb elə bir qəhqəhə çəkdi ki, saqqalı
dimdik kimi qabağa uzandı, iki sıra bəyaz, enli dişləri olan
ağzı isə lap geniş açılıb yekə bir deşik kimi qaraldı. Mən onun
düz hülqumuna baxa bildim. Gülən adama baxmağın məncə
nə qədər iyrənc olduğunu artıq söyləmişəm. Lakin «həyata
aşiq olmuş» və onu sonsuz dərəcədə gözəl sayan bu təlxəyin
bayağı qəhqəhəsini görmək ikiqat iyrənc idi. Dodaqları, da-
mağı lap yaş idi, parlaq, geniş açılmış bəbəklərinə xırda da-
marlar uzanan gözlərinin kənarlarında daim yaş gilələnirdi.
Qısa, qara tüklərindən aşağı, boğazında hülqumu atılıb-dü-
şürdü. Sol əlində hersoginyanın bağışladığı yaqut qaşlı üzü-
yü gördüm, xəstələnəndə yollamışdı, bu üzüyü onun şəhvətli
sevgi məktublarından birinə bükərək sinəmdə gizlətmişdim.
nəyə güldüyünü bilmirəm, mənim üçün maraqlı de yildi,
əminəm ki, bilsəm belə, mənə qətiyyən gülməli gəlməyəcəkdi.
Hər halda sonuncu dəfə gülürdü, bunu bilirdim.
Mən öz işimi gördüm. İndi isə bu əxlaqsız, nikbin təlxəyin
yanında duraraq onun qoxusunu, əynindəki, ehtirasına işarə
1
bravo – muzdlu qatil
126
olan tünd-qırmızı kamzolunun məxmərinin qoxusunu sinəmə
çəkərək, işimin nəticəsini gözləyirdim.
Və budur, hersoq mənim möhtərəm hökmdarım yaşıla
çalan badəsini qaldırdı və ən nəcib bir təbəssümlə özünün
hörmətli qonaqlarına, Lodoviko Montansa ilə onun bü-
tün əsabələrinə, ilk növbədə üzbəüz əyləşdiyi Lodoviko-
ya müraciət elədi. Onun insana nəcib və gözəl gələn cins
sifəti burdakı bütün qalan qırmızı və şişkin sifətlərdən çox
fərqlənirdi. Özünün xoşagələn, yumşaq və eyni zamanda
bəm, güclü, əsl kişi səsiylə iki dövlət, iki hersoq ailəsi, iki xalq
arasında bu gündən etibarən bərqərar olacaq əbədi sülhün
şərəfinə sağlıq dedi. Bitmək bilməyən mənasız müharibələrə
son qoyulub artıq, yeni dövr başlanıb və bu dövr bizim hamı-
mıza xoşbəxtlik və sevinc gətirəcək. nəhayət ki, müqəddəs
kitabın dünyada əmin-amanlıq barədə yazdıqları həyata
keçəcək. Bu sözləri deyərək o, öz badəsini başına çəkdi və
onunla eyni anda bütün ali qonaqlar da öz qızıl badələrini
boşaltdılar.
Mənim hökmdarım əyləşdi və əlində badəsi bir xeyli fikrə
getdi, sanki dünyanı yenə şüşə arxasından süzürdü.
Bayram səs-küyü təzədən qızışdı, bunun nə qədər da-
vam etdiyini söyləmək mənə çətindir: elə vəziyyətlər olur
ki, zaman anlayışını bilmərrə itirirsən. Həm də daxilimdəki
gərginlik çox güclü, az qala dözülməz idi, öz qədəhinə əlini
belə vurmamış Covanniyə qəzəbim isə dəlilik həddinə çatır-
dı. Qəzəb içində görürdüm ki, ancelika solğun bir təbəssümlə
qədəhi özünə sarı çəkdi, elə bil içmək istəyirdi. Ümid edirdim
ki, bir-birini sevən bu iki cavan mənim şərabımdan dadacaq,
eyni bulağın gözündən içmək istəyəcəklər. amma onların
biri qədəhə heç toxunmadı da. Ya bu murdar qız nəsə duy-
127
muşdu, ya da onlar öz ehtiraslarından artıq elə məst idilər.
Qəzəb içimdə qaynayırdı. niyə yaşamalıdırlar axı! Lənətə
gəlsin onlar!
Əvəzində don Rikkardo, təbii ki, badəsini başına çəkdi.
Yeri gəlmişkən, son badəsini də nəcib kavaler kimi qəlbinin
hakimi hersoginyanın şərəfinə qaldırdı. Tabutunun başında
da oyunbazlıq edirdi. Komik bir jestlə yararsız sağ əlinə işarə
edərək, sol əliylə onu qonaq etdiyim əvəzsiz içkini yuxarı
qaldırdı, özünün məşhur, amma son dərəcə sarsaq görünən
təbəssümünü bütün ağzı ilə nümayiş etdirirdi. Qadın da onun
üzünə gülümsünürdü, əvvəlcə yüngülvarı, bic-bic, sonra isə
baxışlarından məni iyrəndirən nəm, nisgilli parıltı yağdıraraq
gülümsünürdü. Başa düşmürəm ki, bu cür baxmaqdan necə
utanmır qadın olan bəndə.
Birdən Öküz vəhşi bir nərə çəkdi və onun gözləri bir
anda sanki şüşəyə döndü. Stolun həmin tərəfində oturmuş
əsabələrindən bir neçəsi yerindən atıldı, amma ayaq üstə
dayana bilmədilər, masanın kənarından yapışıb, təzədən
öz stullarına sərildilər, ağrıdan qıvrılır, zəhər barədə nəsə
mızıldayırdılar. Eşitmək olmurdu onları. Lakin hələ halı
üstündə olanlardan biri ucadan, bütün zala çığırdı: «Bizi
zəhərləyiblər!» Hamı yerindən qalxdı, ara dəhşət qarışdı.
Lodovikonun adamları xəncərlərini, başqa silahlarını qapa-
raq, zalın hər tərəfindən əsas stola sarı yüyürüb, öz ağalarına
yaxınlaşa bilmək üçün bizimkilərə zərbələr endirməyə baş-
ladılar. amma bizim adamlar da artıq qalxmışdılar, özlərini
və hersoqu müdafiə etməyə çalışırdılar. İt yiyəsini tanımırdı,
ağlasığmaz bir qarışıqlıq düşdü. Həm bizimkilərin, həm də
onların arasından ölənlər, yaralananlar vardı, qan su yerinə
axırdı. Elə indicə dinc-yanaşı oturmuş sərxoş, qırmızısifət
128
döyüşçülər bir anın içində ölümcül davaya qalxmışdılar, dörd
divar arasında, bər-bəzəkli stolların arxasında müharibə mey-
danındaymış kimi vuruşurdular. Hər tərəfdən can verənlərin
iniltisini, xırıltısını boğan qışqırıq, çığırtı eşi dilirdi. Dəhşətli
lənətlər cəhənnəmin bütün ruhlarını bura, cinayətlərin ən
məkrlisinin törəndiyi yerə çağırırdı. Mən stulun üstünə qalx-
dım ki, baş verənləri yaxşı görə bilim. Əməlimin nəticəsinə
həyəcandan, coşqunluqdan özümü itirərək baxırdım, daha
yaxşı aqibətə layiq olmayan bu murdar cinsin kökünü necə
kəsdiyimə baxırdım. Baxırdım ki, mənim amansız və öldü-
rücü, cəza verən və intiqamını alan qüdrət qılıncım onların
başları üstündə necə oynayır. Bu insanları əbədi əzab üçün
cəhənnəmin körüyünə necə yolladığıma baxırdım. Qoy on-
ların hamısı cəhənnəm alovunun zəbanəsində yansınlar!
Özlərini insan adlandıran və yalnız ikrah, nifrət doğuran
bütün bu iyrənc məxluqlar! niyə yaşasınlar axı! niyə yeyib
hırıldaşsınlar, sevişsinlər, doğub, törəsinlər yer üzündə! Xe-
yirxahlıqları bəd əməllərindən dəhşətli olan bu yalançı ko-
mediantlar, bu ikiüzlülər, bu günahkar və abırsız məxluqlar
nəyə lazımdır axı! Qoy onların hamısı cəhənnəmdə kül
olsun! Mən özümü İblis sayırdım, zülmətin bütün ruhları
məni əhatə edirdi, bu ruhları isə onların özləri çağırmışdı
cəhənnəmdən və indi həmin o ruhlar ətrafda qaynaşırdılar,
üz-gözlərini eybəcər şəklə salıb özləriylə ölülər səltənətinə
hələ bədən iyi verən təzə ruhları dartıb aparırdılar. O vaxtadək
yaşamadığım, huşumu itirəcək dərəcədə iti olan bir həzlə
yer üzündəki hakimiyyətimi duyurdum. Mən idim dünyanı
dəhşət və ölümlə dolduran, mən idim buraları parlaq bayram-
dan ölüm və qorxu səltənətinə çevirən. Mən öz dərmanımı
hazırlayıram – hersoq və hersoginyalar ölümqabağı can
129
çəkişmələrində inildəyir və döşəmədə, öz qanlarında qıvrılır-
lar. Mən öz içkimə onları qonaq edirəm – bəzəkli, təmtəraqlı
stolların arxasındakı möhtərəm qonaqların rəngi ağarır, daha
heç kəs heç kəsə gülümsünmür, qadına məhəbbətdən, həyata
məhəbbətdən dəm vurmur. Çünki mənim şərbətim həyatın
ecazkar və gözəl olduğunu unutdurur, ətrafda hər şeyi qatı
duman bürüyür, gözlər kor olur, baxışlara zülmət çökür. Mən
onların məşəlini təpəsi üstə çevirərək söndürürəm, qaranlıq
hər yanı öz ağuşuna alır. Buranın sahibi mənəm, mən onları
özümün Dəhşət axşamıma toplayıram, daim qəlbimi qida-
landıran, onlar üçünsə elə ölümün özü olan zəhərli qanımdan
daddıraraq hamısını kor edirəm.
Öküz hərəkətsiz oturmuşdu, üzü göyərmiş, seyrək saq-
qallı alt çənəsi isə qəzəbli bir tərzdə sallanmışdı, sanki öz
çürük dişləriylə kimisə dişləməyə hazırlaşırdı. Gözləri
hədəqəsindən çıxmış, saralaraq qanla dolmuşdu, baxanda,
adamı dəhşət götürürdü. Birdən zəncirlənmiş boynunu iti bir
hərəkətlə tərpətdi, sanki sındırmaq istə yirdi və ağır kəlləsi
yana sallandı. Onun qısa öküz bədəni qövs kimi əyildi, bıçaq
sancılıbmış kimi titrədi, – o, artıq ölmüşdü. Onun hersoq sto-
lunun arxasında oturmuş yaxınları isə cəhənnəm əzablarında
qovurulurdular, lakin tezliklə onlar da hərəkətsiz qaldılar,
həyat nişanəsi daha görünmürdü sifətlərində. O ki, qaldı don
Rikkardoya, o kreslosuna yayılaraq gözlərini qapayıb ölürdü,
sanki mənim şərbətimdən ləzzət alırdı (gözəl şərab dadan-
da, onun sevimli pozası bu idi), sonra birdən bütün dünyanı
qucaqlamaq istəyirmiş kimi, əllərini yana açdı, arxası üstə
yıxıldı, peysəri yerə dəyib taqqıldadı – bu da son.
Qızğın döyüşdə və qarışıqlıqda isə onların heyinə qalan
yox idi, özləri öləsi idilər və hərə də öz bacardığı kimi ölür-
130
dü. Təkcə Öküzlə bir sırada oturmuş və lənətə gəlmiş qızın
ucbatından şərbətimə əl dəyməmiş Covanni atasının yanına
atılıb cəsədi üstünə əyilmişdi, guya əlindən nəsə gələ bilərdi.
Lakin qoca əclafın canı ağzından çıxan kimi, yumruqları
yaxşı dəmirçi yumruqlarına bənzəyən bir nəhəng Covanniyə
yaxınlaşmağa müvəffəq oldu, onu qoltuğuna vurub çıxışa
sarı üz qoydu. Bu qorxaq da təbii ki, özünü aradan çıxarma-
larına imkan verdi. Bax, beləcə qaçdı əlimizdən. İblis aparsın
onu!
Stol aşdı, üstündə nə vardısa yerə töküldü, qəzəbdən özü-
nü unudub, bir-birinin qanını tökməyə can atanların ayaqları
altında sıyığa bənzər bir şeyə çevrildi. Qadınlar artıq çoxdan
çığırtı salıb dağılışmışdılar, lakin davanın ən qızğın dəmində
hersoginyanı gördüm, daş heykəl kimi donaraq, ətrafındakı
dağıntının içində durmuşdu, sifəti ölününkü kimiydi, gözləri
elə bil şüşə parçasına çevrilmişdi. Qırışlı, boşalmış dərisində
yanaq qırmızısının qalıqları olan bu son dərəcə solğun maska
komik təsir bağışlayırdı. nəhayət ki, nökərlər onu bu dəhşət
zalından apara bildilər, o da tamamilə iradəsiz halda onların
dalınca getdi, sanki harda olduğunu, hara getdiyini də anla-
mırdı.
Montansanın say etibarilə üstün qüvvələrimiz tərə findən
sıxışdırılan adamları çıxış qapılarına tərəf geri çəkilməyə
başladılar, amma yenə də vəhşi kimi müdafiə olunurdular,
hərçənd ki, silahları aşkar azlıq edirdi. Döyüş pilləkənlərdə
də davam edirdi, onlar düz meydana kimi təqib olundular.
Lakin burda hər tərəfdən sıxışdırılan düşmənə Montansanın
palasso Ceraldidən çağırılmış şəxsi mühafizə dəstəsi köməyə
yetişdi və düşmən onların yardımı ilə şəhərdən qaça bildi.
Yoxsa sonuncu nəfərədək qırılacaqdılar.
131
Mən boşalmış zalın alatoranında durmuşdum, bütün
qəndillər yerdə idi. Yalnız cır-cındır geymiş, ac küçə uşaq-
ları əllərindəki məşəllərlə ölülərin arasında yemək qalıqla-
rı axtarır, tapdıqlarını dəhşətli bir acgözlüklə udur dular və
eyni zamanda gümüş qab-qacağı da götürməyi unutmurdu-
lar, onları paltarlarının altında gizlədərək çır pış dırırdılar.
Burda çox ləngiməkdən qorxduqları üçün məşəlləri atdılar,
qənimətlərini də götürərək sivişib küçəyə qaçdılar, mən isə
zalda tamam tək qaldım. İndi ətrafıma sakitcə göz gəzdirib
düşünə bilərdim.
Daş döşəmədə sönməkdə olan məşəllərin sayrışan işığın-
da, qan gölündə tapdalanmış, kirlənmiş süfrələrin, ziyafət
xörəklərinin arasında yaman gündə olan meyitlər qalaq-qa-
laq idi – həm bizimkilərin, həm də onların me yitləri. Bayram
paltarları cırılmış, kirlənmişdi, rəngi qaçmış sifətləri isə hələ
qəzəbli ifadələrdən əyilmişdi, çünki onların hamısı qəddar
döyüşdə, dəli qəzəbin ağuşunda ölmüşdülər. Mən də dayanıb
bütün bu mənzərəyə özümün qədim gözlərimlə baxırdım.
Bəşər sevgisi. Əbədi sülh.
Bu məxluqlar özlərindən, öz həyatlarından danışarkən pa-
foslu, gözəl sözlər olmadan keçinə bilmirlər də.
Ertəsi gün mən hersoginyanın yataq otağına gələndə o,
yerinin içində hər şeyə biganə uzanmışdı – mənasız gözlər,
qupquru dodaqlar. adama elə gəlirdi ki, bu dodaqlar bir də
heç bir səs çıxarmayacaqdılar. Səliqəsiz, sönük saçları əzik
çarpayı başlığında kilkə kimi qalmışdı. Əlləri heysiz halda
yorğanın üstünə düşmüşdü. O məncə gəldiyimi heç görmür-
dü, hərçənd ki, düz otağın ortasında durmuşdum və onun
üzünə baxırdım ki, tapşırığı varsa, söyləsin. Onu ürəyim
istəyən qədər nəzərdən keçirə bilərdim. Yanağının qırmızı-
132
sı hələ tam silinməmişdi – keçmiş sevincin yeganə sübutu,
üzünün solmuş və qurumuş dərisi, köklüyünə baxmayaraq,
tamam qırış içində olan boynu. Həmişə ifadəli olan gözləri
də indi donub qalmışdı. Onların bütün parlaqlığı itmişdi. Heç
kəs inanmazdı ki, nə vaxtsa gözəl olub bu qadın, kimsə onu
sevib, qucaqlayıb. Bu fikrin özü indi ağlasığmaz görünürdü.
Yataqda qoca, eybəcər bir qadın uzanmışdı.
nəhayət ki.
Bizim sarayda matəmdir. Saray öz təlxəyini itirdi. Bütün
saray camaatı, bütün cəngavərlər, şəhərin bütün adlı-sanlı-
ları və təbii ki, öz nökər-qulluqçuları yola salırdı onu. Mən
əminəm ki, onun nökərləri sidq-ürəkdən ağlayırdılar onun
üçün – belə qayğısız, bədxərc xozeyinə qulluq eləmək yəqin
xoş idi.
Dəfn mərasiminə tamaşa eləmək üçün qara camaat da
küçələrə tökülmüşdü – deyirlər ki, bu məsuliyyətsiz insan-
dan onların da xoşu gəlirmiş. Onlar, nə qədər qəribə olsa
da, belələrini çox istəyirlər. Bir qarnı ac, biri qarnı tox ya-
şaya-yaşaya, başqalarının qayğısız, israfçı həyat tərzindən
gözəl hekayətlərə sevə-sevə qulaq asırlar. Deyirlər ki, qara
camaat onun barəsində dillərdə dolaşan lətifələrin hamısını
– onun «igidlikləri» və «oyunbazlığı» haqda – əzbər bilir, bu
lətifələri sarayın yanına sığınmış yoxsul daxmalarında danış-
mağı xoşlayırlar. İndi isə o, camaatı bir də sevindirirdi, özü-
nün təmtəraqlı dəfninə tamaşa etmək imkanı vermişdi onlara.
Mərasimin önündə başını lap aşağı salmış, qüssədən
əzilmiş kimi görünən hersoq gedirdi. aktyorluq etmək lazım
gələndə, onun əvəzi yox idi. amma bunda təəccüblü bir şey
də yoxdur. O, axı təbiətən çoxsifətli idi.
133
Heç kəs pıçıldaşmağa cəsarət eləmirdi. Mərasimdən son-
ra, öz daxma və saraylarında nədən danışacaqdılar, bunun
elə bir əhəmiyyəti yox idi. Baş vermiş hadisəni taleyüklü bir
anlaşılmazlıq hesab etmişdilər. Don Rik kardo yüksək qo-
naqlar üçün nəzərdə tutulmuş zəhərli şərabı səhvən içmişdi.
axı onun sonsuz iştahası hamıya bəlli idi, təəssüf ki, faciəvi
ölümündə də bütün günah elə onun öz boynuna düşürdü. O
ki, qaldı Lodoviko ilə əsabələrini zəhərləməyimizə, buna
yalnız sevinirdilər, elə zəhərlənməli alçaq idi, deyirdilər.
Dəfn mərasimində hersoginya yox idi. O, elə uzana qal-
mışdı, hərəkətsiz, hər şeyə biganə idi, yeməkdən də imtina
etmişdi. Daha doğrusu, imtina etmirdi, çünki ümumiyyətlə
bir kəlmə də danışmırdı, amma qulluqçular bir tikə də sala
bilmirdilər ağzına. Gözləri qıpqırmızı olmuş sarsaq kamerist-
kası da çaşqın halda onun başına hərlənir, gözlərinin yaşını
ətli yanaqlarına yaxırdı.
Məndən heç kəs şübhələnmir. Çünki mənim içimdəkiləri
bilən yoxdur.
Çox ola bilər ki, hersoq onun ölümünə möhkəm qüs-
sələnir. Onun təbiətini nəzərə alsan, bunu da istisna etmək
olmaz. Mənə belə gəlir ki, onun üçün kədərlənmək hersoqa
xoş gəlir, ona elə gəlir ki, bu gözəl və nəcib bir hərəkətdir.
Cəngavərlərə xas qərəzsiz kədər – bu hiss insanı ucaldan,
böyüdən bir hissdir. Həm də hersoq onun ölümünü arzulasa
belə, yaman bağlanmışdı ona. İndi o, dünyasını dəyişəndən
sonra isə, ikiqat əziz olmuşdu. Əvvəllər onun öz dostuna
bəslədiyi hissləri nələrsə məhdudlaşdırırdı. İndi onların heç
biri artıq yoxdur. İndi, istədiyinə çatandan sonra, hiss edirdi
ki, getdikcə daha çox sevir onu.
134
Hamı don Rikkardodan danışır, başqa mövzu yoxdur. Onun
necə insan olmasından, necə yaşamasından, necə ölməsindən,
filan-filan vaxtlarda nə deməsindən, filan-filan hallarda necə
ürəyigenişlik göstərməsindən, cəngavərliyindən, şən və igid
bir kişi olmasından söhbət açırdılar. Sanki o, yaşadığı günlərə
nisbətən indi daha canlı idi. amma insan təzə öləndə həmişə
belə danışırlar. Bu tez keçir. Sənin mütləq unudulacağından
labüd həqiqət mövcud deyil.
Onlar isə söyləyirlər ki, guya o heç vaxt unudulmayacaq.
Və müstəsna adam olması, qeyri-adiliyi haqda nağıllar uy-
duraraq onu ölməzliyə qovuşdurmaq istəyirlər. Qəribədir ki,
bu insanlar ölümə nifrət edirlər, xüsusilə də əgər söhbət öz
sevimlilərindən gedirsə. Beləliklə əfsanə yaradıcılığı özünün
ən qızğın dövrünü yaşayır və bu əyyaş, boşboğaz və təlxək
barədə bütün həqiqətləri bilənlərə isə yalnız əllərini yana
açıb onların nağıllarına qulaq asmaq qalır. Danışdıqlarının
həqiqətə qətiyyən aidiyyəti olmadığı belələrini heç narahat
eləmir; deyirlər ki, o sevincin, poeziyanın özüdür, daha nədir,
daha nədir və dünya onsuz ləzzətini itirib, təəssüf ki, bir də
heç vaxt onun sirayətedici gülüşünü eşitməyəcək, zarafatla-
rının şahidi olmayacaqlar, onlar özlərini kədərin əlində əsir
olan bir yetim kimi hiss edirlər. Onun xiffətini çəkməkdən
indi hamının dəhşət xoşu gəlir.
Hersoq bu melodramda özünə xas qəlbigenişliklə iştirak
edir. O, təriflərlə dolu nitqlərə qüssə içində qulaq asır, arabir
də hersoqun dilindən çıxdığına görə, daha gözəl görünən rep-
likalarını tullayır.
amma ümumiyyətlə, küll halında götürəndə ümidvaram
ki, o özünün balaca bravosundan tam razı qalıb. Hərçənd ki,
bunu heç büruzə vermir. O, baş vermiş hadisə barədə mənə
135
nə yaxşı, nə də ki, pis bir söz demədi. Hersoq istəsə, öz
nökərlərinin hərəkətlərini görməyə bilər, əgər ona belə rahat-
dırsa.
O, məndən qaçır. Həmişə bu cür vəziyyətlərdə olduğu
kimi.
Hersoginyanın kədəri heç bir şeydə görünmür. Bil mir əm
bunu necə yozum, – ola bilər ki, bu onun çox qüssələnməsinə
dəlalət edir. O, sadəcə yataqdadır, gözlə rini bir nöqtəyə
zilləyərək uzanıb.
Onun qəm yeməsinin səbəbkarı təkcə mənəm, başqa bir
kimsə deyil. Əgər o çıxılmazlığa düçar olubsa, bu, yalnız
mənə görədir. Əgər o tanınmaz dərəcədə dəyişibsə və bir
də heç vaxt əvvəlki kimi olmayacaqsa, bunun da baiskarı
mənəm. Və əgər o yatağa düşübsə, uzana qalıbsa və daha öz
görkəmi barədə heç düşünmürsə, bütün bunlar mənə görədir.
Mənim heç ağlıma da gəlməzdi ki, onun üzərində nə
dərəcədə təsirim varmış.
Qətl hersoqun populyarlığını lap artırdı. Hamı bir
ağızdan deyir ki, o, görkəmli hökmdardır. Hələ heç vaxt
düşmən üzərində qələbə belə tam olmamışdı və hökmdarın
şəxsiyyətinə təbəələrində bu dərəcədə sitayiş doğurmamışdı.
Onunla fəxr edirlər və belə düşünürlər ki, bu hərəkətiylə qey-
ri-adi uzaqgörənlik və qətiyyət nümayiş etdirib.
Bəziləri tərəddüd edir ki, bütün bunlar sonucda xeyrə
calanacaqmı. Onlar indidən xoşagəlməz şeylər duyurlar.
Əşi, belələri həmişə olur da. Əksəriyyət isə ruh yüksəkliyi
içindədir və elə ki, hersoq göründü, onu alqışlarla, heyran-
lıqla qarşılayırlar. Məqsədə aparan yolda heç bir maneə
görməyən hökmdarın nüfuzu qarşısında kim davam gətirə
bilər ki!
136
Xalq ümid edir ki, nəhayət sakit və xoşbəxt həyat sürəcək.
Onlar razı qalıblar ki, qonşu xalq öz başçısını itirib: artıq
xoşbəxtliyə çatmaq yolunda qonşuları heç bir maneə yarada
bilməyəcək, onları narahat etməyəcəklər.
Onların dərdi-azarı təkcə xoşbəxtlikdir.
Maraqlıdır, görəsən indi hansı uzaqgörən planlar qurur.
Görəsən onlara yenə hücum çəkib birbaşa şəhərə girmək,
ölkəni tam istila etmək istəyirmi? Onların bütün başçılarını,
az-çox əhəmiyyətli simalarının hamısını aradan götürəndən
sonra bundan asan nə vardı ki. Covanni uşaqdır, onu saya
almaq gərəkməz, o bizim üçün heç bir narahatlıq yaradası
deyil, bir şey olan kimi aradan çıxanlardandır. Yaxşı olardı
ki, onu tutub əsl kişi davranışının necə olduğunu öyrədək.
Şübhə etmirəm ki, mənim ağam bu qətliamın meyvə-
lərini dərmək niyyətindədir. Bu, ağlabatan hərəkət olardı.
O, əlindəkilərlə qane olanlardan deyil. Əgər əkdinsə, mütləq
biçmək də lazımdır.
Sarsaq şayiələr dolaşır, guya Montansa xalqı silaha sa-
rılaraq öz hersoqlarının və onun yaxınlarının qanını ala-
cağına and içir. Boş söhbətlərdir təbii ki. Çox ola bilər ki,
onlar həqiqətən qəzəbləniblər. Bizim istədiyimiz də elə bu
idi də. amma silaha sarılmaqları, belə bir hökmdara görə
qisas almaq niyyətində olmalarına inanmağım gəlmir. Hətta
deyilənlər həqiqət olsa belə, buna əhəmiyyət vermək lazım
deyil. Hökmdarsız xalq, təkəsiz keçi sürüsü kimi bir şeydir.
Eşitmişəm ki, onlarda hakimiyyət başına gənc Covan-
ninin əmisi, Lodovikonun qardaşı gəlib. İntiqam alacağına
da guya o and içib. Bax, bu həqiqətə daha çox oxşayır. Xalq
öz hökmdarına görə intiqam almır, niyə də alsın ki. Xalq
bütün hökmdarların əyyamında eyni dərəcədə pis yaşayır
137
və həmişə özünə əzab verənlərin lap birindən də olsa canını
qurtaranda, sevinir.
Deyirlər ki, o da elə mərhum Lodoviko kimi bir adam-
dır, amma indiyədək onu sıxışdırır, əhəmiyyətli bir rol oy-
namasına imkan vermirdilər. adı Erkole Montansadır və
görünür döyüşçü olmasa belə, təhlükəli adamdır. Deyirlər
ki, o indi sükanı öz əlinə alıb, özünün dediyinə görə, ölkəni
ölüm təhlükəsindən xilas etmək və həm də səltənətin her-
soqu olmaq həddindən ziyadə zəif xarakterə malik gənc va-
risi kənarlaşdırmaq üçün; o özünü Montansa nəslinin layiqli
davamçısı kimi, hökmdarlıq vəzifəsinə daha uyğun sayırmış.
nə olar, tamamilə inandırıcıdır. Dünyada hər şey adətən belə
baş verir.
Deyəsən bu maral gözlü, sinəsində medalyonu olan oğ-
lanın heç vaxt taxta çıxmayacağı barədə dediklərim yavaş-
yavaş doğrulmağa başlayır axı.
Deyirlər ki, artıq qisas almaq üçün əhəmiyyətli sayda
qoşun toplanıb, guya düşmən artıq ölkəmizə girib çay boyu
irəliləyir. Qoşuna rəhbərliyi Bokkarossa edir; o muzdlula-
rı ilə bir yerdə, bizim verdiyimizdən iki dəfə artıq məbləğə
yeni Montansa uğrunda ölməyə razılıq verib. Onlar vəhşilik
törədir, qarşılarına çıxan nə varsa, yandırır, məhv edirlər –
görünür heç ölməyə hazırlaşmırlar, başqalarını öldürməyə
gəliblər bura.
Bizim sərkərdələr tələsik qoşun yığırlar ki, düşmənin
irəliləməsini dayandıralar. Şəhərdə əsgər yenə çoxdur, on-
lar cəbhəyə yollanırlar ki, nəhayət öz işləri ilə məşğul ola
bilsinlər.
Hersoq isə əslində tam fəaliyyətsizdir.
138
Deyirlər canlı qüvvə sarıdan bizim çətinliyimiz var,
məlum məsələdir də, gör sonuncu müharibədə nə qədər
adam ölmüşdü. Lazımi qədər, heç olmasa əlində qılınc tuta
bilən kişi yığmaq elə asan iş deyil. amma çalışırlar, kim var-
sa, yığırlar ki, Montansanın ordusundan sayca az olmayaq,
axı onlar da son müharibədə kifayət qədər gücdən düşmüş,
möhkəm itkilərə məruz qalmışdılar. Əvvəlki ruh yüksəkliyi
gözə dəymir, amma hamı əmrə tabe olur, başa düşürlər ki, bu
qaçılmazdır. Hamı anlayır ki, hərə öz nəsibi ilə sözsüz barış-
malıdır, həyatda yalnız xoşbəxtlik naminə yaşamaq olmaz.
İstilaçılar şəhərə can atırlar və onların qarşısını indi yalnız
təsadüf ala bilər. Bizim qoşunlar mövqelərini uzun müddət
saxlaya bilmir, hər dəfə geri çəkilməyə məcbur olurlar.
Döyüş meydanlarından elə eyni zəhlətökən, kədərli
məlu matlar yetişir – verilən itkilər və bizim qoşunların geri
çəkilməsi barədə.
Düşmən ayağı dəyən yerləri sonuna kimi talan eləyir.
Kəndləri tutan kimi, yandırır, əhalini o dəqiqə qətlə yetirir.
Mal-qaranı tutub aparır, bir qismini kəsib elə düşərgə tonqal-
larının dibində yeyirlər, qalanını isə ehtiyat üçün aparırlar.
Zəmilərdəki taxıla od vururlar. Bokkarossanın muzdluları
ürəkləri istəyəni edirlər. Onlar keçən yerdə bir ins-cins qal-
mır.
Şəhərə dəstə-dəstə qaçqın axışır, şəhər darvazalarından öz
arabaları ilə arası kəsilmədən, elə hey keçirlər. nələr yoxdur
bu arabalarda: gil qazanlar, yorğanlar, cır-cındır, köhnə-
kürüş, o qədər gərəksiz şeylər gətirirlər ki, hamını gülmək
tutur. Kimsə keçinin, arıq inəyin buynuzundan yapışıb çəkir,
möhkəm qorxduqları isə görkəmlərindən bəllidir. Şəhərlilər
deyinirlər: niyə gəliblər, bunlar? Onların şəhərə doluşması
139
hamıya narahatlıq yaradırdı. Qaçqınlar elə meydanlardaca
binə salır, öz mal-heyvanlarının yanında yatırdılar və şəhər
də getdikcə daha çox pinti bir kəndə bənzəyirdi, onlar harda
yerləşirdilərsə, ordan dəhşətli üfunət ucalırdı.
Bizim qoşunlar geri çəkilməkdən başqa heç bir iş
görmürlər. Şayiələr gəzir ki, düşmən artıq şəhərin yaxınlı-
ğındadır, amma dəqiq harda olmaları mənə bəlli deyil, al-
dığım məlumatlar bir-birinə tamamilə ziddir, odur ki, onla-
ra inanmaq olmur. Cəbhədən gələn məlumatlar da elə eyni
zəhlətökən, darıxdırıcı xəbərlərdir, guya müqavimət göstərib
bizimkilər, amma axırda geri çəkilməyə məcbur olublar, indi
isə yeni mövqedə möhkəmlənməyə çalışırlar, bir azdan da
xəbər yetişir ki, bu mövqeni də buraxıb geri çəkildilər və
sairə. Qaçqınlar sel kimi axır, onlar bütün şəhəri özlərinin
mal-davarı, cır-cındırı, qınaqlarıyla ağzına kimi doldurublar.
Qəribə müharibədir.
Mənim üçün hersoqun biganəliyi, bütün işləri öz sər-
kərdələrinə tapşırması anlaşılandır. Onu müdafiə qətiyyən
maraqlandırmır, cəlb etmir. O mənim kimidir, hücum etməyi
sevir. Hücum – bu bizim ruhumuzun mayasındadır. Müdafiə
olunmaqdan nə ləzzət almaq olar, daim eyni şeydir, nə döyü-
şün parlaqlığı, nə ehtirası var onda. nəyə lazımdır müdafiə.
Tamam mənasız şeydir. Ondan kimin xoşu gələ bilər ki? Da-
rıxdırıcı müharibədir.
Montansanın və Bokkarossanın qoşunları artıq şəhər
divarlarından görünür. İndi axşamdır, qüllənin təpəsində
yerləşən otağımın pəncərəsindən düzənlikdə düşərgə tonqal-
larını işıqlı nöqtələr kimi görürəm. Qaranlıqda bu çox gözəl
mənzərədir.
140
Mən indi tonqal kənarında oturmuş və bugünkü qəhrə-
manlıqlarını qeyd edən muzdlu döyüşçülərin sifətini aydın
təsəvvür edirəm. Budur, tonqala zeytun ağacının budaqları-
nı atırlar və alovun oynaşan dilləri onların sifətlərinin sərt,
qətiyyətli cizgilərini işıqlandırır. Onlar əsl kişidir, təsadüf eh-
timalı qarşısında qorxu yaşamır, öz talelərinə sahiblik edirlər.
Onlar öz tonqallarını istə nilən torpaqda çatırlar, hansı xalqın
çörəyini yedikləri haqda qətiyyən düşünmürlər. Onlar hansı
ağaya qulluq etdiklərini də heç vaxt soruşmur: onlar həmişə
yalnız özlərinə qulluq edirlər. usanmış halda birbaşa torpa-
ğın üstünə uzanır, sabahkı qanlı qırğın ərəfəsində dincəlirlər.
Onların öz vətəni yoxdur, amma bütün yer üzü də elə onlara
məxsusdur.
Gözəl axşamdır. Payızın havası təmizdir, dağlardan
küləyin gətirdiyi sərinlik duyulur havada, göydə də yəqin ul-
duzlar var. Mən pəncərənin qabağında uzun müddət oturub,
saysız-hesabsız işıqlı nöqtələrə – tonqallara ba xırdım. amma
vaxt idi artıq, gedib dincəlməliydim.
Bu qədər uzaqda olan tonqalları seçə bilməyim qəribə idi,
göydəki ulduzları isə ümumiyyətlə görmürəm, heç vaxt görə
bilməmişəm. Mənim gözlərim elə bil başqalarınkı kimi de-
yil, amma bu heç də o demək deyil ki, gözlərim xarabdır,
çünki yer üzündə nə varsa, tamam aydın görürəm.
Mən Bokkarossa barədə tez-tez düşünürəm. O, göz-
lərimin önündədir; özünün çopur sifəti, yırtıcı çənəsi və
dərində gizlənən gözləri, hündür, az qala nəhəng boyu ilə.
Sinəsində də şir sifəti – qəzəblə qıcanmış yırtıcı dişlər, bütün
dünyaya göstərdiyi dil.
Qala divarlarının düz altında baş vermiş dramatik
döyüşdən sonra bizim əsgərlər özləri də şəhərə qaçqınlarla
141
bir yerdə gəldilər. Döyüş qanlı olmuşdu və bizimkilər neçə
yüz adam itirmişdilər, sürünə-sürünə şəhər darvazalarından
keçən, ya da döyüş meydanına ərlərini, oğullarını axtarmaq
üçün çıxmış qadınların köməyi ilə gətirilən yaralılardan isə
heç danışmağa dəyməzdi. Bizim əsgərlər müqaviməti da-
yandırıb şəhər divarlarından içəri çəkilərək, burda sığına-
caq tapanda vəziyyət artıq ağlamalı idi. Onların ucbatından
şəhərdə həqiqətən dəhşətli bir qarışıqlıq vardı, adama elə
gəlirdi ki, küçələrdəki əsgərlərin, yaralıların, kəndlərdən
gəlmiş qaçqınların əlindən şəhər indicə partlayacaq. ara
tamam qarışmışdı, təbii ki, əhvali-ruhiyyə də bundan daha
pis ola bilməzdi. adamlar elə küçədəcə yatırdılar, hərçənd
ki, gecələr möhkəm soyuq olurdu, amma elə gündüz də
əldən düşmüş, yorğunluqdan yatmış adamlara, yaralılara
rast gəlirdin, onların bəzilərinin yaralarını eləcə birtəhər sa-
rımışdılar, daha bir kimsə yox idi qayğılarını çəkə. Qısası bir
çıxılmazlıq, ümidsizlik vardı hamıda və qarşıdakı mühasirə
barədə düşüncələr bu ümidsizliyi bir az da dərinləşdirirdi.
Heç Bokkarossa kimi birisinə müqavimətə cəhd etməyə
dəyərdimi? Şəxsən mən bu müharibənin uğuruna heç vaxt
inanmamışam.
Lakin deyirlər ki, şəhər son damla qanımızadək müdafiə
olunacaq. Yəni onun müdafiə istehkamları guya çox
möhkəmdir, uzun müddət davam gətirə bilər və bəlkə də lap
alınmazdır bizim qala. Bütün şəhərlər həmin o ana kimi alın-
maz olur ki, kimsə onu almaq üçün əməlli hücuma keçsin. Bu
alınmaz qalalar barədə mənim öz düşüncəm var.
Hersoq birdən dirilib deyəsən şəhərin müdafiəsini öz
üzərinə götürəcək. İndi ona çəp-çəp baxır, görəndə də heyran
alqışlarla qarşılamırlar daha. Belə hesab edirlər ki, Montan-
142
sanın bütün əsabələriylə bir yerdə qətli ağılsız bir hərəkət idi
və belə hərəkət yeni müharibələr, yeni əzablardan savayı heç
nə gətirə bilməzdi.
Hersoginya yenə ayaq üstədir, başlayıb xırda-xırda
yeməyə, amma özünə hələ də oxşamır. Çox arıqlayıb, bir
zamanlar kök üzünün dərisi bozararaq tamam quruyub.
Onu elə bil dəyişiblər. Paltarları əynindən tökülür, elə bil
özgəninkidir. Daim qara geyinir. Hərdən dillənəndə də yavaş,
az qala pıçıltıyla deyir sözünü. ağzı elə əvvəlki kimi, qupqu-
rudur, arıqlamağı sifətinin ifadəsini büsbütün dəyişib, gözləri
quyuya düşüb, ətrafında qara halqalar var, baxışı qızdırmalı
adamlarınkına bənzəyir.
O, saatlarla, dizləri tamam uyuşana kimi xaçın önündə
dua eləyir, sonra da böyük çətinliklə ayağa qalxır. nə barədə
dua etməsini təbii ki, mən bilmirəm, lakin duaları çox güman
ki, yerinə çatmır, çünki hər gün təzədən başlayır tanrıya yal-
varmağa.
O öz yataq otağından heç çıxmır.
Mənim eşitdiyimə görə, maestro Bernardo hersoqa
müdafiə istehkamlarının möhkəmləndirilməsi üçün kömək
edir və mühasirəyə düşmüş şəhər üçün son dərəcə qiymətli,
cürbəcür qurğular fikirləşir. Deyirlər ki, qızğın iş gedir bu
sahədə, nə gündüz bitir, nə də gecə.
Mən maestro Bernardonun dahiliyinə zərrə qədər də
şübhə etmirəm. Lakin Bokkarossanın qarşısında, elə bilirəm
ki, o da acizdir. Qoca maestro ruhən şəksiz ki, güclüdür,
zəkası da çox şeyi, bəlkə də lap hər şeyi ehtiva eləyir. Onun
qulluğunda təbiətin güclü ünsürləri durub, bəlkə də bunu
həmin o ünsürlər heç öz iradəsiylə etmir. amma Bokkaros-
sa özü bir təbiət ünsürüdür və bütün qalan ünsürlər də ona
143
məmnuniyyətlə kömək edirlər. Mənə elə gəlir ki, təbiətə o
daha yaxındır.
Bernardo – ana təbiətdən ayrılmış bir insandır və onun
özündənrazı, aristokrat cizgiləri həmişə içimdə bir inamsızlıq
oyadıb.
Mənə elə gəlir ki, döyüş qeyri-bərabər olacaq.
Kim onları yanaşı qoyub baxsa, – Bernardonun zəkalı al-
nına və Bokkarossanın vəhşi, yırtıcı çənəsinə, – kimin daha
güclü olması barədə qətiyyən tərəddüd etməzdi.
Şəhərdə ərzaq qıtlığı yaranıb. Burda, sarayda biz təbii
ki, bunu hiss etmirik, amma deyirlər ki, xalq aclıq çəkir.
Əhalinin bu qədər artdığını nəzərə alsaq, burda qəribə heç
nə yoxdur. Qaçqınlara getdikcə daha artıq narazılıqla baxır-
lar, onları tamamilə əsaslı olaraq ərzaq qıtlığının baiskarı
sayırlar. Həqiqətən də şəhər əhalisi üçün ağır yükdür onlar.
Xüsusilə də burnunu hər yerə soxub, sədəqə dilənən, daim
zarıyan kirli-paslı uşaqlar adamın zəhləsini tökür. Deyirlər
ki, fürsət tapanda onlar hətta oğurluq da edirlər. Çörəyi
həftədə iki-üç dəfə paylayırlar, onu da çox az miqdarda, çün-
ki heç kəs mühasirəyə hazır deyildi, indi də ərzaq ehtiyatı
azlıq edir. Yəqin tezliklə ərzaq tamam bitəcək. Özüylə keçi,
inək gətirmiş qaçqınlar əvvəlcə südlə dolanırdılar, sonra isə
acından arıqlayıb, ölən heyvanlarını kəsməyə məcbur oldu-
lar, çünki yem onsuz da yox idi və bir müddət həmin heyvan-
ların ətini yeməklə, əti una, başqa şeylərə dəyişməklə dolan-
dılar. İndi onların artıq heç nəyi yoxdur, şəhərlilərin onların
ət gizləmələri, başqalarından daha yaxşı yaşamaları barədə
söhbətlərinə mən elə də inanmıram, çünki həmin kəndlilərə
baxanda vəziyyətlərini anlayırsan. Onlar dəhşətli dərəcədə
arıq və ac görünürlər. Mən bu insanlara xüsusi rəğbət bəslə-
144
diyimdən belə danışmıram. Şəhərlilərin narazılığına da tam
şərikəm. Onlar bütün kəndlilər kimi kütdürlər, bütün günü
barmaqlarını barmaqlarına vurmadan oturub ətrafa tamaşa
edirlər. Heç kimlə ünsiyyətləri yoxdur, həmyerlilər dəstə-
dəstə bölüşüb, az qala bütün vaxtlarını sığınacaq tapdıqla-
rı yerdə, meydanın pis qoxulu, cır-cındırlı, öz evləri kimi
yerləşdikləri parçasında keçirirlər. Gecələri isə, əgər odun tap-
mağa müvəffəq olublarsa, tonqalların ətrafında söhbətlərdə ke-
çir, bizlərin bir söz belə anlamadığı primitiv ləhcələrdə danışır-
lar. Əşi, onların nədən danışdıqlarını anlamaq kimə gərəkdir
ki…
Küçə və meydanlarda yerləşmiş bu adamların kiri-pa-
sı, qoxusu sadəcə olaraq dəhşətdir. Mənim zatən təmizkar
və səliqəli olmağım, başqalarının davranışına bu baxımdan
tələbkarlığımı nəzərə alanda, onların pintiliyi lap dözülməzdir.
Mənim xüsusi – bir çoxlarının fikrinə görə şişirdilmiş –
nifrətimi insan ifrazatları, onların yaydığı iylər doğurur. Bu
primitiv məxluqlar isə özlərini lap heyvan kimi aparır, zəruri
işlərini harda gəldi görürlər. Əsl donuzluq edirlər. Havadan
elə bil vəba yağır, küçələr, meydanlar elə kökdədir ki, imkan
dairəsində şəhərə çıxmamağa çalışıram. Həm də hersoginya
dəyişəndən, don Rikkardo isə məni xoşbəxt edərək öləndən
bəri, daha tapşırıqlarım da az olur.
Bütün bu evsizlər elə küçədəcə gecələyirlər, indi isə ar-
tıq qışdır, sərt qış, görünür əyinlərindəki pal-paltarda o qədər
də isti olmaz onlara. Deyirlər ki, bəzilərini səhər don vur-
muş halda tapırlar: baxırlar ki, cır-cındıra bürünərək uzanıb
başqaları kimi yerindən qalxmır, tərpədəndə görürsən ki,
həyat nişanəsi görünmür. amma əksəriyyət soyuqdan yox,
acından ölür, bunların da çoxu onsuz da gücdən düşmüş, qanı
145
heç qızmayan qocalar olur. Əşşi, qoy ölsünlər özləri üçün,
başqalarının yükünü ağırlaşdırmaqdan savayı nəyə yarayırlar
ki, onsuz da şəhərdə adam çoxdur.
Bokkarossanın muzdluları ehtiyac nə olduğunu bil mirlər.
Bütün ölkə onların ixtiyarındadır, nə qədər istəyirsən, tala,
onlar da təbii ki, talayırlar, getdikcə ölkənin içərilərinə nüfuz
edir, özlərini lazım olan hər şeylə təmin eləyirlər. Talayandan
sonra kəndləri yandırırlar, gecələr uzaq yanğınların şəfəqini
göy üzündə tez-tez görmək olur. Bu yaxın ətrafı isə artıq
çoxdan var-yoxdan çıxarıblar.
amma, nə qədər qəribə olsa da, hələlik şəhərin üzərinə hü-
cuma keçmirlər. Məni təəccübləndirir bu, axı müdafiəni indi
yarmaq su içmək qədər asandır. Bəlkə də onlar fikirləşirlər ki,
əhalini acından tamam əldən salsalar, əziyyətləri az olar, özü
də gözlədikləri bu müddət ərzində bekar durmurdular, ölkəni
ürəkləri istəyən qədər talayırdılar, ona görə də nə qədər desən
gözləməyə hazır idilər.
ancelikanın da avaraçılıqdan başqa əlindən heç nə
gəlmir. Əvvəllər heç olmasa tikmə ilə məşğul olurdu. O, az
qala bütün vaxtını çay kənarında keçirir, orada oturub, ya qu
quşlarını yemləyir, ya da eləcə yanından axan suya tamaşa
edir. Hərdən də bütün axşamı öz pəncərəsinin önündə əyləşir,
düşmənin aşağıda, yandırılmış çöllüyün dərinliklərinə qədər
uzanan gözətçi tonqallarına və çadırlarına baxır. Yəqin daim
öz şahzadəsi barədə düşünür.
Qəribədir, adamlar vurulanda, ələlxüsus da möhkəm
vurulanda nə axmaq görkəm alırlar. Sifətlərində misilsiz
dərəcədə küt bir ifadə olur və mən qətiyyən anlamıram ki,
məhəbbətin insanı gözəlləşdirdiyini necə iddia eləmək olar.
Onun gözləri əvvəlkindən də sarsaq, ifadəsiz görünür – əgər
146
bu ümumiyyətlə mümkündürsə; yanaqları da ki, tamam so-
lub, daha qonaqlıqdakı kimi deyil. amma ağzı elə bil böyü-
yüb, dodaqları da şişib, daha aydın görünür ki, uşaq deyil.
Elə bilirəm ki, mən onun cinayətkar sirrini bilən yeganə
adamam.
Təəccüblüdür, lakin hersoginya bu gün məndən so ruşdu
ki, necə düşünürsən, Məsih mənə nifrət edirmi. Təbii ki, bu-
nun mənə məlum olmadığını söylədim. O, qızdırmalıymış
kimi yanan gözləriylə baxdı mənə, deyəsən nədənsə möhkəm
həyəcanlı idi. Əlbəttə, Məsih yəqin ki, nifrət edirdi ona, yox-
sa heç olmasa, bir dəqiqəliyə rahat buraxardı. Bütün günah-
larına görə ona nifrət etməliydi də, bəs necə. Mən dedim ki,
onun vəziyyətini başa düşürəm. Guya həmfikir olmağımdan
təsəlli tapacaqdı? Hersoginya dərindən köksünü ötürüb stula
çökdü. Mənim daha burda qalmağımın əhəmiyyəti yox idi,
çünki gözlədiyim kimi, mənə dair heç bir tapşırığı yox idi.
Soruşanda ki, gedə bilərəmmi, cavabı belə oldu ki, mənim
ixtiyarım onun əlində deyil, amma bunu deyərkən elə ilti-
masla baxdı, sanki məndən nəsə bir kömək istəyirdi. Lakin
özümü çox narahat hiss edirdim onun yanında və getməyə
üstünlük verdim, qapının ağzında bir də çönüb, ona baxarkən
gördüm ki, xaçın qabağında yenə diz çöküb duanın sözlərini
bir çıxılmazlıq içində mızıldayır, barmaqları isə təsbehinin
dənələrini lap əsə-əsə çevirir.
Bütün bunlar mənə çox qəribə təsir elədi.
Bu qoca sarsağa nə olmuşdu görəsən?
Heç şübhə yox idi ki, Məsihin ona nifrət etdiyini tam cid-
di düşünürdü. Bu gün yenə qayıtdı həmin söhbətə. Dedi ki,
bütün duaları əbəsdir; o məni onsuz da bağışlamır, sadəcə,
eşitmir məni və məni bircə an belə rahat buraxmamasından
147
savayı, mövcudluğumdan xəbərdar olmasını heç bir şeylə
büruzə vermir. Bu, dəhşətdir, dözə bilməyəcək. Mən də de-
dim ki, elə bilirəm, öz ruhani atanıza müraciət etməlisiniz, o
sizin ruhi ehtiyaclarınıza qarşı həmişə diqqətli olub. O, başını
yellədi – artıq sınamışdı, amma bunun da bir köməyi olma-
mışdı. Heç başa da düşməmişdi hansı vəziyyətə düşdüyünü.
Ruhani ata onu tamam günahsız sayırdı. Mən yaltaq rahibin
bu sözlərinə kinayə ilə gülümsündüm. Onda hersoginya so-
ruşdu ki, maraqlıdır, bəs sən nə fikirləşirsən bu barədə. Mən
dedim ki, onu günahkar qadın sayıram və cəhənnəm odunda
yanacağına inanıram. Bu yerdə o mənim önümdə diz çökdü
və göyərənə qədər barmaqlarını bir-birinə sıxıb qışqırma-
ğa, inildəməyə başladı; yalvarırdı ki, onu xilas eləyim, ba-
ğışlayım. Mən isə onun ayaqlarıma düşərək ikiqat olmasına
sakitcə tamaşa edirdim. Əvvəla mənim ona kömək etmək
üçün heç bir vasitəm yox idi, ikincisi isə, mən fikirləşirdim
ki, o haqlı olaraq bu əzabları çəkir. O, əlimdən yapışıb onu
göz yaşlarına qərq elədi, hətta öpməyə cəhd göstərdi, lakin
mən əlimi dartdım, buna imkan vermədim. Bu yerdə o daha
ucadan qışqırmağa, yalvarmağa başladı, özünü əsl isterika
vəziyyətinə çatdırdı. «Günahlarına tövbə et!» – dedim və
özüm də hiss elədim ki, bunu deyəndə, üzümün ifadəsi necə
ciddiləşdi. Və o bütün cinayətlərini, pozğun həyat tərzi ke-
çirdiyini, ağuşuna şeytanın itələdiyi kişilərlə nikahdan kənar
əlaqələrini, şeytanın torunda dolaşaraq bu əlaqələrdən ləzzət
almasını etiraf eləməyə başladı. Mən onu məcbur elədim ki,
törətdiyi bu günahın özünü, yaşadığı qeyri-adi həzzi bütün
təfərrüatı ilə təsvir eləsin, cinayət əlaqəsinə girdiyi kişilərin
adlarını söyləsin. O, müticəsinə tabe olub tapşırdıqlarımın
hamısını yerinə yetirdi və mənim gözlərim önündə bu qadı-
148
nın biabırçı həyatının dəhşətli mənzərələri canlandı. Lakin
o don Rikkardo barədə bircə söz belə demədi, mən də bunu
ona xatırlatdım. Hersoginya mənə elə baxdı, sanki ondan nə
istədiyimi heç cür başa düşə bilmirdi. axı bunun don Rikkar-
doya nə dəxli vardı? Məgər bu da günahdır? Mən ona izah
elədim ki, bu bütün günahların ən böyüyüdür. Deyəsən heç
cür başa düşə bilmirdi və mənə təəccüblə, hətta şübhə ilə
baxırdı, amma sonra, dediklərim barədə fikrə getdi, yəqin ki,
indiyə qədər ağlına gəlməyən şeyləri düşünürdü və görünür
öz fikirlərindən qorxdu. Soruşdum ki, məgər onu hamıdan
çox sevmirdi? Pıçıltı ilə «hə» deyə zorla eşidilən bir cavab
verdi və yenə də ağlamağa başladı, amma bayaqkı kimi yox,
adam kimi. Heç cür qurtara bilmirdi ağlamağını, axırda bez-
dim və dedim ki, vaxtdır, getməliyəm. O, mənə iltimas dolu
nəzərlərlə, köməksiz qalmış kimi baxdı və soruşdu ki, onu
bir şeylə ovundura bilmərəm ki. O nə etməlidir ki, Tanrı-
nın ona rəhmi gəlsin? Mən cavab verdim ki, bu qədər gü-
nahın ola-ola Tanrının mərhəmətini diləmək onun tərəfindən
görünməmiş cəsarətdir və Bağışlayanın dualarını eşitməməsi
tamamilə təbiidir. Ona görə çarmıxa çəkilməyib ki, bu cür
qadınların günahlarını bağışlasın. O məni etiraz etmədən
dinlədi və dedi ki, özü də eynilə bu cür düşünür. nəinki
bağışlanmağa, heç eşidilməyə də layiq deyil. O, Çarmıxa
çəkilənin təsviri önündə dizi üstə dua edərkən, bunu qəlbinin
dərinliklərində duyurdu. Köksünü ötürüb bir az sakitləşmiş
vəziyyətdə stula oturdu və başladı özü barədə dünyanın ən
böyük günahkarı kimi, insanların ən alçaldılmışı kimi danış-
mağa; şikayətlənirdi ki, göylərin mərhəmətini dadmaq ona
heç vaxt nəsib olmayacaq. «Mən çox sevmişəm, – dedi. – La-
149
kin Tanrını, onun oğlunu sevməmişəm və buna görə də belə
cəzalandırılmağım ədalətlidir».
axırda mənə mərhəmətli olduğum üçün təşəkkür elədi.
Günahlarının etirafından sonra bir az yüngülləşmişdi,
hərçənd, özü də gözəl bilirdi ki, günahları heç vaxt bağışlan-
mayacaq. Və bu gün o ilk dəfə idi ki, ağlaya bilmişdi.
Mən getdim, o isə qaldı – gözləri qızarmış, kilkələnmiş
saçları köhnə sağsağan yuvasına bənzəyən donqarbel qarı.
Hersoqla Famyetta birlikdə çox vaxt keçirirlər. Onlar tez-
tez şam yeməyindən sonra ikisi qalırlar, onda mən də qalı-
ram ki, qulluq edim. Hersoginya ilə də hərdən axşamlar ikisi
oturardılar, amma bu çox nadir hallarda baş verərdi. Fam-
yetta tamam başqa tip qadındır, soyuq, sakit, əlçatmaz və əsl
gözəl. Onun qarabuğdayı sifəti indiyədək gördüyüm qadın
sifətlərinin içində ən sərti idi və bu dərəcədə gözəl olmasay-
dı, onda cazibədən bircə əlamət də qalmazdı. Kömür kimi
qara gözlərin bəbəklərin lap dərinliyində oxunan bir tək qı-
ğılcım baxışı adamı ram edir, öz sehrinə salır.
Mən belə düşünürəm ki, o məhəbbət oyunlarında da
soyuqdur və verdiyindən çox alır və kimisə sevmək üçün
kiçilirsə, həmin adamdan da tam itaət tələb eləyir. Her-
soqun da deyəsən, bundan – tabe olmaqdan xoşu gəlir. Bəlkə
məhəbbətdə soyuqluq heç də ehtirasdan az qiymətləndirilmir,
mən haradan bilim.
Şəxsən mənim içimdə ona qarşı heç bir şey yoxdur.
Əvəzində başqalarında var. nökərlər, qulluqçular onun
gözündə heç adam deyillər, onlar da, özlərinin dediyinə görə,
belə davranışa öyrəncəli deyillər, özü də bu xanım onların
sahibəsi də deyildi, hersoqun adi kənizi idi. amma buna
baxmayaraq, o digər saray qadınlarını özünə tay bilmir –
150
mən elə fikirləşirəm ki, görəsən o nə vaxtsa, ümumiyyətlə
kimisə özünə tay bilibmi? amma xarakterinin bu cəhəti onda
təşəxxüs kimi görünmür, bu çox güman ki, anadangəlmə
qürurdur. Onlar da, təbii ki, yanıb tökülürlər. amma büruzə
verməyə cəsarətləri çatmır, fikirləşirlər ki, birdən hersogin-
yanın yerini tutar, əlbəttə əgər o bu mövqeyi təzədən özünə
qaytarmasa.
Bütün saray danışır ki, o elə təşəxxüsünə görə,
mənəviyyatsızlıq edərək özünü «yoldan çıxarmağa» imkan
verib, yoxsa balıq kimi soyuqqanlıdır. Mən bilmirəm onlar
nəyi nəzərdə tuturlar, axı belə əməllərə əl atanların hamısın-
dan fərqli olaraq, o qətiyyən mənəviyyatsız qadın təsiri ba-
ğışlamır.
Hersoq ona yüz faiz məftun olub və bir yerdə olan-
da xüsusilə diqqətli, cazibədar görünməyə çalışır. amma
ümumən götürəndə, onun əhvali-ruhiyyəsi yaxşı deyildi,
tez əsəbiləşir və nökərlərinə tamamilə səbəbsiz qızaraq,
hücum da çəkə bilərdi, əvvəllər onda qətiyyən belə bir şey
görməzdin, – özü də təkcə nökərlərə yox, onlardan yuxarıda
dayanan şəxslərə də. Deyirlər ki, guya xalqın ondan narazı-
lığına görə, daha sevilmədiyinə görə əsəbidir. Xüsusilə də,
təbii ki, aclıq çəkənlər onun əhvalını korlayır, bura gəlib, düz
pəncərələrin altında qara-qışqırıq salaraq çörək tələb edirlər.
Məncə, belə şeylərə fikir vermək hersoqa yaraşan hərəkət
deyil, nə dəxli var ki, onu əhatə eləyən qara kütlə nə düşü-
nür, ya nə çığırır. Onlara qalsa, çığırmaq üçün həmişə bəhanə
taparlar. Əgər kütlənin qışqırdığı şeylər barədə fikirləşsən,
işin-peşən ona yarınmaq olacaq.
Deyirlər ki, o hamıdan gizlin saray münəccimi niko demusu
və digər uzunsaqqallıları məhz nikbin öncəgörmələrinə
151
görə şallaqladıb. nə deyim, çox ola bilər. axı onun atası
da həmin hərəkəti eləmişdi, hərçənd ki, onda səbəb tamam
başqa idi: astroloqlar ağalarının xoşuna gəlməyən proqnozlar
vermişdilər.
ulduzları oxumaq asan iş deyil. Həm də elə oxuyasan ki,
başqaları da səndən razı qalsın.
Şəhərdə vəziyyət durmadan pisləşməkdədir. İndi artıq
demək olar ki, orda əsl aclıq tüğyan edir. Hər gün nə qədər
adam acından ölür, bəlkə də təkcə acından yox, həm də so-
yuqdan, demək çətindir. Küçə və meydanlarda ayağa qalx-
maq iqtidarında olmayan, artıq hər şeyə biganə insanlar o
qədər yıxılıb qalıb ki. Başqaları isə şəhəri lap canlı skelet
kimi, bir tikə dişə dəyən şey, aclığını cilovlayacaq nəsə tap-
maq ümidiylə dolaşır. Pişikləri, itləri, siçovulları əməlli-başlı
ovlayırlar, indi onlar ləziz təam sayılır. Qaçqın düşərgələri
üçün əsl bəla olan, zibilliklər içində sürüylə dolaşan siçovul-
lar indi az qala nadir ov heyvanına çevriliblər və getdikcə
azalmağa, yoxa çıxmağa başlayıblar. Daha siçovul da tap-
maq olmur. Bəlkə nəsə xəstəlik tutublar, çünki addımba-
şı meyitlərin içində dolaşırdılar və belə çıxır ki, siçovullar
adamların onlara ehtiyacı yarananda, aradan çıxdılar.
Siçovulların insanlarla qonşuluğa davam gətirə bilməməsi
məni qətiyyən təəccübləndirmir.
Görünməmiş bir şey baş verdi. Mən bunun barəsində
sakit, təmkinlə danışmağa cəhd edəcəm, özü də hadisələrin
cərəyan etdiyi ardıcıllıqla. Bu çox asan deyil, çünki özüm
də bu hadisələrin bilavasitə iştirakçısı olmuşam, əhəmiyyətli
rolum olub onlarda və indiyə kimi də həyəcanımdan tir-tir
əsirəm. İndi, hər şey artıq arxada qalandan və hər şey uğurla
başa çatandan, nəticələrdən də, özümdən də tamamilə razı
152
qalandan sonra, vaxtımın müəyyən hissəsini hadisələrin necə
cərəyan etdiyinə ayırmaq istəyirəm.
Dünən axşam öz pəncərəmin qabağında əyləşərək adətim
üzrə Bokkarossanın tonqallarının işığına tamaşa edəndə
çayın kənarındakı ağacların arasında qəsrin sağ cinahına
tərəf gedən bir insan fiquru gördüm. Mənə qəribə gəldi ki,
görəsən kimdir gecənin bir aləmi buralarda işi olan, hətta
fikirləşdim ki, yəqin nökərlərdən biridir. ay işıq saçırdı,
amma qatı duman olduğundan bu adamın siluetini zorla
seçə bilirdim. O, deyəsən gen plaşa bürünmüşdü və fligelə
sarı az qala qaça-qaça gəlirdi, elə yan qapıların birindən
də içəri girdi. Belə fikirləşdim ki, girişin səmtini bilirsə,
deməli özümüzünkülərdən biridir. amma bu şəxsin zahiri
görkəmində məni nəsə ehtiyatlandırdı, elə onun davranışı da
şübhəli idi. Ona görə də yoxlamaq qərarına gəldim ki gö-
rüm nə məsələdir və tez aşağı enərək elə həmin qapıdan ke-
çib, onun dalına düşdüm. Pilləkən zülmət idi, amma məhz
bu pilləkən mənə bütün başqalarından yaxşı tanış idi, axı
qabaqlar məni daim bu pilləkənlə aşağı-yuxarı qovurdular,
düz əldən düşənə kimi. Elə ancelikanın yataq otağına da bu
pilləkən aparırdı. İndi isə bütün qalan otaqlar boş olduğun-
dan, pilləkən yalnız onun otağına qalxırdı.
Birtəhər yuxarı, onun qapısının ağzına çıxdım və qulaq
asmağa başladım. Qismən bunu gözləsəm belə, yenə də
mənim dəhşətli təəccübümə səbəb o oldu ki, qapının arxasın-
dan bir yox, iki səs eşitdim. Səslərdən biri Covannininki idi!
Onlar pıçıldaşırdılar, amma həssas qulağım deyilənlərin
hamısını seçə bildi. Görünür, mən riqqətəgətirən, nəha yətsiz
bir «xoşbəxtliyin» gözəgörünməz şahidinə çevril mişdim.
153
«Sevgilim!» – səsin biri boğulurdu və «Sevgilim!» – deyə
ikinci səs pıçıltıyla ona cavab verirdi. «Sevgilim!» – və yenə
də «Sevgilim!» – başqa heç nə demirdilər və onların başını bir
belə qatan bu söhbət yad qulaqlar üçün elə böyük maraq kəsb
etmirdi. Əgər baş verən hadisənin ciddiliyi, dəhşəti olmasay-
dı, eyni sözün bu cür təkrarı mənə də gülməli gələrdi. amma
mən gülmək vəziyyətində deyildim. Bumbuz olub onların
sadəlövhlüklə, tamamilə fərqinə varmadan təkrarladıqları bu
sözü dinləyirdim, əgər bircə dəqiqə dərindən fikirləşsəydilər
onun hansı mənanı ehtiva etdiyindən, onların dilində necə
səsləndiyindən dəhşət içində diksinərdilər. Sonra isə bu
canilərin necə öpüşdüyünü eşitdim, yenə də bir-birini
sadəlövhcəsinə öz sevgilərinə inandırmağa çalışırdılar. Bu
dəhşət idi!
Mən geriyə döndüm. Hersoqu harada axtaraydım? Bəlkə
şam otağında, bir saat qabaq onu Famyetta ilə orda qoymuş-
dum. Onlara qulluq edirdim, sonra da dedi ki, daha gərək
deyiləm, gedə bilərəm.
Daha gərək deyiləm! Əcəb gərək olmadım, deyə qaran-
lıq pillələri tələsik düşə-düşə fikirləşirdim. Karlik ağasına
həmişə lazımdır.
Mən qəsrin içəri həyətindən köhnə və təzə tikilini bir-
birindən ayıran əsas girişin tağlı keçidinə tərəf yüyürdüm.
Ordakı pilləkən və keçidlər də təbii ki, zülmətə qərq olmuş-
du. Lakin mən yolu tapdım və nəhayət nəfəsim kəsilə-kəsilə,
özümü hündür iki-lay qapının önünə çat dırdım. Qulaq ver-
dim. Heç bir səs gəlmirdi. amma çox mümkün idi ki, onlar
içəridə olalar. Yaxşı olardı ki, yoxlayım. amma təəssüf ki,
mən qapını aralaya bil məzdim: bu həmin o qapılardan idi ki,
mən boyumun ucbatından onları aça bilmirdim. Bir də diqqət
154
kəsildim. Sakitlik idi. Hərçənd ki, içəridə olub-olmamaqları-
nı tam dəqiqliyi ilə bilmədim, amma çıxıb getməkdən başqa
yolum qalmamışdı.
Mən hersoqun yataq otaqlarına yollandım. Onlar yemək
otağından çox elə uzaq deyildilər, amma bir mərtəbə yuxa-
rıda yerləşirdilər. Pillələri qalxıb qapıya yaxınlaşdım, qulaq
asmağa başladım. nə qədər qulaq assam da, bircə səs belə
seçə bilmədim ki, onun içəridə olmasına dəlalət edə. Bəlkə
artıq yatıb, deyə düşündüm. Bu çox mümkün idi. Fikirləşdim
ki, bəlkə riskə gedib oyatmağa dəyər onu? Yox, ola bilməz,
bu görünməmiş cəsarət olardı. Lakin baş vermiş hadisə də
fövqəladə əhəmiyyətə malik idi, onu təcili görməliydim.
Tamamilə müstəsna bir vəziyyət idi.
Bütün cəsarətimi toplayıb qapını döydüm. Heç kəs cavab
vermirdi. Qapını var gücümlə yumruqladım. Cavab gəlmədi.
Deməli burda yoxdur. axı nə qədər ayıq yatdığına yaxşı
bələd idim. Yaxşı, burda da deyilsə, bəs haradadır? Getdikcə
daha artıq əsəbiləşirdim. nə qədər vaxt itirirdim! Harda ola
bilərdi görəsən?
Bəlkə Famyettanın yanında idi? Bəlkə ora getmişdilər ki,
özlərini daha sərbəst hiss edələr? Bu mənim son ümidim idi.
Mən pillələrlə aşağı yüyürüb həyətə atıldım. Famyetta
qəsrin tamam başqa hissəsində yaşayır, ola bilər ki, bunu
özləri, bilə-bilə düzüb-qoşmuşdular ki, münasibətlərini bu
yolla ört-basdır edə bilsinlər.
Lazımi girişi tapdım, lakin qəsrin bu hissəsi mənə xeyli
az tanış olduğundan bir xeyli fəhmlə dolaşdım, pillələri səhv
qalxır, sonra yenə enir, digəriylə qalxırdım, onun dalınca da
saysız-hesabsız keçidlərdə dolaşdım, oralar da qaranlıq idi və
mən də itirdiyim vaxta görə əsəbiləşərək irəli-geri vurnuxur,
155
yolu tapa bilmirdim. Mən özümü yeraltı yolların labirinti
ilə yüyürərək qarşısına çıxan hər şeyi həyəcanla qoxulayan
köstəbək kimi hiss edirdim. Xoşbəxtlikdən elə köstəbək kimi
də qaranlıqda səmti yaxşı müəyyənləşdirə bilirəm. Həm də
onun fasad tərəfdəki pəncərələrinin yerini dəqiq bilirdim və
nəhayət səmti düzgün tapıb lazımi qapını aşkar etdim.
Qulaq asdım. Kimsə varmı görəsən? Var!
İlk eşitdiyim – Famyettanın soyuq gülüşü oldu. Mən
qabaqlar onun necə güldüyünü heç eşitməmişdim, amma o
dəqiqə hiss etdim ki, bu onun gülüşüdür. Elə bil bir az qəddar
gülüş idi, bir az qondarma, amma onda nəsə ehtiras doğuran
notlar da vardı. Sonra hersoqun gülməyini eşitdim, qısa və
həvəssiz. Yüngülləşib nəfəsimi dərdim.
Sonra da onların səslərini eşitdim, lakin dediklərini anla-
maq olmurdu, hardasa otağın içərilərində idilər. amma aydın
idi ki, əməlli-başlı söhbət edirdilər, daha bayaqkılar kimi eyni
sözləri təkrarlayıb durmamışdılar. Məhəbbətdən danışırdı-
larmı, bilmədim, amma inanmıram, buna oxşamırdı. Sonra
birdən sakitlik çökdü. Qulağıma nə qədər güc versəm də, heç
nə eşidə bilmədim. amma bir azdan xoşagəlməz bir ah-uf
eşitdim və başa düşdüm ki, nəsə biabırçı işlə məşğuldurlar.
Ürəyim yüngülcə bulandı. Düzdür, o qədər həyəcanlı idim ki,
özümü pis hiss edə bilməzdim, amma ehtiyat üçün qapının
ağzından aralandım, amma çox uzağa çəkilmədim, hersoqu
heç qaçırmaq istəmirdim, başladım gözləməyə. Fikirləşdim
ki, hövsələmi basıb gözləyim ki, bu xoşagəlməz səsləri bir də
eşitməyim. Mənə elə gəldi ki, düz bir ömür gözlədim orda.
nəhayət ki, yenidən qapıya yaxınlaşanda onlar nə
barədəsə soyuqqanlı söhbət eləyirdilər, amma söhbətləri nə
barədə idi, yenə bilmədim. Bu gözlənilməz dəyişiklik məni
156
həm təəccübləndirdi, həm də sevindirdi və mən fikirləşdim
ki, nəzərdə tutduğumu tezliklə həyata keçirəcəyəm. Lakin
onlar tələsmirdilər, uzanıb söhbət eləyirdilər, çox güman ki,
boş-boş şeylərdən. Mən artıq özümdən çıxırdım, gör nə qədər
qiymətli vaxt itirmişdim! amma əlimdən gələn bir şey yox
idi. Təbii ki, beləcə içəri girib onlara mane ola bilməzdim.
nəhayət hersoqun yerindən necə qalxdığını eşitdim, qalx-
dı və onunla nəyisə müzakirə eləyə-eləyə, geyinməyə başla-
dı, deyəsən nədəsə razılaşa bilmirdilər. Qapıdan yenə aralan-
dım, qaranlıqda bir yer seçib, gözləməyə başladım.
Çıxanda özü də bilmədən birbaşa mənə tərəf yeridi.
«Əlahəzrət!» – deyə bəraye-ehtiyat, hələ uzaqda ikən pıçıl-
dadım. Məni burda görəndə, yaman qəzəbləndi və dəhşətli
söyüşlər, təhdidlər yağdırdı: «Sən neynirsən burda? Casusluq
edirsən? Murdar, eybəcər məxluq! Zəhərli ilan! Hardasan,
çıx görüm! Bu dəqiqə boğazını üzərəm!» Və o əllərini açıb
o tərəf-bu tərəfə atılmağa başladı, qaranlıqda məni tutmaq
istəyirdi. amma bu zülmətdə məni təbii ki, tuta bilməzdi.
«İcazə verin söyləyim! İcazə verin məsələnin nədən ibarət
olduğunu deyim», – sakit bir tərzdə təkrarlayırdım, hərçənd
ki, bütün içim əsirdi qorxudan. nəhayət ki, imkan verdi.
Onda birbaşa üzünə dedim ki, məhz elə bu dəqiqə Lodo-
viko Montansanın oğlu onun qızını zorlayır – o qəsrə gizlincə
girib ki, qızın namusuna təcavüz edərək onun bütün ailəsinin
şərəfini silinməz bir ləkə ilə murdarlasın, atasının qisasını
alsın. «Bu yalandır! – o qışqırdı. – Sən nə çərənləyirsən, ay
dəli! Yalandır bu!» – «Yox, yalan deyil! – mən qətiyyətlə ona
lap yaxınlaşaraq, etiraz etdim. – O indi qızın otağındadır,
cinayətkarın ora necə girdiyini öz gözlərimlə gördüm. Sən
çox gec yetişəcəksən, cinayət artıq çox güman ki, sona ça-
157
tıb, amma bəlkə oğlanı hələ orda tuta bilərsən». Başa düş-
düm ki, ancaq indi inandı mənə: ildırım vurmuş kimi yerində
qalmışdı. «Ola bilməz! – dedi, amma iti addımlarla, az qala
qaça-qaça çıxışa tərəf üz qoydu. – Ola bilməz! – deyə təkrar
edirdi. – Şəhərə necə girə bilər axı? Elə qəsrin özünə də, bu
mümkün deyil – buralar tamam qorunur!» Mən var gücümlə
çalışırdım ki, ondan dala qalmayam, amma sözlərini də ca-
vabsız qoymadım, dedim ki, mən də başa düşmürəm, amma
əvvəlcə onu çayın kənarında gördüm, ola bilər bərə ilə, ya
da başqa şeylə keçib, kim bilir, bu sarsaq, südəmər gədə
nəyə qadirdir, ordan da birbaşa sarayın içəri həyətinə gi-
rib yəqin. «Ola bilməz!» – tutduğunu buraxmırdı. – Şəhərə
çay tərəfdən xəlvət girmək, həm o tayda, həm də bu tayda
oxçuları, bombardirləri olan, gecə-gündüz mühafizə edilən
qüllələrin arasından görünmədən sivişib keçmək mümkün
deyil. Bu, qətiyyən ağlasığmazdır!» – «Bəli, ağlasığmazdır,
– deyə razılaşdım. – Bunu başa düşmək mümkün deyil, heç
iblisin özü də baş çıxarmaz ki, bu oğlan necə girib qəsrə,
amma buna baxmayaraq, o indi burdadır. Mən qəti əminəm
ki, məhz onun səsini eşidirdim».
Biz aşağı enib, qəsrin həyətinə düşdük. Hersoq cəld əsas
girişə tərəf getdi ki, gözətçilərə diqqətli olmağı tapşırsın və
oğlanın qaçmasına mane ola bilsin. Onun ehtiyatlı davran-
mağı çox əsaslı idi – amma gədə artıq aradan çıxıbsa, nə ola-
caq? Bəlkə də elə bir yerdə qaçıblar! Bu dəhşətli fikir məni
həyəti yüyürərək keçməyə, özümü ancelikanın qapısı ağzına
yetirməyə məcbur etdi.
Qulağımı qapıya dirədim. Səs gəlmirdi! Yəni doğru dan
qaçıblar? Ürəyim həm yüyürməkdən, həm də onların aradan
çıxması barədə fikirləşəndə bədənimi çulğayan həyəcandan
158
möhkəm çırpınırdı, bu çırpıntı düz qulaqlarımda səslənirdi
– düşündüm ki, bəlkə elə buna görə heç nə eşitmirəm. Çalış-
dım ki, özümü ələ alıb, sakitləşim, nəfəsimi dərim – və yenə
diqqət kəsildim. Yox, otaqdan bircə hənirti belə gəlmirdi.
Özümü lap itirmişdim. Elə bilirdim dəli olacam. nəhayət
qeyri-müəyyənliyə dözə bilməyib ehtiyatla qapını araladım.
Bunu elə elədim ki, heç cırıltısı da eşidilmədi. Qapının ara-
sından işığın yandığını gördüm, amma burda insan olmasına
dəlalət edən heç bir səs-səmir yox idi. Sivişib, otağa keçdim.
Və elə o dəqiqə də sakitləşdim. Söndürməyi unutduqları
balaca çırağın işığında onların hər ikisini yataqda gördüm
– yatmışdılar. Özlərinin heyvani şəhvətiylə ilk tanışlığından
sonra yorğun uşaqlar kimi yatmışdılar.
Mən çırağı götürdüm, yaxınlaşıb işığı üstlərinə saldım.
Onlar üzlərini bir-birinə çevirib yatmışdılar, yarıaçıq ağızla-
rı, pörtmüş rəngləri vardı, hələ də törətdikləri cinayətin istisi
canlarındaydı, elə yatmışdılar, elə bil özlərini unutmuşdular,
dünyadan tam bixəbər idilər. Kirpikləri nəm idi, hər ikisinin
üst dodaqlarında isə tər damcıları puçurlanmışdı. Mən öz
sakitliyi ilə tam günahsız olan bu yuxuya tamaşa edirdim.
Görəsən insanların xoşbəxtlik dediyi elə budur?
Covanni qıraqda uzanmışdı, qara saçlarının qıvrımla-
rı alnına tökülmüşdü, dodaqlarında isə məmnuniyyət dolu
bir təbəssüm donmuşdu, sanki nəsə bir qəhrəmanlıq etmiş-
di. Boynundakı nazik qızıl zəncirdən indi cənnətdə olduğu
deyilən anasının portreti asılmışdı.
Bu yerdə pillələrdən səs gəldiyini eşitdim – hersoq iki
muzdlu gözətçi ilə bir yerdə içəri girdi, gözətçilərdən birinin
əlində məşəl vardı. Otaq işığa qərq oldu, lakin möhkəm yat-
mış bu gəncləri heç nə oyada bilməzdi. Hersoq inamsız, az
159
qala ləngərləyən addımlarla yatağa yaxınlaşdı və bu biabırçı-
lığı gözləri ilə gördü. Qəzəbdən ölü kimi ağararaq, gözətçinin
qılıncını qapdı və bir zərbə ilə Covanninin başını bədənindən
ayırdı. ancelika yerindən dik atıldı və qan içində olan sev-
gilisinin cəsədini yataqdan necə çıxardıqlarını, pəncərədən
birbaşa zibilləyə atmaqlarını öz gözləriylə gördü. Bu yerdə
o da huşunu itirib yıxıldı və biz gedənə kimi özünə gəlmədi.
Öz işini yüksək səviyyədə görmüş hersoq həyəcandan
titrəyirdi və mən onun otaqdan çıxarkən yıxılmamaq üçün
qapıdan necə tutduğuna diqqət yetirdim. Onun dalınca çıxıb
öz otağıma getdim. Mən tələsmədən gedirdim – daha tələsik
bir işim yox idi. Həyətdə, məndən xeyli irəlidə hersoqu
müşayiət edən məşəli gördüm, sonra da həmin işıq tağın al-
tında yox oldu, elə bil zülmətdə ərimişdi.
ancelika qızdırmadan yanırdı, saray həkimi də gücsüz
idi, huşu özünə gəlmirdi. Onun halına azacıq da olsa, ya-
nan yoxdur, çünki zorlananda kiçicik bir müqavimət belə
göstərmədiyi aydın idi və onun ləyaqətinin alçaldılması
hersoq ailəsi üçün, bütövlükdə hersoqluq üçün heç bir şeylə
müqayisə olunmayacaq şərəfsizlik idi. Ona bir qoca qarı qul-
luq edir, saray əhlindən heç kəs qıza baş çəkmirdi.
Onun cinayətkar sevgilisinin cəsədini çaya atdılar,
istəmədilər ki, qəsrin qabağında uzun müddət qalsın.
Deyirdilər ki, meyiti burulğanlar da çəkməyib, axın onu
dənizə çıxarıb.
Şəhərdə qəribə bir xəstəlik yayılmağa başlayıb. Eşit-
diyimə görə, bu xəstəlik titrətmə və dəhşətli baş ağrılarından
başlayır, sonra da gözlər tor görür, dil isə elə şişir ki, adam
heç əməlli danışa da bilmir, bütün bədən qızarır və dəridən
üfunətli irin sızır. Xəstələr daim qışqırıb su istəyirlər, çünki
160
bütün içəriləri alışıb yanır. Həkimlər onlara heç bir kömək
edə bilmirlər – onların əlindən ümumiyyətlə nəsə gəlir ki?
Deyirlər ki, xəstəlik tutanların hamısı ölür; indiyədək cəmi
nə qədər adam ölüb, mənə bəlli deyil.
Sarayda, təbii ki, heç kəs xəstələnməyib. azar ən yoxsul,
ən ac adamların arasında tüğyan eləyir, xüsusilə də qaçqınla-
rın içində və görünür bu da onların öz düşər gələrində, şəhərin
hər tərəfində əmələ gətirdikləri misilsiz murdarçılıqlarla
birbaşa əlaqədardır. Məni təəccübləndirən onların dörd bir
tərəfindəki kəsafətdən ölməməkləridir.
ancelika təbii ki, tamam başqa xəstəlikdən əziyyət çəkir.
Onun bu azarı bir dəfə uşaq vaxtı tutduğu xəstəliklə tamam
eynidir, amma onda hansı şəraitdə, nəyə görə azarladığı ya-
dımda deyil. O həmişə elə şeylərdən xəstələnir ki, başqasının
qətiyyən vecinə olmazdı. Hə, indi düşdü yadıma, uşaq vaxtı,
mən onun pişiyinin başını kəsəndən sonra yatağa düşmüşdü.
Epidemiya yaman tez yayılır. İndi artıq təkcə kasıblar
deyil xəstələnən, lənətə gəlmiş taun heç kəsə rəhm eləmir.
Bəla hər evə, hər küçəyə, hər meydana baş çəkir, axı ca-
maatın çoxu açıq havada yaşayır. Deyirlər ki, orada addım-
başı xəstələrə tuş gəlirsən, əynində cır-cındır olan insanlar
küçənin ortasında ağrıdan qıvrılaraq qulaqbatırıcı səslə
çığırırlar. Görünür ağrıları dözülməzdir, adamı lap dəlilik
dərəcəsinə çatdırır. Şəhərdə yerimək, sadəcə, mümkün deyil,
bu mənzərəni gözləriylə görənlərin da nışdıqları ikrahdoğu-
ran, dəhşətli təfərrüatlarla doludur. Xəstələrin nəfəsi üfunətli
olur, bədənlərini isə murdar, suluqlu yaralar basır, suluqlar
Dostları ilə paylaş: |