Piyəruna sıxani
Yüklə 1,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
175 HAPITLAR 1 Hapıtlar aborigen Azərbaycan əhalisi sayılırlar. Əsasən Qu- ba, Xaçmaz, Qəbələ, İsmayıllı, Ağdaş rayonlarında, Bakı və Sum- qayıt şəhərlərində yaşayırlar. Hapıtlara məxsus qəbirstanlıq İmişli rayonunda indi də qalmaqdadır. Səfəvilər dövləti zamanında müa- sir Türkiyənin şərqində Hapıt bəylərbəyliyinin olması hapıt etno- sunun türklərlə qohumluğunu söyləməyə əsas verir. Hapıtlar kompakt halda Quba rayonunun Hapıt, İsmayıllı rayonunun iki dağətəyi Hacıhətəmli və Mollaisaqlı kəndlərində məskunlaşmış- lar. Mollaisaqlı kəndində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı bu- rada İrəmə adlanan yerdə çox qədim yaşayış məskəninin olduğu- nu sübuta yetirən maddi mədəniyyət abidəsi aşkarlanmışdır. “Şıx- dərə kompleks tədqiqat sahəsi” kimi tanınan bu abidə haqqında ilk tutarlı məlumatları əslən İsmayıllı rayonundan olan arxeoloq Fazil Osmanov 1963 və 1974-cü illərdə ərazidə apardığı arxeoloji araşdırmalar sayəsində əldə etmişdir. Əhali arasında burada yaşa- yanların əslinin Qubanın Hapıt kəndindən olduğu söylənilir. Bir çox şifahi mənbələrdə də Qubanın Hapıt kəndində yaşamış Hacı Hətəm və Molla İsaq adlı qardaşların İsmayıllıya qışlaq məqsədilə köçüb gəlməsi, burada məskunlaşması və əsasən də heyvandarlıq- la məşğul olmaları rəvayət edilir. Amma bu ərazidə aşkarlanmış qədim yaşayış məskənləri hapıtların burada məskunlaşmasının tarixini XIX əsrə deyil, daha qədimlərə bağlamağa əsas verir. Hər iki kəndin əhalisinin əsas hissəsi hapıtlardır. Maraqlıdır ki, İs- mayıllıda Hapıt adında kənd olsa da, orada hapıtlar yaşamır. Vax- tilə Mollaisaqlıya yaxın Gideyli və İmamlı kəndlərində yaşamış olsalar da, eynilə bu kəndlərdə də hazırda hapıtlı yaşamır. Dindar olan müsəlmanları dil, adət-ənənə və digər mədəni özəlliklərini qoruya bilmislr. Mollaisaqlı kəndində 1000 nəfər, Hacıhətəmli kəndində isə 2500 nəfərə yaxın hapıt yaşayır. Kənd ailələrində ünsiyyət hapıt dilində olsa da, məktəb, idarə və təşkilatlarda işlər 1 Bu məlumat AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı Dadaş Əliyev tə- rəfindən təqdim olunmuşdur. 176 Azərbaycan dilində aparılır. Uşaqlığı Dağıstanda keçmiş görkəmli Azərbaycan şairi Seyid Əzim Şirvani şeirlərinin birində hapıtlar- dan bəhs etmişdir. Hapıtların dili Qafqaz dil ailəsinin Nax-Dağıs- tan qrupunun Şahdağ yarımqrupuna aiddir. VII əsrə kimi özlərini “her” adlandıran bu xalqın ehtimala görə, Gürcüstan və Azər- baycan sərhəddində Hereti adlı dövləti olub. Hapıtlar özlərini indi də "hər" adlandırırlar. Prof. Q.Qeybullayev “Azərbaycan türkləri- nin təşəkkül tarixi” kitabında müasir qrız və hapıtların əcdadla- rının bu dövlətdə yaşamış herlər olduğunu bildirir: ”Mənbələrdə qonşu qafqazdilli etnik qrup – buduq və qrızları qered, hapıtları isə hered adlandırırlar”. Müəllif bu fikrinə davam edərək yazır: ”Herlərin müəyyən hissəsi (mümkündür ki, xınalıqların və buduq- ların əcdadları ilə birgə) məlum olmayan səbəblərə görə Alazan və İori çaylarının vadilərindəki əsas məskənlərini tərk etmiş və dağ aşırımlarını keçərək hazırkı yaşadıqları yerdə – Azərbaycanın şimal-şərq hissəsində məskunlaşmışlar (Ə:7)”. Lakin hapıtların arasında belə bir rəvayət dolaşır ki, onların əcdadları bugünki məkanlarına şimal-qərbi Azərbaycandan, Herna şəhərindən, ərəb- lərin Azərbaycana hücumu zamanı gəlmişlər. Bizim araşdırma- mızdakı bu fikirlər bəzi gürcü alimlərinin fikirləri ilə uyğun gəl- məsə də, maraqlı olduğu üçün aşağıdakıları qeyd etməyi lazım bilirik. ”Er” etnonimi qədim zamanlarda bir çox tayfalara, o cüm- lədən iberlərə aid olub. Şübhəsizdir ki, “er” etnoniminin daşıyı- cıları alban qəbilələrindən biri olub və elə buna görə də gürcü mənbələrində “Er” gürcü qəbiləsi kimi göstərilməyib” (Ə:7). Ha- pıtların əcdadlarının məhz er, yaxud her olduqlarını və onların tarixi vətənlərinin Gürcüstan və Azərbaycan sərhəddində mövcud olmuş Ereti (Hereti) olduğunu sübut etməyi gələcək araşdırmala- rın öhdəsinə buraxırıq. Bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşər ki, hapıtlarla Quba rayonunda yaşayan qrızları eyni etnos hesab edən alimlər də az deyil. Həm qrızların, həm də hapıtların eyni dil qrupuna daxil olmalarına baxmayaraq, fikrimizcə, onlar fərqli etnoslar kimi səciyyələndirilməlidir. Birincisi, hapıtlar sayca qrızlardan çoxdurlar. 177 İkincisi, lüğət tərkibi baxımından dillərində çoxlu fərqlər vardır. Üçüncüsü, onların yayılma və məskunlaşma arealı müxtə- lifdir. O da maraqlı faktlardandır ki, İsmayıllı rayonundakı hər iki hapıtdilli kənddə bilinqivizm dil şəraiti hökm sürür. Bu ya- şayış məntəqələrinin sakinləri hər iki dildən – Azərbaycan və hapıt dillərindən sərbəst şəkildə istifadə etməyi bacarırlar. Sa- dəcə, istifadə anında zaman, məkan, məqsəd və s. dəyişilən si- tuasiyalardan asılı olduqda, (gənclik, yeniyetməlik, ahıllıq döv- rünü yaşamasından irəli gələrək) istifadəçinin hansı (yerli, yox- sa aparıcı) dilin xeyrinə bu fərqi artırıb və ya azaltdığını sezmək olur. Ümumən götürsək, hapıtların dilində qalın və kar boğaz samitlərin zənginliyi, buradakı səslənmə, sözlərin mənasına görə ayırd edilməsi və s. keyfiyyətlər bu dili ləzgi və xınalıq dilləri ilə müqayisə etməyə imkan verir. Bu dil ədəbi dil kimi formalaşa bilməsə də, onun leksikonunda etimologiyası maraq doğuran sözlər az deyil. Bu anlamda, əslən Mollaisaqlı kəndin- dən olan hapıtlı ziyalı İldırım Məsimoğlu hapıt dilində oğurluq mənasını bildirən “günəhə” sözü ilə “Qurani-Kərimdə” tez-tez keçən “günah” sözünün müqayisəsini aparmış və həmin sözlə- rin eyni kökdən törəndiyini əsərində qeyd etmişdir. Deyildiyi kimi, hapıtlar artıq 2 əsrdən artıqdır ki, İsmayıllı rayonu ərazisində məskunlaşmış və yerli əhali ilə qaynayıb-qarış- mışlar. Onlar özlərinə məxsus dil və mədəniyyət ənənələrini qoru- maqla bərabər, Azərbaycan mədəniyyətinə də layiqli töhfələr vermişlər. Hacıhətəmli və Mollaisaqlı kəndlərində yaşayan hapıtlar hələ xeyli əvvəl təşəkkül tapmış folklor ənənələrini də yaşatmaqdadırlar. Özünəməxsus folklor ənənəsi olan hapıtlar mahnı, atalar sözləri, tapmacalar, rəqslər, inanc və rəvayətlər, toy və yas mərasimlərinə aid nümunələri və s. çox əziz tutduqları mənəvi dəyərlərini müxtəlif səviyyəli mədəni-kütləvi tədbirlərdə davamlı şəkildə təbliğ etməkdədirlər. |