Platon və Platon Akademiyası A. Platon`un həyatı

Platonun idealizmi/ideyalar nəzəriyyəsi
Platon maddi dünyanın ikinci dərəcəli olduğunu, gerçəkliyi əks 
etdirmədiyini, ideyaların isə əsas mövcudiyyət olduğunu, hər şeyi müəyyən 
etdiyini irəli sürən idealizmin carçısıdır. Platon materiallar aləmini deyil, 
ideyalar aləmini gerçək sayırdı. Əsas varlıq ruh və ruhun yüksək pilləsi olan
ağıldır. Bədən insanın təbiətini əks etdirmir, bədən ölür, ruh isə ölümsüzdür. 
Herakleitos`un “sabit heç nə yoxdur, deməli varlıq da yoxdur” fikrinə qarşı 
Sokrates əxlaqi və mənəvi dəyərləri maddi olmayan bir mövcudiyyət, varlıq
kimi təqdim etdi (ədalət, cəsarət, dindar kimi ümumi ideyalar var). Platon 
bu baxışı genişləndirib ümumiləşdirdi. O, estetik dəyərləri (gözəllik, 
yaxşılıq,..ideyaları), həmçinin elmi anlayışları, birinci növbədə də 
riyaziyyatı əsl həqiqi varlıq kimi ortaya qoymuş, riyaziyyatçının 
düşüncəsində olan həndəsi fiqur və ədədlərin sabit, dəyişməz və maddi 
olmayan gerçək olduğunu irəli sürmüşdür. Gündəlik həyatda rast gəlinən 
maddi həndəsi fiqurlar (dairəvi təkər,...) gerçək varlıq deyillər, onlar əsl 
riyazi (mücərrəd) fiqurların surətidir (təhrif olunmuş). Çoxluğu təmsil edən 
hər şeyin, hər adın (insan, daş, çiçək) ideyası (tək bir ideyası!) var (insan 
ideyası, çiçək ideyası). Bu ideya birləşdiricidir. İdeyalar qeyri-maddi, 
dəyişməz (əbədi) və hərəkətsizdir, insandan (və hər hansı fövqəlbəşər 
gücdən) asılı olmadan mövcuddurlar, onlar insan tərəfindən kəşf edilə 
bilərlər. Riyaziyyatçının əsas işi, ideyaları həndəsi fiqurlar və ədədlərdir 
(mücərrəd dairə, mücərrəd düzbucaqlı üçbucaq, tək 
ədədlər,...).Riyaziyyatçının taxta üzərində çızdığı həndəsi fiqur (çevrə, 
üçbucaq) ümumiyyətlə çevrənin, üçbucağın, ideyanın surətidir... Platon 
ideal axtarışında riyaziyyata müraciət etdi! 
Platon ağılla duyğunu bir-birindən fərqləndirməyə deyil, ayırmağa girişdi!? 
Sokrates anlamaq üçün, anlayışların mahiyyətinə varmaq üçün ümumi olana
müraciət edirdi, Platon ümumini daha da qabartdı və bunu xüsusinin 
hesabına etdi. İdeyalar əsl, duyğu üzvlərimizlə qəbul etdiklərimiz 
(gördüklərimiz,...) fərdi varlıqlar isə onların təhrif olunmuş surəti, 
kölgələridir. Bir fərd ölümlüdür, insanlıq isə əbədidir; insanlıq əsl, fərd isə 

---

onun surətidir, var olan insanlıqdır (ideyadır, formadır). Görünən şeylər yox 
olacaq, görünməyənlər əbədidir (o cümlədən, bədən müvəqqəti, ruh 
əbədidir). Ümumi ad ümumi ideyadır, onu Tanrı yaradıb
. 
əslində isə bizim gördüklərimiz yalnız konkret olanlar-fərdlər, 
əşyalar, xüsusi adlar deyilmi!?
Duyğularla qəbul etdiyimiz hər şey (məsələn, bir şəxsin gözəlliyi) dəyişir, 
hətta yox olur, gözəllik (ideya) isə əbədi və dəyişməzdir. Duyğu üzvlərinin 
qəbul etdiyi rəydir, görüntüdür, əsl olanı, yəni biliyi isə ancaq ağıl vasitəsilə 
əldə etmək mümkündür (mümkün olsa!). Platon xüsusini ümumiyə qurban 
verir –belə demək mümkündür.
Platonun məşhur “Mağara” misalı-əfsanəsini yada salaq (“Dövlət”). 
Mağarada əli, qolu, ayağı bərk zincirlənmiş, geriyə və yana heç cür qanrıla 
bilməyən, bir-birini də heç görə bilməyən, yalnız öz qabağındakı divarı 
görən insanları (mənbusları deyə bilərik) təsəvvür edək. Onların başqa bir 
dünyadan xəbərləri yoxdur. Mağaraya giriş uzundur və gündüz işığı 
mağaranın içinə çatmır. Bu insanların arxasında –mağaranın ağzından bir 
qədər aralıda hündür bir yerdə gur ocaq alovlanmaqdadır. Bu ocaqla 
insanların arasından (insanların arxasından) keçən yolla başında müxtəlif 
əşyalar daşıyan bir dəstə adam addımlayır. Mağaradakı insanlar öz 
qarşılarındakı divarda nə görürlər? Ancaq ocağın işığının əmələ gətirdiyi 
kölgələri - arxadakı yolla hərəkət edənlərin kölgələrini. Addımlayan 
adamların səsi məhbusların qulağına qarşıdakı-gördükləri divardan əks-səda
olaraq çatır. Ömür boyu ancaq bu kölgələri görməyə və bu əks-sədanı 
eşitməyə alışmış mağara sakinləri gözləri ilə gördüklərini-kölgələri, təbii ki,
gerçək şey, əks-sədanı da gerçək səs hesab edirlər. Əslində isə onlar gerçək 
varlıqları deyil, ancaq gerçək varlıqların – yolla gedən adamların təhrif 
olunmuş əksini-kölgələri görürlər. Əgər bu məhbuslardan biri zəncirdən 
azad olsa, geriyə dönüb baxsa, alovdan gözləri qamaşacaq və ağrıyacaq, 
özünü itirəcək, heç nə başa düşməyəcək, əvvəlki-alışdığı-anladığı vəziyyətə 
qayıtmaq istəyəcək. Onu bayıra çıxarsalar, işıqdan gözü tutulacaq, yenə heç 
nə başa düşməyəcək. Uzun müddət Yer üzündə qalsa, ona yad olan bu 
dünyanı müəyyən dərəcədə anlasa və mağaraya qayıtsa (ilk əvvəl qaranlıqda
gözü tutulacaq), o, vəziyyəti heç dəyişməmiş məhbuslara nə danışacaq? Yer 
üzündə gördüklərini...və məhbuslardan heç kim onu başa düşməyəcək, 
məhbuslar görüntü olaraq ancaq kölgələri və səs olaraq əks-sədanı qəbul 
edirlər. Beləliklə, insanların başına gələnlər, onların təcrübəsi əsl, yəni 
gerçək deyil, onların düşündükləri, anladıqlarıdır. 

---

Platon Pifaqorçu idi. Yaradıcılığının son dövründə ədədlərin hər şeyin 
kökündə dayanması, hətta hər şeyin ədədlərdən ibarət olması görüşü özünü 
göstərmişdi. Platon Pifaqorçuların hər şey ədəddir və ya fiziki əşyalar 
ədədlərin “təqlid”idir kimi fikirlərini fiziki əşyalar ədədlərdən “pay 
almışdır” kimi özününküləşdirmişdi. 
C.