Platon və Platon Akademiyası A. Platon`un həyatı

Platon`un siyasət fəlsəfəsi və ya ideal dövləti/utopiyası
Platon böyük, nəhəng siyasət filosofudur. Pelopennes savaşının, 
cəmiyyətdəki qarşıdurmaların, sofist təliminin nəticəsində “dövlət siyasəti 
necə olmalı”, “hökmdar necə olmalı” kimi suallar Platonu hərtərəfli bir 

---

siyasət fəlfəfəsi və onun nəticəsi ola bilən ideal dövlət nəzəriyyəsi üzərində 
düşündürürdü, bu iş əslində onun həyat məsələsinə çevrilmişdi. “Platon`un 
öz Akademiyasını qurmasının mühüm bir səbəbi məhz onun siyasət 
adamları yetişdirmək proqramı ilə bağlı idi.
Tək siyasi deyil, bir çox fəlsəfi (o cümlədən əxlaqa aid) problemlərin yer 
tutduğu “Dövlət” əsərində, eləcə də sonra gələn “Dövlət adamı” və 
fikirlərini yenidən təftiş edib nizama saldığı “Qanunlar”da öz siyasət 
fəlsəfəsini sistemli şəkildə inkişaf etdirmişdir. “Timaeus” adlı qarışıq və 
mürəkkəb dialoqunda “Dövlət” əsərinin bir hissəsinin xülasəsini verir. 
Platon öz siyasət fəlsəfəsində açıq-aşkar şəkildə Sparta`nın dövlət 
sistemindən ilham almışdı. Ümumiyyətlə, yunanların çoxu Sparta`nı qayda-
qanunu yerində olan, sabit, əski zamanların dəyərlərini qoruyub saxlayan 
dövlət-şəhər kimi görürdülər. Vətəndaşlarının əsas məşğuliyyəti savaş 
sayılan Sparta aşağı-təhkimli təbəqəni (ilotları) istismar edir, bəzən cismani 
cəhətdən məhvə qədər hərəkət edə bilirdi. Qızıl-gümüş qadağan olunmuşdu,
dəmir puldan istifadə olunurdu. Sparta idarəetmə sistemi demokratik 
ünsürlərlə tamamlanmış dörd pilləli aristokratlıqdan ibarətdi (1. müxtəlif 
nəsillərə mənsub olan iki hökmdar; 2. kübarlardan ömürboyu seçilmiş 
Ağsaqqallar Şurası –hökmdarlarla birlikdə 30 nəfərlik; 3. Xalq Toplantısı 
(bütün vətəndaşların iştirakı!) – qanunlara səs vermə; və nəhayət, 4. 
hökmdarlara nəzarət edən çağdaş konstitusiya məhkəməsinə bənzər 5 
nəfərlik qurum-eforlar vardı). Evlənmə və ailə, uşaqların tərbiyəsi, dövlətin 
idarəedilməsi kimi məsələlərdə Platon Sparta misalından bəhrələnmişdi. 
Spartada uşaq və gənclərin tərbiyəsi və xüsusi məktəblərdə təhsili əsasən 
sağlam savaşçı yetişdirməkdən ibarət idi. Qız-qadınların vəziyyəti və 
hüquqları da oğlan və kişilərə bənzəyir, digər yunan şəhər-dövlətlərindən 
kəskin dərəcədə fərqlənirdi. Plutarx da Spartanı tərənnüm edir, onun 
kommuna tipli ümumyaşayış qaydalarını təsvir edirdi. Aristotel (“Politika”) 
Sparta`ya düşmən münasibətdə idi, Sparta`nın böyük qüsurlarından, 
görünəndən qat-qat pis olduğundan (qadınlara çox hüquq verildiyindən?!) 
bəhs edirdi.
Platon`a görə (“Dövlət”) dövlət əməyin ictimai bölgüsünə, ixtisaslaşmağa 
ehtiyacdan yaranıb. İlk cəmiyyətlər pozulmamışdı, qanunlar və dövlət 
yoxdu. Amma get-gedə insanların istəkləri artmış, ixtisaslaşma da artmış, 
anlaşılmazlıqlar, narazılıqlar artmış, savaşlar başlamışdı. Savaşanlara, 
idarəedənlərə ehtiyac artmışdı. Cəmiyyətə kənardan dan hücum təhlükəsi 
olduğuna görə qorunmaq da həyati vacib işə çevrilir. Demokratiya çoxluğun
ağılsızlığıdır, ata uşaqlarından, müəllim şagirdlərdən, kişilər qadınlardan 

---

qorxurlar (Platon`un sevimli müəllimi Sokrates`i demokratiya öldürmüşdü). 
Tək demokratiya deyil, tiraniya, eləcə də zənginlərin və ya hərbçilərin 
hakimiyyətinə əsaslanan dövlət tipləri insanların təbii bərabərsizliklərinə 
əsaslanmadığı üçün təbii deyillər. 
İdeal dövlət üç zümrədən ibarət olmalıdır: filosoflar idarə etməli, hərbçilər 
qorumalı, sənətkarlar və əkinçilər maddi nemətlər yaratmalıdırlar. Bu halda 
hərə öz işi ilə məşğul olub başqasının işinə qarışmır – bu, ədalət deməkdir 
(?!). Tanrı idarəedənlərin ruhunu qızıldan, hərbçilərinkini gümüşdən, 
sənətkarlar və əkinçilərinkini isə mis və dəmirdən düzəltmişdir – insanlara 
bunu daim aşılamaq lazımdır, onlar əvvəl-axı buna inanacaqlar. Platon ideal 
dövlətdə qızıl və gümüşün işlənməsini qadağan edir. Filosoflara hörmət 
edilməməsini Platon cəmiyyətin müdrik olmamasında görür (Sokrates`in 
dili ilə “Dövlət”də). 
Bu dövlət incəsənət və ədəbiyyatı təftiş etməli, pedaqoji cəhətdən ziyanlı 
olanları qadağan etməli, öz incəsənətini yaratmalıdır. Uşaqlara bədən təlimi 
və ruh təhsili (ədəbiyyat, musiqi və incəsənət – yəni geniş mənada 
mədəniyyət) verilməlidir. Musiqi cəsurluğa səsləyən olmalıdır. 
İdarəedənlərin təhsilində isə riyaziyyat və fəlsəfə əsas yer tutmalıdır. 
Tanrılar və qəhrəmanları zəif və qüsurlu göstərmək olmaz. Bu baxımdan 
hamını, bütün şairləri, o cümlədən Homeri təftiş etmək, senzuradan 
keçirmək və ya qadağan etmək lazım gəlir; uşağın tərbiyəsini pozan, onda 
qorxu hissi yaradan və ya onu sentimental edən hər şey yaramazdır, hər 
şeydə ölçünü gözləmək lazımdır. “Dövlətimizə Homer muza`sını buraxsaq, 
qanun və loqos əvəzinə həzz və əzab meydan alar”. Aristokratları 
aşağılayan əsərləri oxumaq və ya tamaşaya qoymaq olmaz. 
İdarəedənlər/filosoflar və hərbçilər üçün özəl mülkiyyət yoxdur, özəl 
mülkiyyət həsəd və düşmənçilik hissi yaradır. Onlar bir yerdə yaşamalı, bir 
yerdə yeməlidirlər. Maddi nemət yaradanların mülkiyyəti ola bilər, amma 
onların həddindən çox zənginləşməsinə və yoxsullaşmasına yol vermək 
olmaz. Bəzi fikirlərin təkcə idarəedənlərə, yoxsa hərbşilərədəmi aid olduğu
qaranlıq qalır.
Ailənin təşkili də (gərək ki, idarəedənlərdə; hərbçilərdə bir sıra məsələlər 
aydın deyil) daxil olmaqla hər şey dövlətin əlində olmalıdır. Kişi-qadın 
əlaqələri də tənzim olunmalıdır - yaxşılar yaxşılarla, zəiflər zəiflərlə 
(hökumətin tövsiyəsinə etiraz etmək olmaz). İdarəedən kişi və qadınlar ailə 
qurmamalıdırlar, qadınlar bir kişiyə məxsus ola bilməzlər. Qızlar da oğlanlar
kimi tərbiyə olunmalıdırlar. Qadınlar idarəetmədə kişilərlə eyni hüquqa 
malikdir, qadınlar idarəedən də, hərbçi də ola bilərlər. Valideyn uşağını, 

---

uşaq valideynini tanımamalıdır. Özəl mülkiyyət kimi özəl ailə də insanlar 
arasında qısqanclıq hissi və hirsi yaradır, cəmiyyəti parçalayır. Uşaqlar 
ümumidir. Dövlət vətəndaşların tərbiyəsi ilə məşğul olmalıdır, uşaqlar 
xüsusi təhsil-tərbiyə sistemi ilə yetişdirilir, istedadından asılı olaraq uşaq bir
zümrədən digərinə (aşağı və ya yuxarı) keçirilə bilər. Zəif doğulmuş uşaqlar 
cəmiyyətə lazım deyil (gizlədilsin, yox edilsin). Qadınlar 20-40, kişilər 25-
55 yaş arasında evlənəndə qanuni sayılır, uşaqları ola bilər. Əks halda onlar 
azaddırlar, amma uşaq olmamalıdır. 
Platon sonra yazdığı “Qanunlar” əsərində bu “mükəmməl dövlət 
nümunəsini”, ideal dövlət utopiyasının mütləqliyini xeyli yumşaltmışdı. 
Məsələn, mülkiyyət və qadın ortaqlığını aradan qaldırmış, mülkiyyətin 
istifadə üçün xalqa paylanmasını, filosof olmayan dövlət başçısının filosof 
müşavirə ehtiyacını irəli sürmüş, yaxşı dövləti səciyyələndirən kəmiyyət 
analizləri aparmış, çoxsaylı bürokratik işlərin təsvirini və təsnifatını 
verməyə çalışmış, sənət adamlarına qarşı senzuranı tövsiyələrlə əvəzləməyi 
mümkün saymışdı. Insanlar ilk cəmiyyəti əmələ gətirmələrində tək ehtiyac 
deyil, insanların bir-birinə olan sevgisi də rol oynamışdı (xüsusilə sayları az 
olanda). Xüsusi mülkiyyət və sərbəst ailə siyasəti, siyasi hüquqların zümrə 
üzrə deyil, əmlakın dəyərinə uyğunlaşdırılması, əkinçiliyin qullara aid 
edilməsi, fərqli-qarışıq siyasi quruluşların mümkünlüyü qeyd və qəbul 
edilmişdi. Platon ədədlərə sevgisini ideal dövlətdə/şəhərdə əhalinin sayı 
5040 (=1∙2∙3∙4∙5∙6∙7) olmalıdır deyə bildirmişdi (“Qanunlar”).
Platon öz ideal dövlətinin bir utopiya olduğunu anlasa da, keçmişdə və ya 
gələcəkdə “gerçək filosoflar dövlət başına gəlmişlərsə və ya gələcəklərsə”, 
”belə bir şeyin olması imkansız deyildir”. İdarəedən filosof çox ciddi təhsil 
almış, sağlam bədən və sağlam ruha sahib, ağıl, xarakter və əxlaq cəhətdən 
yüksək olmalıdır. 
Platonun ideal dövləti Sovet İttifaqındakı vəziyyətdən qat-qat çox 
mərkəzçi olmaqla, faşist elementləri olan bir quruluşa daha çox 
bənzəyir. 
İdeal olmayan, yəni nöqsanlı, qüsurlu dövlətlər dörd növdür (yaxşıdan pisə 
doğru): şərəf dövləti, zənginlik dövləti (oliqarxlıq və ya plutokratlıq), xalq 
dövləti (demokratlıq) və zorbalıq dövləti (tiranlıq). 
Şərəf dövləti savaşa, ruh deyil, bədən tərbiyəsinə, şan-şöhrətə önəm verən 
dövlətdir, aristokratik dövlətin bir qədər pozulmuş şəklidir. İdarəedən siniflə
çalışanlar arasındakı ziddiyyətlər (çalışanlar üsyan edər, idarəedənlər üsyanı
yatırdar), idarəedənlərin çalışanların hesabına zənginləşməsi nəticəsində 

---

şərəf dövləti zənginlik dövlətinə çevrilər. Böyük sərvətə sahib kiçik azlığın 
dövlətində “doğruluğun və doğru insanların şərəfi azalır”. Bu dövlətdə 
əksəriyyət çox yoxsuldur, dilənçi kökündədir. Bu əksəriyyətin zənginlərə 
nifrəti inqilabla nəticələnəcək və xalq dövləti qurulacaq. Hər kəs azaddır, nə
istəsə danışır, qabiliyyəti olmayan da dövlət işinə girə bilir, filosoflar dövlət 
işindən kənarda qalırlar, qarşıda fəlakətlər durur. Bu başsız azadlıq, hərc-
mərclik, əxlaqın pozulması böyük nizamsızlığa, xaosa səbəb olur. Bir tiran 
meydana çıxıb “xalqımı xilas edəcəm” deyir, etibar qazanır, silahlı güc əldə 
edir (xalqı qorumaq üçün), xoşuna gəlməyən hər kəsin axırına çıxır, zorbalıq
dövləti yaranır. 
Qanunlar cəmiyyətdəki dəyişmələri özündə əks etdirə bilmir, ona görə 
başçı-filosofun qanunları hər zaman dəyişdirmək haqqı olmalıdır. Lakin 
hakimiyyət başında hər zaman yanılmaz filosof olmur (olsa, ideal olardı), bu
səbəbdən yazılı qanunlara əsaslanmaq lazım gəlir. Ümumiyyətlə, qanunlara 
əsaslanan pis hökumət belə qanunlara əsaslanmayan hər hansı hökumətdən 
daha yaxşıdır. Məsələn, bir başçı dövləti qanunlar əsasında idarə edirsə 
(monarxiya), bu, tək adamın qanunsuz idarə sistemindən (tiranlıq) yaxşıdır; 
eynilə, azlığın qanunlarla idarə etdiyi aristokratlıq sistemi azlığın 
qanunlarsız idarəetdiyi oliqarx sistemindən yaxşıdır. Qanunlara uymayan 
rejimlərin içində yaxşısı (nisbətən) demokratik olandır (“Dövlət adamı”). 
Əsl müdrikləri tapmaq və hakimiyyəti onlara vermək praktik olaraq 
mümkün deyil, B. Russell bunu demokratiyanın digər quruluşlardan üstün 
olduğunun sübutu olaraq qəbul edir (səh. 115).
Platonun fərd cəmiyyətin üzvi parçasıdır deməsi, insanın öz hissələrinin 
üzvi birləşməsindən ibarət olması kimi bənzərliyə baş vurması mühafizəkar 
və hətta təhlükəli görünür. Əslində fərd cəmiyyətin tam üzvi parçası deyil, 
fərdin öz dünyası, düşüncələri, hətta var olduğu cəmiyyətdən başqa, fərqli 
cəmiyyətə keçmək imkanı və hüququ var... 
Platondan sonra ideal dövlət haqqında çoxsaylı utopik əsərlər 
yazılmış, proqramlar irəli sürülmüşdür. Bu maraqlı görünsə də, 
ədəbiyyata göndərməklə kifayətlənirik. 
(Bax: 1. Игорь Шафаревич. 
Социализм как явление мировой истории. Москва, “Эксмо», 2003. 2. 
Утопический социализм. Хрестоматия. Москва, Издательство 
политической литературы, 1982. 3. İbn Tufeylin və Nizami Gəncəvinin 
uyğun əsərləri)
F.