Preprint · January 2019 doi: 10. 13140/RG

Sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar maydonidan yuvilgan tuproq, azot, fosfor va 
kaliy miqdori, tonna (Mirzajonov Q.M., Nurmatov Sh. 2000).
Viloyatlar 
Maydoni, ga. 
Bir yilda yuvilgan 
Tuproq
Chirindi 
Azot 
Fosfor 
Kaliy 
Andijon
26000 
2080000 
20800 
2080 
2080 
2600 
2600000 
26000 
2600 
2600 
3120 
Qashqadaryo
37000 
2960000 
29600 
2960 
2960 
3700 
3700000 
37000 
3700 
3700 
4400 
Namangan
28000 
2240000 
22400 
2240 
2240 
2800 
2800000 
28000 
2800 
2800 
3360 
Samarqand 
142000 
11360000 
113600 
11360 
11360 
14200 
14200000 
142000 
14200 
14200 
17040 
Sirdaryo 
22000 
1760000 
17600 
1760 
1760 
2200 
2200000 
22000 
2200 
2200 
2640 
Surxondaryo 
22000 
1760000 
17600 
1760 
1760 
2200 
2200000 
22000 
2200 
2200 
2640 
Toshkent 
101000 
8080000 
80800 
8080 
8080 
10100 
10100000 
101000 
10100 
10100 
12120 
Farg
‘
ona 
17000 
1360000 
13600 
1360 
1360 
1700 
1700000 
17000 
1700 
1700 
2040 
Jami: 
395000 
31000000 
316000 
31600 
31600 
39500 
39500000 
395000 
39500 
39500 
39500 
47400 

---

18 
Eroziya jarayonida katta miqdorda tuproq va u bilan birgalikda oziqa 
elementlari yuvilib ketadi, natijada tuproq unumdorligi pasayadi. 
Irrigatsiya eroziyasiga o‘rtacha chalingan yerlarda g‘o‘za hosili gektariga 5-6, 
kuchli darajada eroziyaga uchragan yerlarda 8-10 ts/ga miqdorda, ya’ni paxta 
kamayadi, sifati ham pasayadi. 
Rivojlangan mamlakatlarda eroziyaga qarshi kurash ustuvor yo‘nalish 
hisoblanadi. Germaniya, Chexiya, Ruminiya, Bolgariya, Yugoslaviya, Italiya, 
Yaponiya davlatlarida yuvilib ketgan tuproqni to‘plab o‘z o‘rniga qaytarish yo‘lga 
qo‘yilgan. 
Bizning mamlakatimizda bu kabi ishlarga garchand eroziya kuchli bo‘lsada 
deyarli e’tibor berilmaydi. 
Shamol eroziyasi Qo‘qon guruhi tumanlaridagi yerlarda kuchli va o‘rtacha - 
7%, kuchsiz 15% ni tashkil qiladi. Quruq bo‘z tuproqda gumus 63-70 t/ga. Voha bo‘z 
tuproqda 80-160 t/ga. 
Keyingi 15-20 yilda sho‘rlangan yerlar maydoni 0,8 mln/ga ga oshdi. Bu 
albatta unumdorlikni kamayishiga olib keldi. Unumdorlikni esa oshirish yo‘llari ko‘p 
bo‘lib, ulardan biri mineral o‘g‘itlar yordamidadir. 
Jahon amaliyoti keyingi yillarda nisbatan past me’yorga o‘tish. Masalan; 
AQSH da paxta etishtirishda 150 kg/ga N ishlatilsa, bizda sug‘oriladigan tipik bo‘z 
tuproqda 30-35 ts/ga hosil olish uchun 200-250 kg/ga gacha N sarflanadi. Fosfor 150 
kg/ga, kaliy 100-120 kg/ga solinadi. Endi bu miqdorlarni to‘qga aylantirib ko‘rsak 
kattagina raqamni tashkil qiladi. Bundan tashqari mineral o‘g‘itlar va boshqa yo‘llar 
bilan Mo, Mn, Ti, Sa, S, F,... yerga tushadi. Bularni hammasi oqibatda yerning 
unumdorligiga, ya’ni sifat bahosiga ta’sir qiladi. 
I - kadastr zonaga (0-20 ball) sug‘oriladigan yerlarimizni 0,2% kiradi, ular 
kuchsiz gipsli, gumusi juda kam, adabiyotlarda "bez gumusnqe" deyilgan bu 
noto‘g‘ri, gumussiz tuproq bo‘lmaydi. Xullas eng past sifatli yerlar bo‘lab I-II klassga 
kiradi. 
II - kadastr zonaga III-IV klass yerlar kiradi, ular sug‘oriladigan yerlarga 
nisbatan 23,1% (21-40 ball), me’yoriy unumdorligi 12 ts/ga gacha paxta. 
III - kadastr zona 41-50 ball, 18-24 ts/ga - 43%. 
IV - kadastr zona 61-80 ball, bunday yerlar sug‘oriladigan yerlarga nisbatan 
26, %. 
V - kadastr zona IX-X klass, 81-100 ball, o‘rtacha me’yoriy hosildorlik 32 
ts/ga, paxtaning maydoni 2,9% ni tashkil qiladi. 
1990-1999 yillarda 260 ming gektar maydonda ball boniteti 10 ballgacha 
pasayib ketgan. 
Har bir gektar yerdan olinadigan hosil qishloq xo‘jalik ekin turi va yerning 
bonitet balli dehqonning qalb qo‘riga bog‘liq. Ayni bir vaqtda ma’lum me’yoriy 
qoidalarga ham to‘g‘ri keladi, jumladan: 
paxta - 0,4 ts/ga; 
birinchi yil beda - 1 ts/ga; 
don uchun makkajo‘xori - 0,75; 
ikkinchi - uchinchi o‘rim beda - 2,0; 
boshoqli don - 0,6; 

---

19 
hosil uchun makka - 6,50; 
oziqabop qand lavlagi - 9,5; 
kartoshka - 6,0, ya’ni bir ball bonitetga mos hosil beradi. 
Keyingi yillarda (1993 y.) 114 ming gektar yer qishloq xo‘jaligida 
foydalanishdan tushib qolgan. Buning sabablari ko‘p bo‘lib, ulardan biri quyida 
keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra Arnasoy suv havzasi 1969 yilda CHordaryo suv 
omboridan 21 km
3
suvni tashlab yuborilishi hisobiga tuz kon Ko‘li o‘rnida hosil 
bo‘lgan, keyingi 10 yil ichida 7-8 m ga satxi ko‘tarildi. Suv havzasining yuzi 200 km
2
ga etdi. Jizzax, Sirdaryo, Navoiy viloyatlarini yer maydonlari qisman suv ostida qoldi 
va shunga muvofiq sizot suvi satxi ko‘tarilmoqda. Keyingi 10 yilda sizot suvi satxi 2-
3 m gacha ko‘tarildi. Bu yaxshimi, yomonmi? Vegetatsiya davrida katta maydonda 1-
2 m ga etadi, mineralizatsiya 3 g/l dan 5-10 g/l ni tashkil qiladi. Bu holatdagi sizot 
suvlari arid iqlim mintaqasida tuproqlarni sho‘rlanishiga va oqibatda sifatini 
pasayishiga, sho‘r yerlar maydonini ortishiga sabab bo‘ladi.