Psixologiya fanining predmeti va rivojlanish tarixi

Volyuntaristik psixologiya, intellektualizmdan farq qilib, psixik hayotning asosi sifatida shaxsning irodasini, faolligini ilgari suradi. Barcha murakkab psixik jarayonlar, xususan, tafakkur ham insonning irodaviy faolligi deb talqin qilingan.

Volyuntaristik psixologiyaning vakillari G.Linne (1889-1941y), G.Myunsterberg (1863-1916y.) edilar. Vilgelm Vundt ham, garchand irodaning asosi hislardir deb hisoblagan bo’lsa ham, volyuntarist edi.

Germaniyada psixologiyaning geshtaltpsixologiya yo’nalishi vujudga keldi. Bu yo’nalishning asosiy vakillariga X.Erenfels (1859-1932), V.Keler (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradilar.

Geshtaltchilar barcha murakkab psixik jarayonlar oddiy xolatlarda, ya`ni sezgilardan iborat deb xisoblangan assotsianistlar g`oyasini qattiq tanqid qiladilar. Ular assotsianizmga qarama-qarshi bo’lgan ta`limot yaratib, har qanday psixik jarayon va xolat yaxlit obrazdan, geshtaltdan, ya`ni yaxlit strukturadan iborat deb tushuntirishga xarakat qiladilar.

Ularning fikriga qaraganda har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va elementlarni birgalikda aks ettirishdan ko’lam jihatdan keng, mazmun jihatdan rang-barangdir.

Bu psixik tuzilishning yaxlitligi nazariyasi, avvalo idrok faktlari, asosida ishlab chiqilgan edi. Idrok - bu sezgilarning yig`indisi emas, balki yaxlit obrazdir, deb ta`kidlanadi. Psixik mahsullar va tuzilmalarning yaxlitligi haqidagi bu ta`limot keyinchalik xotira, tafakkur va iroda hodisalariga ham tatbiq qilingan edi.

Bu alohida-alohida yo’nalish va oqimlar, bir qancha umumiy xususiyatga ega bo’lgan holda (ayniqsa muhim momentlarda) “Empirik psixologiya” degan umumiy nom ostida birlashdilar.

Psixologiyaning predmeti va metodlarini bir xilda tushunish bu barcha oqimlarning birlashuviga sababchi bo’ldi.

“Empirik”lar psixologiyani ruh haqidagi fandir, deb emas, “ruhiy hodisalar” yoki “ong hodisalari” yoki bo’lmasa faqatgina ong hakidagi fandir deb ta`kidladilar. Bu “ruhsiz” psixologiyadir (N.N.Lange), “hech qanday metafizikasiz psixologiyadir” (A.I.Vvedenskiy).

Empirik psixologiyaning tarixiy xizmati shundan iboratki, uning vakillari ilmiy jihatdan o’rganish predmeti sifatida ruhni inkor qildi. Bu holatni psixologiyaning metafizik va idealistik qarashlardan holi bo’lish yo’lidagi katta qadam deb hisoblash mumkin.

YUqorida ta`kidlanganidek, empirik psixologiyaning asosiy metodi kuzatish, tajribadir. Lekin tabiat fanlaridan psixologiya sohasiga ko’chirilgan bu metod ichki metod ichki tajriba sifatida boshqacha tus oladi.

Empirik psixologiyada ob`ektiv kuzatish metodidan ham, eksperiment metodidan ham foydalanilgan: psixik hodisalar har xil maxsus asboblar yordami bilan maxsus laboratoriyalarda o’rganildi; materiallarni tekshirish va yakunlashda matematik statistika (korrelyatsiya) metodlaridan foydalanildi.

Empirik psixologiyaning psixologiya fani tarixidagi ikkinchi katta xizmati tajribadan foydalanishda, psixologik eksperimentlar o’tkazishning metod va texnikasini ishlab chiqishdan iborat.¹⁵

Psixologiya tomonidan eksperimentning tadbiq qilinishi tufayli inson psixologiyasi sohasida boy materiallar to’plangan. Bu materiallarning ko’pchilik qismi hozirgacha ham ahamiyatini yo’qotmagan (masalan, V.Vundt va G.Ebbingauzning eksperimental ishlari). Empirik psixologiya aniqlagan ma`lumotlar va ishlab chiqqan eksperimental metod va usullar amaliyotda ham, masalan, tibbiyot va pedagogika sohalarida foydali bo’lib chiqdi.

Z.Freyd psixoanalizning asoschisi hisoblanadi. Ko’pchilikning fikriga ko’ra, bu sohadagi yutuqlari CH.Darvin va A.Eynshteyn kabi olimlar bilan bir qatorda turadi.

U o’ziga qadar inson haqida mavjud bo’lgan tasavvurlarni ag`dar-to’ntar qilib tashladi. R.Dekart, J.Lokk va I.Kant fikriga ko’ra, tabiat har bir individni iroda erki bilan ta`minlagan. Erkin tanlovni amalga oshirish layoqati individning eng asl mohiyatini bildiradi va ongli “men” bilan bog`langan bo’ladi. Inson psixikasi (jon) haqidagi fikrni Z.Freyd illyuziya sifatida talqin qiladi. Ongli “men” qudratli ongsiz mental hayotning faqat cho’qqisi xolos.¹⁶

SHunday qilib, Z.Freyd sub`ekt haqidagi bizning tasavvurlarimizda inqilobni amalga oshirdi. Ongli mental hayot insonning umumiy mental hayotida faqat kichkina bo’lak hisoblanadi. Bizning ongimizdagi jarayonlar ongsiz omillar bilan qat`iy determinatsiya qilinadi. Bu holatni illyustratsiya qilish uchun ko’pincha aysberg bilan qiyoslashadi. Barcha ongli jarayonlarni aysbergning suv ustidagi qismiga o’xshatilsa, unda ongsizlik muzning ancha katta, ko’rinmas suv ostidagi qismiga o’xshatiladi. Aynan mana shu ko’rinmas massa ham og`irlik markazini, ham aysbergning harakat yo’nalishini aniqlaydi. SHunga o’xshash ongsizlik ham bizning individualligimiz negizi hisoblanadi.

Asr boshida yozilgan ikki muhim asarida Z.Freyd barcha individlarda ongsiz mental jarayonlar mavjudligi haqida gapiradi va psixoanaliz kundalik hayotning ongsiz sabablarini aniqlab berishga qodir ekanligini ko’rsatadi. Bu o’z navbatida inson ruhining yangi va har tomonlama nazariyasini ishlab chiqishga olib keladi. “Tushlar ta`birida” (1900) tushlar mazmunga ega ekani va anglanmagan mayllarning ongga buzilgan va o’zga shaklda bostirib kirishlari natijasi ekanligi qayd qilinadi. Tushlarga yashiringan ongsizlik mazmunini faqat murakkab talqin jarayoni yordamidagina aniqlash mumkin. “Kundalik hayot psixapatalogiyasi” asarida kundalik hayotdagi nutqdagi adashishlar va xotiradan ko’tarilib qolishlar kabi “xatoliklar” tadqiq qilinadi.

Z.Freydning fikricha, bunday fenomenlar tasodifiy va ma`nosiz emas, balki ongsizlik va niyatlarni ifodalaydi. Masalan: biz o’zimizga yoqmay qolgan kimsadan olingan tassurotni yo’qotamiz yoki esdan chiqarib qo’yamiz.

Mana shu erning o’zidayoq aytish mumkinki, psixoanaliz insonni yangicha tushunishni taklif qiladi, bizning tushlarimiz, noadekvat reaktsiyalarimiz, hazillarimiz va asariy “alomatlar” ortida aksariyat hollarda ongsiz motivlar bo’lishini ta`kidlaydi. Boshqacha qilib aytganda, Z.Freyd mulohazalariga amal qilsak, sub`ektning ongli motivlari va niyatlari asnosida tushunarli bo’lgan narsalar ongsizlikni psixoanalitik tadqiq qilish natijasida yangi ma`no kasb etishi mumkin. Bir qarashda tushunarsiz va ma`nosiz bo’lgan “alomatlar”, ularga ongsiz motivlar va niyatlar ifodasi sifatida qaralsa ma`no kasb etadi. Demak, biz Z.Freyd “shubha germenevtikasi”ni asoslayapti deb aytishimiz mumkin.

Nerv jarayonlari xastalikka uchragan bemorlar bilan muloqot qilar ekan, Z.Freyd ular o’zlarining “ichki xorij”i bo’lgan ongsizligini anglamayotganliklarini aniqladi. SHu bilan birga bemor psixoanalitikni o’zidagi nervozlik alomatlari deb tushunishga olib kelishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, alomatlar mazmunga ega, biroq bu alomatlarning egasi ham, doktor ham bu mazmun haqida bevosita bilimga ega emas. SHu o’rinda talqin zarur bo’lib qoladi.

Z.Freyd aytishicha, (yashirin yoki xavotirli) seksual mayllar ma`nisiz ko’rinadigan simptomlar yoki tushga aylanishi mumkin. Xo’sh nima uchun bunday mayllar ong ostiga siqib chiqariladi? Z.Freyd fikricha, emotsional kechinmalarni psixikaning xotira etib bora olmaydigan qismlariga siqib chiqarish mexanizmlari mavjud. Namoyon bo’lishi jihatidan almashtirilgan kechinmalar travma bo’ladi (travma o’zbek tilida “yara” ma`nosini bildiradi). Travmaning kelib chiqishi oxir oqibat ilk bolalikkacha tekshirilishi mumkin. Muhokamaning o’ziga xos (erkin assotsiatsiyalar) usulidan foydalanib, bemor va psixoanalitik travmaning ildizlarini aniqlashadi. Demak, psixoanalizning terapevtik maqsadi ong osti va siqib chiqarilgan axborotni qayta tiklash va uni ego tassarufiga uzatishdan iborat.

Ongosti (podsoznanie)ni turli usullar bilan o’rganish mumkin. Jumladan, ana shunday usullardan biri “erkin assotsiatsiyalar” bo’lsa, ikkinchisi tush va yanglish harakat (ibora)larni chuqur germenevtik talqin qilishdir. Z.Freydning o’zi tushlarning ta`biriga markaziy o’rinni ajratgan edi.

“Tushlarni ta`birlash ongsizlikning bilishga (podshoh qasriga yo’l) bo’lib, psixoanalizning eng asosi va har qanday tadqiqotchi ishonch va ma`lumot oladigan sohadir. Mendan, qanday qilib psixoanalitik bo’lish mumkin, deb so’rashsa, men doimo o’z tushlaringizni o’rganish orqali, deb javob beraman”.

“Tushlar ta`biri” asarida tushlar psixozlar bilan tashqi o’xshashlik va ichki o’zaro aloqadorlikka ega, deyiladi. Biroq ular sog`lom va normal holat bilan to’la mos kelishi mumkin. Umuman, tush “alomat” sifatida talqin qilinishi mumkin, biroq nimaning alomati sifatida? Z.Freyd yosh bolalar o’zlarida bir kun oldin (“kunduzgi fantaziya”) paydo bo’lmagan lekin qondirilmagan istaklar va mayllar haqida tush ko’rishlarini aytib o’tadi. Tush, shunday qilib, ular istaklarining ro’yobga chiqishidir. Kattalarning tushi ham “kunduzgi fantaziyaning” muayyan qismiga ega, biroq bu erda vaziyat murakkabroq. Kattalarning tushlari ko’pincha tushunarsiz va kunduzgi mayllarni qondirishdan juda uzoq (dahshatli tushlar va vahimalar).

Z.Freyd fikricha, bunday tushlar ong ostiga siqib chiqarilish ob`ekti bo’ladilar. Tushlar qo’rqinch bilan birga bo’lsa, bu ularning siqib chiqarilgan, ega ma`qullamaydigan va ma`n qilingan istaklarini qondirish maqsadida vujudga keladi.

Tushni tushunish uchun uning ochiq mazmunini va yashirin ongsiz mazmuni (tushdagi yashirin fikrlar)ni farqlashimiz kerak. Birinchisi, biz uyqudan uyg`ongandan keyin ozmi-ko’pmi eslashimiz mumkin bo’lgan narsalar. Ikkinchisi, ong osti sathida yoki “boshqa qavatda” tushning ochiq mazmuni uning siqib chiqarilgan va anglanmagan mazmunining o’rniga vujudga keladi. Siqib chiqarish bizning mental murvatlarimiz ta`siri natijasidir. Uyg`oqligimizda bu murvatlar bizning ongimizga ong ostidagi va siqib chiqarilgan mayllarning kirib kelishiga yo’l qo’ymaydi. Biroq uxlaganimizda, ular bizning psixikamizga niqoblangan holda kirib keladilar.

Demak uxlayotgan odam tushlarning ma`nosini xuddi nevrotik o’zidagi alomatlar ma`nosini tushuna olmaganiday tushunmaydi.

Biz eslaydigan (ochiq mazmunli) tushlar siqib chiqarilgan mayllarning buzilgan holda ro’yobga chiqishidir. Tushdagi yashirin ong osti fikrlarini buzib ko’rsatuvchi jarayonni Z.Freyd “tushning ishi” deb ataydi. Ko’p jihatdan u siqib chiqarilayotgan komplekslarni nevrotik alomatlarga aylantiradigan muvaffaqiyatsiz siqib chiqarish jarayoni bilan bir xil kechadi. “Tush ishi”ning murvatli tushlarni bo’rttirish, o’rnini almashtirish, dramatiklashtirish va timsollashtirishdir. Bundan tashqari tushning ikkilamchi ishi ham mavjud. Ong osti shunday qilib, “artistik” vositalardan foydalanishga harakat qiladi. SHu ma`noda biz barchamiz tushlarimizda ham aktyorlarmiz.

Bo’rttirish masalan: tushdagi voqea (esda qolgan) bir necha turli xil istaklardan iborat bo’lishi mumkin. O’rin almashtirish shunday jarayonki, tushimizda biz uchun juda zarur bo’lgan hodisa yoki shaxs juda kichik ishora yoki bizga notanish narsa sifatida namoyon bo’ladi. Xuddi shunday, hodisa mazmun jihatdan juda oddiy hodisa ifodalangan tushimiz qo’rqinch yoki kuchli hissiyotlar bilan bog`lanishi mumkin. Bo’rttirish yoki o’rin almashtirish o’z ishini qilib bo’lgandan keyin, psixoanalitik anglanmagan mazmunni aniqlash va tadqiq etish uchun “erkin assotsiatsiyalar” usulidan foydalanadi.¹⁷

SHunga o’xshash timsollashtirish buzishning bir varianti bo’lib chiqadi. Masalan: erkaklarning genitaliysi unga shakl jihatdan o’xshash bo’lgan ob`ektlar. Masalan, konserva bankasi, zontik, pichoq va revolver kabi narsalar bilan almashtirilishi mumkin. Ayollarning genitaliysi bo’sh joyni o’rab turgan ob`ektlar (g`or, quti, xona, bino va boshqalar) yordamida timsolan taqdim qilinishi mumkin. (Aflotun tomonidan taklif qilingan g`orga qiyoslash psixoanalitiklar tomonidan qanday talqin qilinishi mumkin edi.) Tushning ikkilamchi ishi tushni mantiqiy qarama qarshiliksiz, og`zaki ifodalashga harakat qilishimizdan kelib chiqadi. Freyd fikriga ko’ra, tushning ochiq mazmuni juda ko’p turli va qarama qarshi elementlarni qamrab oladi. Aytish mumkinki u o’ta aniq. SHunga o’xshash tarzda turli sabablar zanjiri va omillar psixologik alomatlarni o’ta aniqlab beradi.

Z.Freyd aytishicha, tushning yashirin fikrlari tsenzuradan o’tkaziladi. Soddaroq qilib aytsak, siqib chiqarilgan va ma`n qilingan mayllar ongda namoyon bo’lish uchun “tsenzuradan” o’tishlari kerak. TSenzurani chetlab o’tish uchun tushning ishi tushdagi yashirin fikrlarni tushning ochiq mazmuniga aylantiradi. Biz eslaydigan tushimiz maxfiy, kodlashtirilgan axborotga ega bo’lib, u ongimizga kontrabanda yo’li bilan olib kiriladi. Biz tushimizning ochiq mazmuniga echish lozim bo’lgan rebusga qaraganday qarashimiz mumkin. Psixoanalitik kodni ravshanlashtirgandan keyingina tushning yangi mazmuni paydo bo’ladi. Maxfiy ma`no nima? Z.Freyd aytishicha, kattalarning tushlari ko’pincha seksual tomonga yo’naltirilgan va erotik mayllarini ifodalaydi. (Bu xulosa Z.Freyd keyinchalik agressiya yoki o’lim unikal instinkti haqidagi tushunchani kiritgandan keyin muammoli bo’lib qoldi). Tushlarning ta`birlashning asosiy qoidalarini quyidagi tarzda ifodalaymiz:

1. 
   Tushdagi yashirin fikrlar va ochiq ma`no o’rtasidagi tafovut tushning mazmunini tushunishda kalit bo’lib, xizmat qiladi.
   
2. 
   Tushning ochiq mazmuni- undagi yashirin fikrlarni buzilgan ifodasi bo’lib, ta`bir joiz bo’lsa, tush ishining mahsulidir.
   
3. 
   Tushlarni tahlil qilish uchun Z.Freyd “erkin assotsiatsiyalar” uslini qo’llaydi, bu usuldan psixoterapiyada ham foydalanish mumkin.
   
4. 
   Z.Freydning tushlarning talqin qilishga yondoshuvi bizga inson mental holatlarining boy manzarasini namoyon qiladigan psixologik modelning asoslarini ifodalaydi.
   
5. 
   Z.Freydning tushlardagi yashirin ma`noni aniqlashga urinishi ong osti ba`zi “grammatik” qoidalarga mos tarzda ishlashi yoki ong osti “til”ga o’xshab tuzilmalashtirilganini (tushni rebus sifatida tushunish bilan taqqoslang) tushunishga olib keladi.
   

Bir qator sabalarga ko’ra, Z.Freydning mental “apparat” to’g`risidagi nazariyasini tushunish qiyin. Birinchidan, psixoanalizni ishlab chiqishning turli bosqichlarida Z.Freyd o’zining inson psixikasiga nisbatan psixikaga bo’lgan qarashlarini o’zgartirib, kengaytirgan. Garchi ularning hammasining birlashtirishga intilsa ham uning kontseptsiyasida noaniq holatlar ko’p. Ikkinchidan, Z.Freydning fiziologik va juda antropomorf (insonga o’xshash) atamalari ko’p ma`nolidir. U “bechora ego” “uch teram xo’jayinga” (tashqi dunyo, id va super ego) xizmat qiladi deganda, u mental funktsiyalarni ob`ektivlashtirib personifikatsiyalashtirmoqda, Gilbert Rayl (1890-1976) “mashina ichidagi ruh” deb atagan narsani kiritmoqchi degan tasavvur paydo bo’lishi mumkin.

Z.Freydning birinchi “topografik modeli” (psixika yoki inson shaxsi tuzilmalari xaritasi) mental hayotning uch lokalizatsiyasini farqlaydi. Soddaroq qilib, mental apparat maydonda uch sohaga bo’lingan: ongsizlik, ongoldi va onglilikka bo’lingan, deyish mumkin. Ongni individ bevosita anglayotgan barcha narsalar, deb tavsiflash mumkin. Ongoldi-individ xotirada tiklashi yoki eslashi mumkin bo’lgan barcha narsalar sohasi. Z.Freyd ongsizlikni ongga ancha harakatlar bilan chiqadigan mental jarayonlar sifatida belgilaydi.

“Psixoanalizga kirish bo’yicha ma`ruzalar”da (1815-1917) aytilganlarni tushunishga yordam beradigan misol keltiradi. Mehmon katta dahlizda (ongsizlik) va mehmonxonaga (ongoldi)ga kirmoqchi. Biroq bu ikki xona o’rtasidagi koridorda qorovul (tsenzor) bor va u mehmonlarni tanlab o’tkazadi. Agar mehmon qorovulga yoqmasa, u haydab yuboriladi yoki siqib chiqariladi. Mehmon mehmonxonaga kirgan taqdirda ham, unga uyning egasi darrov e`tibor qaratadi, degan ma`noni bildirmaydi. Bu ongoldidagi g`oyalar anglanmaganini, biroq anglanishi mumkinligi haqidagi tasavvurlarga mos keladi. Ongsizlikdagi g`oyalar anglanishi uchun ular avvalo mehmonxona yoki ongoldiga kirishlari kerak. Agar mehmon haydab yuborilgan bo’lsa, keyingi safar u niqoblangan holda (“tush ishi” bilan qiyoslang) bo’ladi. Bunday mehmon “alomat” sifatda qabulga qo’yilishi, xo’jayin uning mohiyatini bila olmasligi mumkin. Bu qiyoslar qorovul individning ongsizlikni anglashiladigan narsaga aylantirish uchun mos keladi. Qorovul charchaganda (yoki individ uxlayotganda) niqoblangan mehmonning kirib olishi (ya`ni, tushning ochiq mazmuni ko’rinishida) osonlashadi. Bunday siqib chiqarish jarayoni xo’jayin anglamagani holda yuz berishi mumkin.

1920 yillardan keyin Freyd topografik modelni o’zgartirdi va id, ego, super ego atamalarini kiritdiki, ular turli psixik instantsiyalarni ifodalaydi.

Psixikaning mana shunday uch ko’rinishga – id, ego va super egolarga bo’linishi boshqa super analitiklarning (masalan: frantsuz psixoanalitigi Jak Lakan 1966) shuningdek, fan falsafasi vakillari tomonidan qarshilikka uchradi. Popper bir kuni bunday bo’linish Gomer tomonidan, Olimp tog`ida yashovchilar haqidagi afsonalar kabi ilmiy mavqega ega degan edi.

Z.Freyd tomonidan mental apparatni tushunishni biz metapsixologik pozitsiya sifatida talqin qilishni afzal ko’ramiz. Bu esa bizga uning odamni o’rganishdagi nuqtai nazarini tavsiflash, uning klinik amaliyotda aniqlagan hodisalar kontseptual karkasini aniqlashga harakat qilishimizda yordam beradi. Epistemologik atamalaridan foydalanib, biz bu metapsixologik karkaz psixoanaliz “tadqiqot dasturi”ning markaziy qismida deb ayta olamiz. Aynan mana shu mental apparat, mental quvvat va instinktlar g`oyasi yordamida Z.Freyd irratsional qo’rqinch va miyaga o’rnashib qolgan harakatlarga qarshi kurashda ratsional dallillar ojiz ekanini tushuntirmoqchi bo’ldi. Bizning instinktlarimiz, tashqi olamga munosabatimiz va vijdonimiz “ichki ovoz” o’rtasidagi nizoni tushunish uchun u bizning mental hayotimiz (id, ego va super ego) modelini ishlab chiqdi. Z.Freyd bu o’rinda tushunchalar, mohiyatlar va to’qib chiqarilgan narsa chegarasida ish yuritdi. Avvalo uning mental hayotimizga bo’lgan o’z qarashlarini qanday bayon qilganini ko’rib chiqaylik.

“Makonda joylashgan, ong hodisalari faqat muayyan nuqtada sharoitlarda belgilaydigan hayot ehtiyojlari asosida ratsional tuzilmalashtirilgan, rivojlangan psixik apparat to’g`risida biz qabul qilgan faraz bizga boshqa har qanday fan, masalan, fizika poydevoriga o’xshash psixologiya poydevorini yaratish imkonini berdi”.

Ko’rinib turganidek, Z.Freyd psixoanalizni fizika kabi ko’radi. Bunday talqin uning ba`zi tayanch metopsixologik tahlillari bilan bog`liq. U mental hayotni mental kuchlar va mental quvvat bilan determinatsiya qilinadigan hodisa sifatida tushunadi. Demak, u psixoanaliz tabiiy fan deb aytishi mumkin.¹⁸

Mental kuchlar va mental quvvat eng qadimgi mental soha bo’lgan idda topilishi mumkin. U inson instinktlarining mental jihatlariga ega. Freyd idni “sharaqlab qaynab turgan choynak”ka o’xshatadi. Bizning instinktlarimiz har doim bizning ehtiyojlarimizni qondirishga intiladi. Ular lazzat tamoyili, deb ataladigan narsaga bo’ysunadilar. Idning individni faollashtiradigan boshqa funktsiyalari ham mavjud. Ular oldingi siqib chiqarilgan, biroq odamni faollashtirishda davom etayotgan g`oyalar harakatlar va tuyg`ularni “xotirlash” haqida gap yuritadi. Bu funktsiyalar mantiqiy tashkil etilmagan holda harakat qiladi. Ular mantiqiy emas. Biroq muayyan ma`noda baribir inson ongiga kirishadi: sabab va oqibatlarni tushunmasak, ular bizni harakatga undaydi, depressiya holatiga olib keladi yoki xayol va fantaziyalarni keltirib chiqaradi. SHunday qilib, ongsizlik iddagi oliy mental sifat hisoblanadi.

Psixoanalizdagi eng muhim holatlar jumlasiga ongsizlik yoki iddagi jarayonlar bizning ongli hayotimizni boshqaruvchi qonunlardan farq qiladigan boshqa qonunlarga bo’ysunishi haqidagi farazlardir. Z.Freyd bu “qonunlarni” birlamchi jarayonlar deb ataydi. Tush ishini muhokama qilishimiz ongsizlikda yuz berayotgan jarayonlarning g`alati va chalkash xususiyatlariga ishora qiladi. Masalan, undagi qarama-qarshiliklar ayniyat sifatida talqin qilinadi.

Tashqi olamning ta`siri tufayli id unikal taraqqiyotning boshdan kechirdi. Unda id va tashqi olamni o’zaro bog`lab turuvchi muayyan mental soha paydo bo’ldi. Mental hayotning bu sohasini Z.Freyd ego deb atadi. Egoning eng muhim vazifasi - o’zini saqlash. Bundan tashqari u ehtiyojlarni xavfsiz qondirishni ham ta`minlash kerak. Ego instinktlarni siqib chiqarish yoki to’xtatib turish to’g`risida qaror qabul qiladi. U reallik tamoyiliga bo’ysunadi. Demak ego idning talablari va tashqi dunyo o’rtasida vositachi bo’lishi kerak. Ego kuchsiz va kam rivojlangan paytida o’z oldidagi vazifalarni u hech qiynalmasdan bajaradi. Instinktlarimizning talablari va tashqi olam talablari travmaga olib kelishi mumkin. Nochor ego keyinchalik o’rinsiz bo’lib qolishi mumkin bo’lgan siqib chiqarishlar yordamida o’zini muxofaza qiladi. Ana shunday siqib chiqarishlarda ego super egodan yordam oladi.

Z.Freyd bir necha marta sub`ekt o’ziga ob`ekt sifatida qaray olishi va shu asosda o’ziga nisbatan tanqidiy va sog`lom (judmental) ustanovkalar ishlab chiqishga hayrat bilan qaragan edi. Bunday qobiliyat, deb o’ylagan edi u, egoning boshqa qobiliyatlardan keyingiroq bosqichda paydo bo’ladi. U bolalardagi ijtimoiylashuv jarayonlarda asta sekin paydo bo’ladi. Super ego ota-onalar me`yorlari va ideallarini anglamasdan internarizatsiya (o’zlashtirish) natijasidir. Bir muncha kengroq ma`noda jamiyat va an`ana o’zlarining axloqiy hokimiyatini biz vijdon deb ataydigan narsa yordamida amalga oshiradi. Aytish mumkinki, super ego egoni nazorat qilib turadi, unga “tavsiyalar” berib turadi va jazolash bilan “po’pisa” qiladi. Super egoning faqat o’z hatti-harakatlari to’g`risida emas, hattoki fikrlari va xohishlari to’g`risida ham hisobot berishini talab qiladi. Demak, super ego ego hisobga olishi lozim bo’lgan uchinchi kuchdir. Z.Freydning vijdon nazariyasi to’g`ri va noto’g`ri haqidagi tug`ma yoki mutlaq tasavvurlar bo’lishi mumkinligini inkor qiladi. SHu nazariyadan foydalanib, Z.Freyd Xudo haqidagi g`oya bolaning otasiga proektsiyasining natijasi, degan xulosaga keldi.¹⁹

Mashhur topografik modelni rivojlantirishga harakat qilib, Z.Freyd “dinamik” nuqtai nazarini taklif qildi. U Z.Freyd fikricha, bizning mental hayotimiz kuchlari o’yinning natijasi bo’lgan mental nizolarni tushunish uchun muhimdir. Ular qanday ishlayotganini tushuna boshlaganimizdan keyin biz mental hodisalarga dinamik qarashni shakllantiramiz. Z.Freyd ta`kidlashicha, biz xulqni insonni turli tomonlarga tortayotgan tamoyillar o’rtasidagi kelishuv deb bilsak, bu kuchlarni identifikatsiyalashga asoslangan dinamik yondoshuv asosida tahlil qilinishi lozim, deb hisoblagan ko’rinadi.

Boshida dinamik nuqtai nazar inson instinktlariga aloqador edi. Biroq u shunchalik ko’p o’zgarishlarni boshdan kechirdiki, endi u dastlabki kontseptsiyaning rivojimi yoki uning o’rniga kelgan yangi kontseptsiya ekanligi har doim ham ravshan emas. Z.Freyd ko’pincha instinktlar to’g`risida kelib chiqishi somatik bo’lgan mental tasavvurlar, deb fikr yuritgan. Instinktlar cheksiz ko’p maqsadlarga ega bo’lishi va ular o’zaro nizoga kirishishi mumkin. Biroq ularning namoyon bo’lishi ijtimoiy yoki madaniy jihatga ega bo’lishi kerak: odamlar hamma joyda ham ochlik hissini sezadi, biroq uni qanday qondirish ijtimoiy determinatsiya qilinadi.

Z.Freyd o’zining keyingi asarlarida hayot instinkti (eros) va o’lim instinkti (tanatoz)ni bir-biridan farqladi. Uning ta`kidlashicha, bu ikki asosiy instinkt g`oya yunon faylasuflariga ham ma`lum edi. Alohida o’lim instinkti haqida Z.Freydning g`oyasi psixoanalitik doiralarda qattiq qarshilikka duch keldi va hozir ham u haqda munozaralar davom etmoqda. Z.Freyd ilmiy iste`molga o’lim instinktini kiritar ekan, agressiya va urushlar singari hodisalarni izohlamoqchi bo’ldi. Uning yana ta`kidlashicha, seksual agressiyaning haddan tashqari bo’lishi o’ynashni o’z ehtirosi predmetining qotiliga aylantirib qo’yishi ham mumkin. Agressiya shuningdek, internalizatsiyalashgan (o’z ichiga qaratilgan) bo’lishi va o’zini emirib tashlashi ham mumkin. Butun erotik quvvatni Z.Freyd libido deb ataydi. Libido bir ob`ektdan ikkinchisiga o’tishi yoki muayyan ob`ektlardan jamlanishi mumkin. Topgrafik modelni yanada batafsilroq ishlab chiqish Z.Freydni “energiya” nazariyasiga olib keldi. Uning mohiyati barcha mental hodisalarni energiyaga bog`lashdan iborat. Z.Freyd har bir odam katta, lekin cheklangan miqdordagi mental energiyaga ega ekanini, bu energiyalar g`oyalar va ob`ektlardan olinishi yoki ularga berilishi mumkinligini ta`kidlaydi. Bu energiyani o’lchash usullari hozir mavjud bo’lmasa ham, umuman uni o’lchash mumkinligi haqida Z.Freyd qat`iy fikr bildiradi.

Ko’pchilik odamlarning hayotiy kechinmalari yoki bu ma`noda mental energiya atamalari yordamida bayon qilinishi mumkin. Kundalik hayotda biz, masalan, “ko’ngil ochish” ehtiyoji yoki salbiy quvvatdan xalos bo’lish zaruriyati to’g`risida gapiramiz. Biroq Z.Freyd bunday energiyaning qanday xususiyatlari borligi to’g`risida hech narsa demaydi va faqatgina uning qanday effektlarga olib kelishi mumkinligi to’g`risida fikr yuritadi.

Bir necha o’rinlarda Z.Freyd tushni illyuziyalar va noratsional belgilar bilan kuzatiladigan psixozlar sifatida tavsiflaydi. Uyqu paytida ego kuchsizlanadi va hukmronlik qiladi, chunki mental apparatdagi funktsiyalarni buzilishi nevroz va psixozlarda ifodalanadi. Bunda egoning voqelik bilan aloqasi buziladi va qisman to’xtatiladi. Bunday tushunish psixoanalizning terapevtik maqsadi uchun asos yaratadi.

“Analitik vrach va unga kelgan bemorning kuchsizlangan MENi (egosi) real tashqi dunyo asosida dushman U (id)ning instinktiv talablari va super MEN (super ego)ning ongli talablariga qarshi birlashishi kerak”.

SHu munosabat bilan psixoanalizning terapevtik maqsadi va Nitsshening supermen nazariyasi o’rtasida o’xshashlik borligini aytish mumkin. Z.Freyd uchun ham Nitsshe uchun ham asosiy muammo standart giper axloq va instinktlar talablari o’rtasidagi nizoni bartaraf qilishdir. Nitsshening supermeni o’zini nevrotik xuddi muvaffaqiyatli psixoanaliz seansida o’zini o’zi enggani kabi engadi.

YUqorida ta`kidlangan strukturalizm, funktsionalizm, bixeviorizm, freydizm oqimlari jahon psixologiya ilmining shakllanishiga asos bo’lgan bo’lsa, ular ta`sirida shakllangan boshqa o’nlab yo’nalishlar – assotsiativ psixologiya, geshtaltpsixologiya, gumanistik psixologiya, ekzistentsial psixologiya, kognitivizm, ramziy-simvolik interaktsionizm kabilar uning qator masalalarini hal qilishga o’z hissasini qo’sha oldi. Eng muhimi – XX asrga kelib, psixologiyaning tatbiqiy sohalari paydo bo’ldiki, endi qo’lga kiritilgan yutuqlar bevosita ta`lim, tarbiya, sanoat, biznes, marketing xizmatlari, boshqaruv, sog`liqni saqlash, huquqbuzarlikni oldini olish sohalariga dadil joriy etila boshlandi. XXI asrning birinchi yiliga kelib, psixologiya nazariy, tahliliy fandan bevosita amaliyotning ehtiyojlarini qondiruvchi tatbiqiy fanga aylandi.

Psixologiya deb nomlangan ilm-fanning yangi sohasi falsafa va biologiya fanlari negizida rivojlangan. Vundt ham faylasuf, ham psixolog bo’lgan. Zigmund Freyd o’zining shaxs nazariyasiga oid ta`sirli qarashlari bilan mashhur bo’lgan avstriyalik fizik hisoblanadi. SHvetsiyalik biolog Jan Piaje o’tgan asrda bolalarni kuzatish sohasida etakchilardan bo’lgan.