Pul nazariyasi Reja: Kirish Asosiy qism

Metallik nazariyaning asoschilari
Metallik nazariyaning asoschilaridan biri U.Stefford (1554-1612y.) edi. U o’z qarashlarini o’zining Londonda 1581 yilda chop etilgan «Vatandoshlarimizning ba’zi odatiy arizalarining qisqartmasi» asarida bayon etdi. Bu oqim tarafdorlari Angliyada T.Men (1571-1641y.), D.Nors (1641-1691y.), Frantsiyada bu ta’limotni A.Monkreten (1575-1621y.), Italiyada F.Tamani (1728- 1787y.) va boshqalar rivojlantirdi. Ularning fikricha barqaror metall valyuta jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir. Jamiyat a’zolarining jamg’arishga bo’lgan intilishi iqtisodchilarning boylikning manbaini o’rganishlariga sabab bo’ladi. Ular bu manbani savdodan izladilar. Ularning e’tirof etishlaricha aktiv savdo balansi mamlakatga oltin va kumushning kelishini ta’milaydi.
Tovar ishlab chiqarish va pulning zarurligi. Pulning mohiyati va xususiyatlari
Har bir jamoa o`z tovarini ekvivalent sifatida o`rtaga qo`ygan. Lekin jamiyat taraqqiyoti shu tovarlar ichidan pulni tovarlarning tovari deb e`tirof etgan.

1. 
   Pul – bu maxsus tovar, umumiy ekvivalent bo`lib, abstrakt mehnat xarajatlarini o`zida aks ettiradi va tovar xo`jaligidagi ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi.
   
2. 
   Bu ta`rif pulni quyidagi xususiyatlarini o`zida ifodalaydi:
   
3. 
   Pulning boshqa tovarlardan ajralib turuvchi maxsus tovarligi.
   
4. 
   Pul – bu umumiy ekvivalent – yagona tovar bo`lib qolgan tovarlar qiymatini o`zida ifoda qilishi.
   
5. 
   Pulning ekvivalent sifatida tovarni yaratishga ketgan mehnat va boshqa xarajatlarni o`zida ifoda qilishi.
   
6. 
   Pulning har bir iqtisodiy tizimda, tovar ishlab chiqarishda kishilar o`rtasidagi yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlarni ifoda qilishi va boshqalar (pulda ifodalanuvchi xususiy mehnat ijtimoiy mehnat sifatida namoyon bo`lishi).
   

Pulning muhim xususiyati shundaki, u ham boshqa tovarlar singari qiymatga va iste`mol qiymatga ega bo`lishi bilan birga boshqa barcha tovarlarga qarama-qarshi turadi. Bu bir tomonda pul, ikkinchi tomonda boshqa tovarlar.
Pulning iste`mol qiymati shuki u o`z funksiyasini bajarib iqtisodiyot mushkulini oson qiladi (vositachi sifatida).
Pulning qiymati (qadr qiymati) deganda pul birligining xarid qilish qobiliyati, ya`ni unga qancha tovar va xizmatlar xarid etish mumkinligi tushuniladi.
Pulni qiymati metal pulni zabt etish yoki qog`oz pulni bosib chiqarish xarajatlarini bildirmaydi. Bu xarajatlar pul qiymati emas, balki pulni muomilaga kiritish sarflaridir. Pulni qiymati narxga bog`liq, narxlar ko`tarilib, ketsa, uni qiymati (qadri) pasayadi va aksincha.
Umuman pul insoniyat kashfiyotlari ichida eng oddiy, eng tushunarli bo`lib hisoblanadi.
Insoniyatning butun yutuqlari ham, fojialari ham pul bilan bog`liqdir. Inson faoliyatini eng muhim xarakatga keltiruvchi kuchlardan biri pul bo`lib kelgan va shunday bo`lib qoladi.
Taniqli davlat arboblaridan biri ta`kidlaganidek, «Davlatni o`rni uni qancha soldati yoki pushkalarini qudrati bilan emas, balki milliy valyutaning mustahkamligi bilan belgilanadi». Bunga shuni qo`shimcha qilish mumkinki, korxonaning mavqi unda necha kishini ishlashi, ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori bilan emas, balki uning moliyaviy barqarorligi bilan belgilanadi.
Yaxshi ishlayotgan pul tizimi jamiyatning barcha imkoniyatlaridan to`liq foydalanish imkoniyatini beradi, aksincha yomon ishlayotgan pul tizimi pul muomilasini izdan chiqarib ishlab chiqarish darajasidagi keskin pasayishlar, iqtisoddagi bandlikka va bahoga, pulni sotib olish qobiliyatini pasayishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi.
Tarixiy manbalarga ko`ra birinchi qog`oz pullar XII – asrda Xitoyda chiqarilgan. Shuning bilan birga 700 yillarda kumush tangalar chiqarilgunga qadar Buxoro davlatida qog`ozdan pul sifatida foydalangan.
Umuman tarixda birinchi tangalar VII – asrda kichik Osiyodagi Lidiya mamlakatida zabt etilgan.
K.Marks, A.Smit va D.Rekrdolarning tadqiqotlariga tayangan hoda pulni vujudga kelish jaryonini qiymatning quyidagi shakllari bilan bog`laydi:

1. 
   Qiymatni oddiy yoki tasodifiy shakli.
   

Bu tovar ishlab chiqarishning dastlabki davriga to`g`ri kelib tovarlar pulsiz bir-biriga bevosita ayirboshlangan. Bunda mahsulot ayriboshlash uchun ishlab chiqarilmagan, lekin uni ortikchasi tasodifiy shaklda ayirboshlangan. Tasodifiy ayirboshlash mehnat mahsulotining tovarga aylanganligini ifodalaydi. Ayriboshlash natijasida tovar mahsuloti o`ziga teng qiymatli ekvivalent mahsulotga ayriboshlanadi. Ayriboshlash jarayonida iste`molni qondirish birinchi darajali masala, tovarlar qiymatini taqqoslash esa ikkinchi darajali masala sifatida qaralgan. Masalan, 1 bolta q 20 kg don.

1. 
   Qiymatning to`la yoki kengaygan shakli
   

Tovar ayriboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan to`la yoki kengaytirilgan shakliga o`tilgan. Bunday ayriboshlashda bir tovarga qarama-qarshi faqat bitta tovar emas, balki bir nechta tovarlar ishtirok etadi. Masalan, Sudanliklarda
10-15 bosh qo`y
10 Qop tuz 20-30 bosh echki
2 bosh buqaga ayirboshlangan.
Bunda o`z qiymatini boshqa tovarga ayirboshlanayotgan tuz nisbiy qiymat shaklida, qolganlari, ya`ni qo`y, echki va buqa esa qiymatni o`zida ifoda etuvchi material bo`lib xizmat qiladi va ularning qiymati ekvivalent qiymat shaklida turadi.

2. 
   Qiymatning umumiy (ekvivalent) shakli
   

Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan ayirboshlanadigan mahsulotlar soni ham ortib boradi va ayirboshlashda murakkab holat vujudga keladi, biror bir tovar sohibi ushbu tovarni o`zining iste`moliga zarur bo`lgan boshqa bir tovarga ayirboshlanishi uchun avvalom bor o`zining tovariga ehtiyoji bo`lgan boshqa bir iste`molchini topmog`i kerak bo`ladi, ayirboshlash murakkablashib uning rivojlanishiga to`sqinlik qiladi.
Asta-sekin tovarlar orasida hamma tovarlarga ayirboshlanaoladigan va hamma tovarlar qiymatini o`zida ifoda eta oladigan maxsus tovar ajralib chiqadi. Tovarlar dunyosidan chiqqan maxsus tovar qolgan barcha mahsulotlar uchun umumiy ekvivalentga aylanadi.
Masalan:
1 qop bug`doy
10 kg choy
10 kg qaxva 10 bosh qo`y
0.5 tonna temir
2 unsiya (35.6 gramm) oltin
Bunda umumiy ekvavalent vazifasini 10 bosh qo`y bajargan.

3. 
   Qiymatning pul shakli
   

Mahsulot ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonining tobora rivojlanib borishi hududlar, mamlakatlar o`rtasida savdo-sotiqni, tovar ayirboshlashning zaruriyatini yuzaga keltiradi. Turli mamlakatlarda turli tovarlar umumiy ekvivalent hisoblangangaligi bu jaryonning taraqqiy etishiga to`sqinlik qiladi.
Natijada butun tovarlar dunyosidan shunday tovarlar ajralib chiqadiki, u barcha hudud va mamlakatlarda umumiy ekvavalent sifatida qo`llanila boshladi. Bu vazifani dastlab qimmatbaho metallar mis va kumush, keyinchalik oltin bajaradigan bo`ldi.
Oxir oqibatda oddiy tovar ko`rinishidagi umumiy ekvavalent o`rniga pul shaklidagi umumiy ekvavalent, ya`ni pul maydonga chiqdi.
Masalan:
1 qop bug`doy
10ta qo`y
10 kg choy 2 unsiya (35.6 gramm) oltin
40 kg qaxva
0.5 tonna ko`mir

1. 
   Bunda oltin oddiy tovar emas, balki pul ko`rinishini oladi.
   
2. 
   Umuman pul o`z taraqqiyotida quyidagi 4 bosqich va 4 shaklga ega bo`lgan:
   
3. 
   Tovar shaklida - “qo`yma” asrimizdan oldingi VII – asrgacha
   
4. 
   Tanga pullar – “tanga” asrimizdan oldingi VII-XIX - asrlar
   
5. 
   qog`oz pullar – “banknot” XIX-XX asrlar
   
6. 
   Elektron pullar – “kartochka” XX – asr o`rtalaridan
   
7. 
   Shuni ta`kidlash lozimki uzoq yillar davomida qimmatli metallar pul vazifasini bajargan va uning asosiy sabablari bo`lib:
   
8. 
   Ularni qiymati yuqori, hajmi kichik.
   
9. 
   Ular bo`linuvchan, ular bo`linganda sifatini yo`qotmaydi.
   
10. 
    Ularning yaxshi saqlanishi (masalan, ko`mganda ham).
    
11. 
    Ularni olib yurish qulay
    
12. 
    Bir og`irlikdagi oltin bir-biridan deyarli farq qilmaydi (bir turdagi mo`yna bir-biridan nimasi bilandir farq qilinadi) va boshqalar.
    

Ayrim manbalarga ko`ra (“ekonomicheskaya teoriya” pod.red.V.I.Vilyapina, Dobryanina A.I. Moskva. 2001 y str.141-166) dastlabki qog`oz pullar XII-asrda Xitoyda, 1571 yilda Fransiyada, 1690 yilda AQSH da, XVIII- asrda Yekaterini II-davrida Rossiyada paydo bo`lgan.
Qog`oz pullar muomilasini tashkil etishda Djon Lo (Fransiya 1710-1720 yillar), Dubasov I.I (1897-1987 yillar Rossiya) kabi ayrim shaxslar faoliyatini qayd etish lozim.
Djon Lo duelda qatnashgani uchun London turmasidan qochib Gollandiyada, keyin Italiyada yashab ancha boylik ortirgan va 1710 yilda Fransiya davlat budjeti daromadini oshirish bo`yicha hukumatga qog`oz pullar chiqarish bo`yicha taklif bilan chiqqan. O`sha paytda Fransiya Moliya Vaziri bo`lgan Djon Lo 1720 yilda pulni qadrsizlangani tufayli Fransiyani tark etadi. 1716-1720 yillardagi qog`oz pullar bo`yicha Djon Lonni “Mashinnik i proroka” deyilsada, u Yevropa xalqiga qog`oz pullarni ajoyib imkoniyatlaridan voqif etdi.