Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

!! | i 
*
. i
yo‘nalishi bilan barm oqlar yo‘nalishi 
to ‘g‘ri kelsin. U holda burchagi to ‘g‘ri- 
langan katta barm oq o ‘tkazgichning 
yo‘nalishi harakatini ko'rsatadi.
Toki bor o‘tkazgichga ta ’sir etayot- 
gan kuch magnit induksiya, o ‘tkaz- 
gichdagi tok kuchiga va uning uzunligiga 
proporsional.
Shunday qilib, bir xil jinsli magnit 
maydoniga joylashgan va magnit kuch 
chiziqlariga perpendikulyar b o ‘lgan 
o ‘tkazgichni harakatlantiruvchi kuch 
quyidagicha aniqlanadi:
3.2. l-rasm
Chap qo‘l 
f
=
B ’ l ‘ l
qoidas'i bo'yicha toki bor 
*
o'tkazgichning yo‘na!ish
harakatini aniqiash. 
b u
yerda: 
F ~
o'tkazgichga ta’sir etuvchi
tok kuchi; 
B
— bir xil jinsli maydonning 
magnit induksiyasi; / — o ‘tkazgichdagi tok kuchi; 
l —
o ‘tkazgichning 
uzunligi.
3.3. Ferromagnitli materiallarni magnitlash
Ferromagnit materiallaiga po'lat, temir, cho'yan, nikel, kobalt 
kiradi. Ferromagnit m ateriallam ing magnit singishi b o ‘shliqning 
singishidan juda ko‘p m arta ortiq. Ferromagnit jism larning asosiy 
belgilari shundaki, magnit maydoniga joylashtirilgan ferrom agnit 
materiallaming magnit singishi magnit maydonning kuchlanmog‘iga 
bogiiq.
Ferromagnit materiallarning magnitlanish qobiliyatini quyi- 
dagicha tushuntirish mumkin.
M aium ki, o ‘tkazgichdan o'tayotgan tok shu o'tkazgichning 
atrofida magnit m aydonini hosil qiladi. Boshqa tom ondan, bu 
o ‘tkazgichdan o ia y o tg a n elektr toki m a iu m yo'nalishda uning 
uzunligi bo‘yicha harakatlanayotgan bo‘sh elektronlardir. Birvaqtda
26
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

atomlar yadrolari atrofida elektronlar doimiy harakatda bo‘lib turadi. 
U ndan tashqari, atomning elektronlari atom yadrosidan tashqari 
o ‘z o ‘qlari atrofida aylanadi. Elektronlarning bunday aylanishi 
prildoqlarning aylanishiga o'xshash elektron harakatini magnit 
maydonni hosil qiluvchi o ‘ziga xos tok deyish mumkin. Ferromagnit 
m aterialin i m agnitlantirm aguncha jism ning ichidagi m ayda 
zarrachalarning magnit maydonlari tartibsiz holda boiadi.
M antitlanm agan ferromagnitli material odatdagi sharoitda 
atrof-m uhitda o ‘z xususiyatini bildirmaydi. Ferromagnit jismni 
tashqi magnit maydonigajoylashtirilgan zahoti bu jismning mayda 
zarrachalari magnit maydonlari uning ichida tashqi magnit maydoni 
ta'sirida og‘adi va ulaming yo'nalishi tashqi magnit maydoni bilan 
bir xil bo'ladi. Agarda po'lat yoki tem ir shunday sharoitda bo'lib 
qolsa, u holda magnit xususiyatiga ega bo‘ladi.
Ferrom agnit materiallar magnitlantirib boMingandan keyin 
uzoq vaqt magnitlanib turadi. Magnit materiallarning magnitlangan 
maydoni yo‘q boMib ketgandan so'ng qolganini qoldiq magnetizm 
deyiladi. Bir xil materiallar juda kam qoldiq magnetizmga ega, 
boshqalari esa juda ko‘p magnetizmga ega boMadi. Qattiq poMat, 
volfram , xrom , kobalt m ateriallarida qoldiq m agnetizm ko‘p 
boMgani uchun ulardan doimiy magnit tayyorlanadi.
Ferrom agnit m ateriallam ing m agnit xususiyatlari magnit 
induksiyasi magnit m aydonning kuchlanm og'iga bogMiqligini 
tekshirish yoMi bilan aniqlanadi. Bu bogMiqlik grafikda egri chiziq 
bilan ko‘rsatiladi. Grafikning gorizontal chiziqlarida maydonning 
kuchlanm og'i 
A/m
miqdorlarini joylashtirib, vertikal chiziqlarida 
magnit induksiyasi 
T
miqdorlarini joylashtiriladi.
3.3.1-rasm da har xil materiallarni magnitlash chizigM tas- 
virlangan.
Bu egri chiziqlar magnitlash jarayonining qanday o'tishini 
ko‘rsatadi. Bu egri chiziqlarga qarab magnitlash jarayonini ko'rish 
mumkin. Jarayon boshlanishida magnitlash maydonning kuch- 
lanm og'i oshib borishi bilan magnit induksiya tez oshib boradi, 
keyin jarayon sekinlashadi. Keyinchalik egri chiziqlar gorizontal 
chiziqga parallel boMa boshlaydi. Bu magnit to'yinishini ko‘rsatadi. 
Ferromagnit materiallarning magnitlashni qabul qilib boMmaydigan
27
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

holatini magnit to ‘yinishi deyiladi. Bu holatni jismning ichidagi 
atom sistemalarni tashki) topgan elem entar m agnitchalar shu 
m a g n itla n g a n m a y d o n n in g k u c h la n m o g 'i m iq d o rid a shu 
m aydonning uzunasi b o ‘yicha jo y lash ad i, undan u yog'iga 
ferromagnit jism ning magnit maydoni boshqa ko'payolmaydi.