Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

T
akl
T
“o'2.tok
• 
K
/ , Om,
bu yerda: i
nk— o‘zgarmas tokga ulanganda o'tkazgichning qar- 
shiligi, Om; 
K f —
qarshilikni o ‘zgaruvchan tokga ulanganda 
qoMlanadigan koeffitsiyent. Bu koeffitsiyent qoMlanmalarda beriladi.
Shunday qilib, Om qonuniga asoslanib, zanjirdagi tok quyi- 
dagicha aniqlanadi:
f = —, amper,
bu yerda: 
U —
zanjir uchlaridagi kuchlanish, voltda oMchanadi; 
i
— 
zanjirning aktiv qarshiligi, Omda oMchanadi.
Zanjirdagi sarf etiladigan quw at:
P = U ■
/, vatt. 
36
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu q u w at 
r
qarshilikni qizdirish uchun sarf bo'lganligi uchun, 
uni tok 
I
va qarshilik 
r
bilan ifodalash mumkin:
P = U • I = P
t
, 
vatt.
4.4.2-rasmda sinusoidal kuchlanishni, tokni va quw atni dia- 
grammada sinusoidal chiziqlar yordamida ko'rsatilgan.
4.4.2-rasm
0 ‘zgamvchan tok zanjiriga qarshilik ulanganda uning aktiv 
qarshiligidagi kuchlanish, tok va quwat diagrammasi, ya'ni egri chizig'i.
0 ‘zgaruvchan elektr zanjiriga aktiv qarshilik ulanganda har 
qanday vaqt holatida kuchlanishning oniy m iqdorini aktiy 
qarshilikka boMinmasi tokning oniy miqdorini beradi. Shuning 
u c h u n o 'z g a ru v c h a n to k n in g egri c h iz ig 'i (sin u so id a si) 
kuchlanishning sinusoidasi bilan bir xil bo'ladi. Tokning cho'qqisi 
kuchlanishning ch o ‘qqisi bilan, tokning noldan o ‘tish davri 
kuchlanishning noldan o‘tish davriga to ‘g‘ri keladi. Aktiv qarshiligi 
ulangan o'zgaruvchan elektr zanjirida kuchlanish bilan tok orasida 
siljish burchagi boMmaydi. Bunday zanjiming hamma quwati aktiv 
hisoblanadi, cos tp = 1.
37
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O 'zgaruvchan tok elektr zanjiriga ko‘p o'ram li sim g‘altagi 
ulangan deb faraz qilaylik, uning aktiv qarshiligi nolga teng bo‘lsin. 
Bunday g'altakdan o ‘zgaruvchan tok o'tganda, unda o ‘zinduksiya 
hosil boMadi. G 'altakdan o ‘zgaruvchan tok o ‘tganda hosil bo'lgan 
magnit maydoni ham o'zgaruvchan bo‘ladi. Magnit maydoni 
g'altakni kesib o ‘tib, unda elektr yurituvchi kuchi (e.yu.k.) hosil 
qiladi, ya’ni o'zinduksiya.
4.5.1-rasmda o'zgaruvchan tok elektr zanjiriga ulangan induktiv 
qarshilik ko'rsatilgan.
Magnit maydonining oqimi qancha ko‘p boMsa, magnit kuch 
chiziqlari g‘altak o‘ramlarini qancha tez kesib o ‘tsa, g‘altak qancha 
katta boMsa (g'altakning har bir o ‘ram uzunligi) va ketma-ket 
ulangan o'ram larining soni ko ‘p boMsa, o ‘zinduksiya e.yu.k. 
miqdori ham ko‘p boMadi.
G ‘altakning magnit maydoni undan oqib o'tayotgan tokga 
proporsional. Magnit kuch chiziqlarining o ‘ramlami kesib o‘tish 
tezligi o'zgaruvchan tokning o ‘zgarish tezligiga proporsional. 
Bundan o ‘zinduksiya elektr yurituvchi kuchlari uchun quyidagi 
ifodani yozish mumkin:
4.5. Induktiv qarshilik ulangan o ‘zgaruvchan tok zanjiri
E
l
=
1 ■
co ■ 
L,
volt,
bu yerda: 
I
— g'altakdagi tok, 
a m p e r d a o 'l c h a n a d i ; o) — 
o'zgaruvchan tokning o ‘zgarish 
tezligi (burchak tezligi), 6,28 
f
ga teng; / — o 'zg a ru v c h an
tokning tebranishi (chastotasi) 
gers bilan oM chanadi; 
L
— 
g'altakning hajmni tariflovchi, 
magnit oqimlari bilan tokning 
orasidagi munosabatlarini ifo- 
dalovchi koeffisiyent
Bu koefflitsiyent o'zinduksiya
38
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

koefifitsiyenti yoki induktivlik deyiladi. Induktivlikning o'lchov 
birligi qilib bir genri qabul qilingan.
G enri elektr zanjirining shunday induktivligiki, bir sekundda 
bir xil o ‘zgaradigan o ‘zgaruvchan tok bir amperga o‘zgaradi, 
o'zinduksiya bir volt elektr yurituvchi kuch hosil qiladi.
Agarda yuqoridagi formulada cul ifodanixbilan almashtirilsa, 
u holda:
El = I ■
x
, volt,
£
bundan: 
x =
Om.
x
qarshilikning rak tiv qarshilikdan farqi shundaki, u induktiv 
qarshilik deb aytiladi. Induktiv qarshilik aktiv qarshilikka o'xshab, 
qarshilik miqdorini omda oMchanadi.
4 5 2-rasmda elektr zanjiriga ulangan induktiv qarshilikdagi 
kuchlanish, undan o ‘tayotgan tok kuchi va quw ati egri chiziqlar 
bilan ko‘rsatilgan.
0 ‘zgaruvchan tok zanjiriga induktiv qarshilik ulanganda 
manbadan iste'molchiga kelgan va undan qaytib ketgan quw at 
reaktiv quw at deb ataladi. Uning miqdori kilovoltamper reaktivda 
(kvar) o'lchanadi. Zanjirdagi quw atning koeffitsiyenti cos cp = 0 
ga teng b o ‘ladi.
39
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Elektr zanjiriga sig‘im qarshiligi ulanganda kondensator vaqti- 
vaqti bilan elektr energiyasi bilan zaryadlanib, keyin so‘nib boradi. 
Bu jarayon g'altakdan o ‘zgaruvchan elektr toki o'tganda, vaqti- 
vaqti bilan magnit energiyasi (magnit maydonining energiyasi) 
bilan zaryadlanib, keyin so'nib borishiga o ‘xshaydi. Sig‘im ulangan 
zanjirda o‘zgaruvchan tok quwati xuddi zanjirdagi induktiv qarshilik 
bilan manba orasida aylanib yurganidek, kondensator bilan manba 
orasida aylanib yuradi, shuning uchun uni reaktiv (sig'imli) quw at 
deyiladi. Bu 4.6.1-rasmda ko'isatilgan.
4.6. Sig‘im qarshiligi ulangan o‘zgaruvchan tok zanjiri
v
lc
4.6.1-rasm.
Sig‘im qarshiligi ulangan elektr zanjiri.
Elektr zanjiriga ulangan sig‘imli tok kuchlanishning fazasi bilan 
to‘g‘ri kelmaydi va undan 90 gradus oldinga surilgan.
Sig'imli tokni induktiv tokga o'xshatib, odatda reaktiv tok 
deb aytiladi. Sig'imli zanjirga ulangan kuchlanishning va undan 
o ‘tayotgan sig‘im tokning miqdorini bilgan holda Om qonuniga 
asosan uning zanjirdagi qarshiligini quyidagicha aniqlash mumkin:
bu yerda: 
U —
zanjir uchlaridagi kuchlanish, voltda o ‘lchanadi; /t 
— sig‘imli tok, am perda o'lchanadi; 
Jtc 
- zanjirning qarshiligi, 
omda o ‘Ichanadi.
40
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu qarshilikni sig'imli yoki reaktiv qarshilik deb ataladi. U 
quyidagicha ifodalanadi:
bu yerda: u — o'zgaruvchan tokning burchak tebranishi; (u = 6,22 f; 
/ — o'zgaruvchan tokning tebranishi, gersda o'lchanadi; C -
kondensatorning sig'imi, faradda o ‘Ichanadi.
4.7.1-rasmda o‘zgaiuvchan elektr zanjiriga simdan tayyorlangan 
g'altak va ma'Ium aktiv qarshilik ketma-ket ulangan. G'altakning 
induktivligi 
L
bilan, aktiv qarshiligi 
r
bilan belgilangan.
Induktiv qarshilik 
xe
= to 
L.
Aktiv va induktiv qarshiliklarni alohida ko‘rsatishimiz yoki 
to'liq 
Z
qarshiligi qilib belgilashimiz mumkin:
To'liq qarshilik 
Z = Jr 2 +:%l
Om.
T o ‘liq qarshilik orqali aktiv qarshilik quyidagicha hisoblanadi: