Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

_ P } _ 
P2
n“ 
~
Transform atom ing yuklanish (nagruzka) koeffitsiyenti
p = — * —i- = -----
•-
------.
V cos
2
8.6.1- 
rasmda transform atorning foydali ish koeffitsiyentini 
transformatorning yuklanish koeffltsiyentiga bog'liqligi ko'rsatilgan.
K ichik q u w a tli tra n sfo rm a to rla rd a m eyorli foydali ish 
koeffitsiyenti 70 dan 90 foizgacha boMishi mumkin.
8.6.2- rasmda transform atorning tashqi tavsifi keltirilgan.
8.6.1-rasm.
tj
=f(P) ga hog‘Iiq!ik 
grafigi.
74
8.6 2-rasm.
Transformatoming 
tashqi tavsifi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4 L A B O R A T O R I Y A I S H I
Bir fazali transformatorlarning foydali 
ish koeffitsiyentini aniqlash
U,, B
U2, B
l„ a
I2, a
P,, xVr
P,, KVt
n
COS cp
0 ‘lchov — bu tajrib a y o 'li bilan fizik m iq d o riarn in g
ko‘rsatkichlarini aniqlash. Elektr apparatlarini boshqarilganda tok, 
kuchlanish, qarshilik, quw at, chastota, elektr energiyasini sarflash 
va hoshqa ko‘rsatkichlami o ‘lchanadi. Runing uchun har xil o ‘lchov 
asboblari ishlatiladi.
0 ‘lchov usullari va qurollari takomillashtirilmaganligi uchun 
xatolar qo'yilishi mumkin, shuning uchun o‘lchov miqdorlari 
haqiqiy ko‘rsatkichlardan farq qiladi.
Ko'rsatgan o'lchov miqdorlar bilan haqiqiy miqdor orasidagi 
xato quyidagicha topiladi:
A/4 =
A
.. — 
A .
o 1
0 ‘lchovlarni nisbiy xatoda baholash mumkin:
Y = — 100%.
A
75
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

OMchov xatolari doimiy qo'pol va boshqa hodisalar sababli 
boMishi mumkin.
Bir xil oMchovlami hisoblash yo‘Ii bilan topiladi. Masalan, 
qarshilik 
R —
Om qonuni bo'yicha hisoblansa, u holda kuchlanish 
V
va /to k n i asbob bilan oMchab, 
R
formula orqali topiladi:
9.1. Elektr oMchov asboblari
Asboblar oMchov miqdorlari va tokning turlari, ta ’sir etish 
qoidasi, aniqlik darajasi, tashqi hodisaiardan himoyalash darajasi 
hamda gabarit (hajm) oMchamlariga boMinadi.
Asboblarning tuzilishi har xil boMadi, lekin bir qator qismlari 
bir-biriga o ‘xshab ketadi. OMchov miqdorining ta ’sirida asbob 
oMchov mexanizmining q o ‘zg‘aluvchi qismida aylanish m om enti 
hosil boMadi.
Ko'pgina oMchov asboblarida aylanish m om entidan tashqari, 
qarama-qarshi ta ’sir etuvchi kuch hosil boMadi (tortilgan pmjina, 
osib qo'yilgan qismlarni burash). Burchak burilishi ko‘p boMgan 
sari harakatlanish qismining m om enti oshib boradi. Asbobning 
strelkasi ikki m om ent teng bo'lgan holatda to‘xtaydi.
9 .1 .1 -ra sm d a oMchov asb o b in in g q o ‘zg ‘alu v ch i qism i 
ko'rsatilgan boMib, bunda asbobning o ‘qi (1) qo‘zg‘almas tovonga
(2) o'matilgan spiral prujinalar (6) va (7) bir-biriga qarshi moment 
hosil qiladi. Ular alohida bronzadan tayyorlangan. 0 ‘qiga strelka
(3) oMnatilgan boMib, u darajalarda (4) oMchanadigan oMchov 
miqdorlarini ko‘rsatadi. Q o‘zg‘aluvchan qismini m uvozanatda 
saqlash uchun posangi (10) xizmat qiladi. U strelkani nol holatda 
ushlaydi, bu korrektor deyiladi. Korrektor ( I I ) vint, qo‘l (9), 
vilka (8), povodok (tizgin) (5) dan iborat.
Hozirgi zamon oMchov asboblarida qo'zg'aluvchan qismlar 
yumshoq metall iplar bilan tortib yoki osib qo'yiladi. Bunday 
konstruksiyalarda q o ‘zg‘aluvchan qism lar orasida ishqalanish 
boMmaydi. Qolaversa, asboblar juda sezgir, har xil siljish va 
tebranishlarga chidamli boMadi.
7 6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9.].l-rasm.
0 ‘lchov asbobining qo‘zg‘aluvchan qismi.
Bunday asboblarning tebranish vaqtini kamaytirish uchun 
tinchitgich tuzulmalar qoMlanadi. Bu 9.1.2-rasmda ko‘rsatilgan.
9.1.2 a-rasm da havo tinchitgich qanotli (1) va yopiq kamera 
(2) ko'rsatilgan. 9.1.2 6-rasmda magnit induksiyali tinchitgich 
tebranishlarning vixr toklarini o'zgarmas magnit (3) bilan o ‘zaro 
ta ’sirida to ‘xtaydi.
9.1.2-rasm
Havoli (a), magnitli (
b
) tinchitgich.
77
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Asboblarning o'lchovini juda aniqroq darajaga oshirish uchun, 
ya'ni aniqligini 0,5 klassga va undan ortiqga ko'tarish uchun pichoqga 
o'xshagan strelka va tosh oynali shkala bilan ta’minlanadi. Bu holda 
hisob strelka o'zini suratini oynada yopib tui^an holatida o'lchanadi. 
Q o‘zg‘aluvchan qismi juda kam suriladigan asboblarda sezgirlikni 
oshirish uchun yorug'lik yordamida ko'rsatuvchi qo'llanadi. 9.1.3- 
rasmda shunday asbobning elementlari ko'rsatilgan.
9.1.3-rasm.
Yorug'lik yordamida ko'rsatuvchi tosh oynali 
galvanometrning tuzilishi:
/-osib mahkamlab qo'yilgan qo‘zg‘aluvchan qismning g'altagi; 
2—
asbobning 
qo'zg'aluvchan qismiga mahkamlab qo'yilgan dumaloq tosh oynacha; J-shkala; 
4—
yorug'lik manbai. YorugTik ko rsatkichini uzun strelka bilan tenglashtirsa bo'ladi.
Har qanday asbobning asosiy baholanadigan qismi oMchov 
mexanizmi bo'ladi. Masalan, magnitoelektr sistemalarda (9.2.1- 
rasm) aylantiruvchi m om ent alyumin ramkaga o'ralgan g'altak
(2) bilan o'zgarm as magnit (1) maydoni orasida o ‘zaro ta'sir 
kuchi hosil boMishi natijasida bo‘ladi. Qutblar orasidagi bo‘shliqda
(3) qutblar bilan p o la t silindr (4) orasida g'altak joylashtirilgan 
bo'lib, bu yerda bir xil magnit maydoni hosil bo'ladi.
4
9.2. 0‘lchov mexanizmlari
78
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ram kaga ta 's ir qilayotgan ay lan tiru v ch i m om ent 
M
g'altakdan o'tayotgan / tokga proporsional: 
*v
Mi y = k l .
P ru jin alar (5) hosil qilayotgan q aram a-q arsh i m om ent 
burchak burilishiga proporsional:
M 
= K
• 
a.
qar. 
qar
79
9.2 l-rasm.
Magnitoelektr 
sistemaning o‘lchov mexanizmi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Strelkaning to'xtagan holatida momentlar bir-biriga teng bo‘ladi. 
U holda strelkaning burilish burchagi:
a = —
/ = 
S / ,
K
bu yerda: 
S
asbobning o'zgarmasligi 
— uning sezgirligi).
«3
Magnitoelektr sistemaning asboblari juda sezgir va miqdorlarni 
aniq ko‘rsatadi. Ularning shkaladagi chiziqlaming oralari bir xil 
masofada. Lekin bu asboblami o‘zgarmas tok zanjirlarida ishlatish
m u m k in . M a g n ito - 
elektr sistemadagi as- 
boblarni o'zgaruvchan 
tokda ishlalish uchun, 
o ‘z g a ru v c h a n to k n i 
t o ‘g‘rilag ic h la r yor- 
damida o'zgarmas tokga 
aylantirish kerak. U 
holda ularni o'zgaruv- 
chan tok zanjirlarida 
ishlatish mumkin. 0 ‘z- 
garuvchan tokni diod- 
lar yordamida o‘zgar- 
mas tokga aylantiriladi.
9.3. Elektromagnit 
sistema asboblari
Elektromagnit sis- 
tema asboblarida (9.3.1- 
rasm ) o 'lch a n a d ig an
tok q o ‘zg‘alm as (1) 
g 'altak d an o 'tg a n d a , 
asbobning qo‘zg‘aluv- 
chan qismiga mahkam- 
langan (3) o‘qga o‘r-
9.3. t-rasm.
Elektromagnit sisiema asbobining 
tuzilishi: