Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

l
— sim o'ralgan g'altak; 
2—
temtr o'zak; 
3—
strelka 
o'qi; -^ q a n o l (korrektor); 
5—
prujina;
6—
tinchlantiruvchi.
80
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

natilgan p o 'lat o ‘zakni (serdechnikni (2) magnitlaydi va uni 
g'altakga tortadi. G 'altakdan o‘zgaruvchan tok o ‘tganda o ‘zak ikki 
tomonga ham surilishi mumkin, shuning uchun bunday asbob 
o ‘zgaruvchan va o'zgarm as tokni o'lchash uchun ishlatilishi 
mumkin.
Elektromagnit sistema asboblari ishlash uchun ko‘p quw at 
oladi, lekin konstruksiyalari sodda, arzon va har xil og‘irliklarga 
bardosh beradi. Shuning uchun ham amalda kuchlanish va tok 
kuchini oMchash uchun elektr shitlarga o'rnatiladi.
9.4. Elektrodinamik sistema asboblari
Elektrodinamik sistema asboblarida aylantiruvchi moment 
(holat) qo‘zg‘almas (2) va qo'zg'aluvchi (3) g'altaklar toklarining 
o ‘zaro ta'sirida hosil bo'ladi (9.4.1-rasm). Asbobni zanjirga ulanganda 
qo ‘zg‘aluvchan qismining 
burchak burilishi o ‘zgar- 
m astok zanjiridagi g'allak- 
lardan o'tayotgan toklar- 
ning yig'indisiga propor- 
sional. (1) k o 'rsatu v ch i 
stre lk a , (4) tin c h la n ti- 
ruvchi, (5) prujina.
0 ‘zgaruvchan tok zan- 
jirida aylanuvchi moment 
o‘rtacha davri va asbobriing 
qo‘zg‘aluvchan qismining 
b u rch ak burilishi ta 's ir 
etayotgan tokning ta'siri- 
dan tashqari fazalarning 
burchak surilishiga ham 
bogMiq.
Elektrodinamik sistema 
a s b o b la ri a m p e r m e tr , 
voltmetr, vattm etr sifatida 
ish latilad i. Shuni aytib
9.4.l-raam.
Elektrodinamik sistema 
asboblarining tuzilishi.
6 - 2 6
81
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘tish kerakki, am perm etr va voltmetr shkalalari kvadratik, ya’ni 
(a - P),
vattmetrniki esa bir xil oraliq o'lcham larda bo‘ladi.
9.5. Ferromagnit sistema asboblari
Bu asboblar juda qimmat turishi bilan bir qatorda, ularni 
tayyorlash murakkab, undan tashqari, ferromagnit materiallar juda 
kam, lekin miqdorlarni aniq ko‘rsatadi. Shuning uchun ham ular 
laboratoriyalarda ishlatiladi. Ferrodinamik sistema asboblarining 
ishlash prinsiplari 9.5.1-rasmda ko'rsatilgan. Ularning ishlash 
prinsiplari elektrodinamik sistema asboblarnikiga o ‘xshaydi.
Q o‘zg‘almas g'altak (1) toki hosil qilgan magnit oqimi po‘lat 
o‘zak (2), qo‘zg‘aluvchan g'altak (3) ichiga joylashtirilgan qo‘z- 
g'alm as po'lat silindr (4) orqali ulanadi. Po'lat magnit o ‘tkazgich 
tashqi magnit m aydonlam ing ta'sirini yo‘qotishga imkoniyat 
yaratadi, o'zining kuchli magnit maydonini va kuchli aylanish 
m om entini (lahzasini) hosil qiladi. Bu esa asbobning elektr 
energiyasini iste'm ol qilishini kamaytiradi.
Ferrodinamik asboblarni shitlarga o ‘rnatish va o'zgaruvchan 
toklami oMchashda olib yurish uchun ishlab chiqariladi.
8 2
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu ferromagnit mexanizmlar o‘zi yozar asboblarda ishlatiladi, 
chunki bunday asboblarda kuchii aylantirish momenti kerak.
9.6. Elektrostatik sistema asboblari
Elektrostatik sistema asboblarining ishlash prinsiplari (9.6.1- 
rasm ) q o ‘zg ‘alm as (1) va q o ‘zg‘alu ch an (2) m etall, izo- 
lyatsiyalangan va qaram a-qarshi zaryadlangan plastinkalarning 
o'zaro ta'siriga asoslangan.
9.6.1-rasm.
Elektrostatik sistema asbobining tuzilishi.
Q o‘zg‘aluvchan plastinka o‘zini ko'rsatuvchi strelkasi bilan 
o ‘qda (3) elektr maydonning ta'sirida buriladi. Bunday asboblar 
yuqori kuchlanishlarni o'lchash uchun maxsus laboratoriyalarda 
qo'llaniladi.
Elektrostatik voltm etr o ‘zgarmas va o'zgaruvchan kuch- 
lanishlarni o'lchash uchun qo‘llanadi. Voltmetr elektr energiyasini 
sarf qilmaydi, shuning uchun u kam quwatli zanjirlarda qoMlanadi.
83
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Induksion sistema o ‘lchov mexanizmlari sarf boMayotgan 
elektr energiyani hisoblash asboblari — schetchiklarida ishlatiladi. 
Bu asboblarning q o ‘zg‘alish qismi aylanadi. U ning aylanish 
chastotasi tekshirib turiladigan quw at nagruzkasiga proporsional 
bo'ladi.
Schetchikni (9.7.1-rasm ) o'zgaruvchan tok dvigateli desa 
bo ‘ladi. Asbobda ikkita qo‘zg‘almaydigan elektromagnitlar (1) va 
(4) o ‘qga o ‘rnatilgan alyumin diskni (2) o'zgaruvchan elektr 
magnit maydonlari bilan kesib o'tadi va unda toklar induksiyalanadi. 
(3) o'zgarmas magnit ulaming elektromagnitiari oqimi bilan o‘zaro 
qarama-qarshi aylanish m omentini yaratadi. 0 ‘rami ko‘p bo‘lgan 
cho‘lg‘amii bitta elektromagnit katta induksiyaga ega bo'lib, u zanjirga 
parallel ulanadi, o ‘rami kam bo‘lgan cho‘lg‘amli elektromagnit 
esa zanjirga ketma-ket ulanadi. Shunday qilib, bitta magnit oqimi
9.7. Induksion sistema o ‘lchov mexanizmi
9.7.1-rasm.
Induksiya sistema asbobining luzilishi. 
84
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U kuchlanishga proporsional, boshqasi esa I tokga proporsional. 
Bu holda aylanuvchi oqim M ay. o ‘zgaruvchan tok quw atiga 
proporsional:
M
=
K U
• / • cos s =
K
ay 
ay 
ay
M a'lum chastota aylanishda 
M
=
M,
,
J
4y 
torm 1
• 
P.
u holda:
/> =
A
Induksiya sistema asboblari ortiqcha yuklarga bardosh, katta 
aylanish momentiga ega, tashqi magnit maydonlariga kam sezgir. 
Lekin sezgirligi yetishmaydi, uning ko‘rsatkichlari o'lchanadigan 
tokning chastotasiga va haroratiga bog'liq.
9.8.Tokni va kuchlanishni o‘lchash
Tok va kuchlanishni o'lchaydigan am perm etr va voltmetrlar 
mexanizmlarining tuzilishi bir xil. Ulaming oMchaydigan sxema 
parametrlari esa har xil boMib, zanjirga ham har xil ulanadi.
Ampermetr R iste molchi zanjiriga ketm a-ket ulanadi (9.8.1- 
rasm).
9.8.1-rasm. a
~am permctm i zanjirga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ulash; 
b
—ampermetrni
shunt bilan birga ulash.
Voltmetr elektr zanjiriga tokopriyomnik bilan parallel ulanadi 
(9.8.2-rasm). Voltmetming qarshiligi juda katta boMadi. Om qonuniga 
asosan voltmetrning tok kuchi:
85
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

/v
V
,.
/Iv ’
/4.
Shuning uchun ham vo ltm etr q o 'zg'aluvchan qism ining 
burchak o'zgarishi kuchlanishning miqdoriga bogMiq.
9.8.2-rasm.
Voltmetrni ulash sxemasi.
Zanjirning ishlash rejimini buzmaslik va ortiqcha energiya sarf 
boMmasligi uchun voltmetrning qarshiligi juda katta bo'lishi kerak.
/*v = 
-j^ -
kam bo'lishi kerak.
9.9.
Kuchlanish va tok transformatorlari
Yuqori kuchlanishga ega bo‘lgan zanjirlarda kuchlanish va tokni 
o 'lc h a s h d a xavfsizlikni saqlash u c h u n to k va k u c h lan ish
transformatorlari ishlatiladi (9.9.1-rasm). Voltmetr va ampermetrlar 
kuchlanish transform atorlari cho‘lg‘amlariga ulanadi. Zanjirdagi 
tok kuchini o ‘lchash uchun tok transformatori zanjirga ketma-ket 
ulanadi, kuchlanish transformatori esa zanjirga parallel ulanadi.
a
b
9.9.1-rasm.
Kuchlanish 
(o) va tok (/>) kuch- 
lanish transforma- 
torlarni zanjirga ulash 
sxemasi.
86
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9.10. Q uw at va energiyani oMchash
Elektr quw atini elektrodinamik yoki ferrodinamik sistemalari 
vattm etrlar bilan oMchanadi. Vattmetrlarda ikkita o ‘lchash zanjiri 
bor. Tok zanjiri priyomniklarga ketma-ket, kuchlanish zanjiri esa 
parallel ulanadi (9.10.1-rasm). Vattmetmi o'lchash mexanizmining 
aylanish momenti vattmetr zanjirdagi /, va / toklarining yig‘indisi 
va u lar orasid ag i fazalarn in g su rilish kosinus burchagiga 
proporsional.
9.10. l-rasm.
Vattmetrni bir fazali (
a
) hamda uch fazali simmetrik (
b
) va 
simmetrik bo'imagan (
d)
zanjirlarga ulash sxemasi.
Q arshiliklarni oTchash uchun am perm etr va voltm etrlar 
zanjirga birga ulanadi. Bundan tashqari, most va kompensatsiyali 
ommetrlar yo‘li bilan qarshiliklarni o'lchash mumkin. Ampermetr- 
voltmetr metodini qoMlaganda, qarshilik quyidagi formula bo‘yicha 
aniqlanadi:
9 .1 1.1-rasmda kichik qarshiliklarni o ‘lchash uchun q o ‘l- 
lanadigan sxema ko'rsatilgan.