2. Y er resurslarini boshqarishning rivojlanish bosqichlari.
Respublikada yer resurslaridan foydalanish 1998 yilga qadar O ’zbekiston
Respublikasi qishloq va suv xo'jaligi vazirligi qoshidagi yerdan foydalanish va yer
tuzish Bosh boshqarmasi tomonidan amalga oshirilgan. Boshqarma tarkibida 4
bo‘lim faoliyat ko'rsatgan: yerlarni davlat hisobi, yerlarni baholash, huquq b o iim i va
moliya b o iim i. Barcha oldingi yillar, y a’ni iqtisodiyotni sotsialistik rejaliligi hamda
yerga davlat mulkchiligi sharoitida, boshqarmaning yer oid siyosati asosan qishloq
xo‘ja lik yerlarini tashkil etish va ulardan foydalanishga bo'ysundirilgan edi. Boshqa
toifa yerlari,
qoidaga binoan, yer resurslaridan foydalanishni
integratsion
boshqarishda
katta
ro!
o ‘ynamagan.
Ishlab
chiqilgan
respublika
yerdan
foydalanishining Bosh sxemasi ham da viloyatlar va tumanlar yer tuzish sxemalari
qishloq hududlarini rivojlantirishga yunaltirilgan hamda, asosan, qishloq xo ‘jaligi
yerlaridan foydalanish samaradorligini oshirish bo‘yicha tadbirlami k o ‘zda tutgan.
Yer tuzish ishlari faqat qishloq x o ‘jaligi uchun ham da faqat qishloq xo‘jalik
korxonalarida yuritilgan. Respublika yerlarini davlat hisobi b o ‘yicha har yili
tuziladigan m a ’lumotlar (mamlakat yer fondi) ham da besh yilda bir marotaba
o ‘tkaziladigan baholash turlari (tuproq bonitirovkasi) faqatgina qishloq x o ‘jalik
yerlariga tegishli b o ig a n va bu ishlab chiqarish talablarini ham da qishloq va suv
xo'jaligi vazirligi manfaatlarini qondirgan. Ushbu davrda yer fondini boshqarish
m uammolarini
shunday
tarzda
qo'yilishi
mamlakatda
o'tkazilayotgan
yer
siyosatining talablariga, balki, javob bergan b o is a kerak, negaki boshqa toifalar
yerlari to ‘g ’risidagi axborotlar xalq xo'jaligi uchun kerak boim ag an , ammo,
umuman, u jam i yer fondini, barcha yer toifalarini qamrab olmagan, yer resurslaridan
foydalanish samaradorligiga baho bermagan.
1998
yili
O ’zbekiston
Respublikasining
yer
kodeksi,
O ’zbekiston
Respublikasining “Dehqon xo'jaligi to ‘g ’risida”, “Qishloq x o ‘jalik kooperativi
(shirkati) to 'g ’risida”, “Fermer x o ‘jaligi to 'g ’risida”, “D avlat yer kadastri
to ‘g ’risida”gi qonunlarini o ‘z ichiga olgan holda m amlakatda yer qonunchiligining
bazasi yaratildi, Yerdan foydalanishga bozor tamoyillari q o ila n ila boshlandi, shu
53
jumladan: Yerdan foydalanishning pulliligi, xususiy yerdan foydalanish, bozor yer
munosabatlari va boshq. yer resurslarini bozor munosabatlariga tortilishi hamda
o 'tish davrida ulardan foydalanish samaradorligiga talabni oshirilishi sababli 1998
yili hukum at tomonidan O ’zbekiston Respublikasi yer resurslari Davlat qo'm itasini
tashkil etish to ‘g ’risida qaror qabul qilindi (Vazirlar M ahkam asining 1998 yil 27
iyuldagi 114-sonli “O ’zbekiston Respublikasi yer resurslari D avlat qo'm itasi
Faoliyatini tashkil etish masalalari to ‘g ’risidan”gi Qarori). O ’zining faoliyati davrida
“Y ergeodezkadastr” davlat qo'm itasi tomonidan yerdan foydalanish sohasida
quyidagi yirik tadbirlar am alga oshirilgan:
qishloq xo'jalik kooperativlari
(shirkatlar)ni
qayta tashkil etish asosida fermer xo'jaliklarini tashkil etish, ijara
asosidagi yer munosabatlarini tadbiq qilish, yer uchastkalariga bo'lgan huquqlami
ro'yxatga olish m aqsadida kadastr xizm atlarida ro'yxatga olish ofislarini yaratish,
yerdan foydalanishning pullilik tamoyilini tadbiq qilinishini ta ’minlash, an ’anaviy
ham da elektron variantlarda yer uchastkalarining kadastr planlarini tuzish, qishloq
xo'jalik yerlarini sifat baholash (tuproq bonitirovkasi), qishloq x o'jalik yerlarini
kadastrli m e’yoriy qiymat baholash, davlat chegaralarini dem arkatsiya qilish, yer
monitoringini yuritish va qator boshqalar. Shu bilan birga, am aliyot ko'rsatadiki,
xo'jaliklar yerlarining sifati ham da ulardan foydalanish sam aradorligi nihoyatda past
bo'lib qolmoqda, yer turlari va ekin maydonlarini tarkibini m aqbullashtirishga etarli
e ’tibor berilmayapti, chorvachilikning yem -xashak bazasi yom onlashdi, noqishloq
xo'jalik yerlarini kadastrli qiymat baxolash mavjud emas, yerdan foydalanishning
sam aradorligini, ayniqsa aholi punktlari, sanoat, transport va boshqa toifalar
yerlardan foydalanish samaradorligini baholash am alga oshirilyapti. Tuproq
unumdorligini qayta tiklash muammosi o 'tk ir bo'lib qolmoqda, respublika bo'yicha
yagona yer siyosatini yuritishga yunaltirilgan davlat Dasturi mavjud emas, yer
resurslarini qayta tiklash Dasturi mavjud emas, yer bozori va yerga ijara huquqining
bozori mavjud emas, sug’oriladigan yerdan foydalanishda bozor tamoyillari etarli
darajada tadbiq qilinmagan.
“Davyergeodezkadastr” qo'm itasining asosiy vazifalari quyidagilar qilib
belgilangan:
54
-Yer resurslaridan oqilona foydalanish bo'yicha yagona davlat siyosatini am alga
oshirilishini ta ’minlash, yer munosabatlarini muvofiqlashtirishni, yer tuzish va yer
monitoringini,
tuproqlar
unumdorligini
saqlanishi,
oshirilishi
ham da qayta
tiklanishini ta ’minlash;
-tuproqlar unumdorligini oshirish, yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza
qilish bo'yicha davlat dasturini ishlab chiqish vatadbiq qilish;
-yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini
am alga oshirish;
-geodezik v a xaritashunoslik faoliyatlarini boshqarish;
-davlat geodezik nazoratni tashkil etish;
-davlat kadastrlarini yuritish sohasida joylardagi davlat hokimiyati organlari va
davlat boshqaruv organlari faoliyatlarini muvofiqlashtirish;
-davlat yer kadastrini, davlat kartografiya-geodeziya kadastrini, bino va
inshoatlar davlat kadastrini, shuningdek davlat kadastrlarini yagona tizimini yuritish.
Yerdan foydalanish masalasini yechishga, yangi sharoitda, majmuali
yondashuv talab etiladi. Biroq nafaqat oddiy tadbirlar majmuasi,
balki yerdan
foydalanish iqtisodiyotini tashkil
etish,
rejalashtirishning barcha tizimlarini
maqsadga yo'naltirilgan holda rivojlantirish, pirovard natijada yer resurslarini
boshqarishning yaxlit va samarali tizimini yaratish lozim.
Shuning uchun soliq solish va byudjet daromadlarini to ‘plashni ko'paytirishga
imkoniyat beradigan yer resurslarini boshqarishning mintaqa va mahalliy o ‘z-o‘zini
boshqarishda investitsiyalar ja lb qilishning, yer munosabatlarining sub’ektlari uchun
kafolatlangan huquq bilan ta ’minlashning samarali tizimini yaratishda yangi
tam oyillar va uslublar vujudga keladi.
Yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarish sohasida I. V. Degtyarev,
S. A. Tkachuk, V. N. Xlistun, T. P. M agazinshikov, Ya. Ya. Maul, M. A. Gendelman,
B. P. Balezn, S. A. Avezbayev, A.S. Chertovitskiy, G.A. Talipov, A. A bdug'aniyev,
I.M. Zak va boshqa olim lar tomonidan m a’lum ilmiy izlanishlar am alga oshirilgan.
V.V. Kim, K.A. Choriyev, F.K. Kayumov, Ye.S. Karnauxova, A.T. Abdurazakov,
55
A.R. Bobojanov va boshqa olimlarning maxsus tadqiqot v a ilmiy izlanishlari ham
diqqatga sazovordir.
Samarali texnologiyalarni am aliyotga jo riy qilish asosida yer va suv
resurslaridan oqilona foydalanish muammolari R.X. Husanov, K.A. Hasanjonov,
O.R. Ramazonov, M. Hoshimjonov, A.S. Samutali singari iqtisodchi olimlarning
ilmiy asarlaridayoritilgan.
Nomlari yuqorida zikr etilgan olim larning ilmiy izlanishlari b o ‘lishiga
qaramasdan, bozor munosabatlarining izchil shakllanishi sharoiti v a jarayonida yer
resurslaridan samarali foydalanishni boshqarishni takomillashtirish m uammolari hali
yetarli darajada ilmiy - uslubiy jihatdan o'rganilm agan. Bu hoi ushbu ilmiy tadqiqot
izlanish mavzusining tanlashiga asos b o ‘ldi.
M amlakat miqyosida, tabiiy - iqtisodiy m intaqalar bo'y ich a yer tanqisligi
sharoitida xalq x o ‘jaligi tarm oqlariaro va tarmoq ichidagi sohalar bo'yicha yer
taqsimoti masalalari yetarlicha o ‘rganilmaganligi va bu m uam m olam i faqat ayrim
olim larning ilmiy m akolalarida ( A.P. V erveyko, P.S. Shevchenko, P.F. Loyko, T.P.
M agazinshikov, F.I. Palchikov va boshqalar) yoritilganini k o ‘ramiz.
M avzuning keng qam rovligi, yer monitoringi, m illiy hisobot tizim ida yer
hisobi, boshqaruvda psixologik omillar, maxsus yer fondini tashkil etishning ilmiy-
uslubiy asoslarini ishlab chiqish bo'yicha umuman ilmiy - tadqiqot ishlari natijalarini
ilmiy nashrlarda chop etilmaganligi fikrim izga asos bo'ladi.
Yer resurslarini boshqarishning umumuslubiy masalalarini ishlab chiqish yer
islohotini o'tkazish konsepsiyasi asosida O 'zbekistonda yer munosabatlarini tartibga
solishning ustuvor yo'nalishlarini belgilash hisoblanadi. M azkur ilmiy - tadqiqotlar
maqsadiga
yer
resurslaridan
samarali
foydalanishni
boshqarishning
ilmiy
m etodologiyasini o'rganishda muammoga yaxlit va murakkab jarayon sifatida tizimli
yondashuv va shunga asosan uning ilmiy - uslubiy nazariyasini ham da yer
taqsimotini iqtisodiy asoslash kiradi. Ilmiy tadqiqot maqsadini am alga oshirish uchun
quyidagi ilmiy amaliy vazifalarni hal etish k o 'zdatutilgan:
>
yer resurslarini boshqarish bo'yicha chet el tajribalari tadqiqot qilish va
umumlashtirishni;
56
> «Yerdan foydalanish» tushunchasining iqtisodiy mohiyati ochib berishni.
Uning shakllanishi va jarayon ko'lam ining obyektiv shart-sharoitlari bozor
munosabatlariga o ‘tish jarayoniga mos holda tadqiq qilishni;
> m a’m uriy tuman, viloyat va davlat miqyosida yagona davlat kadastrlari va
yer kadastrini yuritish mexanizmlari o'rganib chiqilgan va samarali istiqbolli
y o ‘nalishlarini belgilashni;
> yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarishning davlat tadbirlar
tizimi sifatida tushunchasi va iqtisodiy mohiyatini yoritishni;
> yer kadastrini murakkab va yaxlit tizim sifatida ilmiy - uslubiy asoslarini
ishlab chiqishni;
> yer resurslaridan samarali foydalanish tamoyillari tizimini asoslashni;
> maxsus yer fondini tashkil etishning iqtisodiy mexanizmini yaratishni
tadqiqot qilishni;
> yer resurslarini tarm oqlararo taqsim otining modellarini yaratishni;
> yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarishda ko'chm as mulklar
omilining ta ’siri mexanizmini takomillashtirishni.
Tadqiqotlar yerdan foydalanish jarayonining tahlili va yer resurslarini
boshqarishni bashoratlashni dialektik yondashuviga asoslangan. Tadqiqotning
metodologik asosini mamlakatimizdagi zamondosh va chet el iqtisodchi olimlarining
yer resurslarini boshqarish, tabiiy resurslar salohiyati, agrar sohaning rivojlanishi va
hududiy joylashuvi, yer kadastri va monitoringi, yerdan foydalanish iqtisodi
muammolari bo'yicha ishlari tashkil etadi.
Dostları ilə paylaş: |