Qadimgi rim tarixnavisligi
Yüklə 73,18 Kb.
|
|
Yuqori davlat organlari Rim Respublikasida edi majlis, senat va magistratura(sh. 19).
Ommabop yig'ilishlarning uch turi mavjud edi: asrlik; irmoq; kuriat. asosiy rol o‘ynagan asrlik uchrashuvlar, quldorlarning hukmron aristokratik va boy doiralarining qaror qabul qilishini ta'minladi. III asr o'rtalariga kelib. Miloddan avvalgi. davlatning kengayishi va erkin odamlar sonining ko'payishi bilan yig'ilishning tuzilishi o'zgardi: besh toifadagi badavlat fuqarolarning har biri asrlarning dastlabki sonini qo'yishni boshladilar - har biri 70, va asrlarning umumiy soni. 373 ga yetkazildi. Senturiylar majlisi vakolatiga qonunlar qabul qilish, oliy mansabdor shaxslarni saylash kiradi. mansabdor shaxslar respublikalar (konsullar, pretorlar, tsenzuralar), urush e'lon qilish va hukmlar ustidan shikoyatlarni ko'rib chiqish. Xursandchilik uchrashuvlari aholisining tarkibiga koʻra qabilalar plebey va patrisiy-plebeylarga boʻlingan. Ularning vakolatlari cheklangan edi. Bunday yig'ilishlarda quyi mansabdor shaxslar (kvaestorlar, aedillar va boshqalar) saylangan va jarima undirish bo'yicha qarorlar ustidan shikoyatlar ko'rib chiqilgan. Bundan tashqari, plebey irmoq yig'ilishlarida plebey tribunasi saylangan va 3-asrdan. Miloddan avvalgi. ular milliy qonunlarni qabul qilish huquqini oldilar, bu esa pleblarning Rim siyosiy hayotiga ta'sirining kuchayishiga olib keldi. kuriat uchrashuvlari ma'nosini yo'qotdilar. Ular faqat rasmiy ravishda boshqa majlislar tomonidan saylangan shaxslarni oʻrnatdilar va keyinchalik ularning oʻrniga kuriyaning oʻttiz nafar vakili -- liktorlar yigʻilishi keldi Rim Respublikasining davlat mexanizmida eng muhim rol o'ynadi senat. Besh yilda bir marta senzorlar (fuqarolarni asrlar va qabilalarga taqsimlovchi maxsus mansabdor shaxslar) zodagonlar va badavlat oilalar vakillaridan senatorlar ro‘yxatini tuzdilar, ya’ni senatorlar saylanmasdan, balki tayinlanar edi, bu esa senatni irodasiga bog‘liq bo‘lmagan organga aylantirardi. erkin fuqarolarning ko'pchiligi (sh .21). Rasmiy ravishda Senat maslahat organi bo'lsa ham, uning vakolatlari quyidagi funktsiyalarni o'z ichiga oladi:11 · qonun chiqaruvchi- u nazorat qildi qonun ijodkorligi faoliyati senturiat va plebey majlislari, ularning qarorlarini ma'qullash va keyinchalik qonun loyihalarini dastlabki ko'rib chiqish; · moliyaviy- - davlat g'aznasi Senat ixtiyorida bo'lib, u soliqlarni o'rnatgan va zarur moliyaviy xarajatlarni belgilagan; · yoqilgan jamoat xavfsizligi, Rimni obodonlashtirish va diniy kult, · tashqi siyosat- - agar asrlar assambleyasi urush e'lon qilgan bo'lsa, u holda tinchlik shartnomasi, shuningdek, Rimning boshqa vakolatlar bilan ittifoqi to'g'risidagi shartnoma senat tomonidan ma'qullangan. Senatorlar armiyaga yollashga ruxsat berdilar va legionlarni armiya qo'mondonlari o'rtasida taqsimladilar. Magistrlar quyidagilarga bo'lingan: · oddiy(odatiy), konsullar, pretorlar, tsenzuralar, kvestorlar, aedillar, plebey tribunalari va boshqalar lavozimlarini o'z ichiga olgan. Bu lavozimlar Rim Respublikasida hokimiyatlarning bo'linishi g'oyasini ramziy qildi. Konsullar asosan mas'ul edilar harbiy soha; respublikaning oʻrtalaridan kelgan pretorlar shugʻullangan fuqarolik sudlovi; senzorlar Rim fuqarolarining ma'lum bir toifa yoki qabilalarga tegishli ro'yxatlarini tuzdilar; Kvestorlar davlat xazinasini boshqargan; aedillar politsiya funktsiyalarini bajargan; plebey tribunalari plebeylarni patritsiylarning oʻzboshimchaliklaridan himoya qilib, ikkinchilarning qarorlariga veto qoʻyishlarini eʼlon qildilar; · favqulodda(favqulodda), favqulodda vaziyatlarda yaratilgan: to'satdan yoki uzoq davom etgan urush, qullar qo'zg'oloni, jiddiy ichki tartibsizliklar. Bunday sharoitda Senat navbatdan tashqari majlis tuzishga qaror qilishi mumkin edi diktaturalar. Diktator Senat taklifi bilan sobiq konsullar yoki pretorlar orasidan tayinlangan. cheksiz kuch unga barcha magistratura tobe edi. Diktatura muddati olti oydan oshmasligi kerak edi. Diktatorning vakolatlari haqiqatan ham cheksiz edi: u bir muncha vaqt boshqa barcha magistraturalarni almashtirdi. Respublika davrining oxirida ayrim diktatorlar (Sulla, Sezar) o'zlarini "bir umrlik" deb e'lon qildilar. saylov - - diktatordan tashqari barcha magistratlar senturiat yoki tributy majlislar tomonidan saylangan; · shoshilinchlik - - bir yil (diktator bundan mustasno); kollegiallik (diktator bundan mustasno); · bepullik; · mas'uliyat. Armiya qadimgi Rimda muhim rol o'ynagan tashqi siyosat davlat deyarli uzluksiz urushlar bilan ajralib turardi.12 Allaqachon qirollik davri rim xalqining umumiy yig'ilishi ham harbiy yig'ilish, Rimning harbiy kuchini ko'zdan kechirish edi; u qurilgan va bo'limlarda ovoz berilgan - - curate comitia. 18 yoshdan 60 yoshgacha bo'lgan barcha fuqarolar, patrisiylar ham, plebeylar ham harbiy xizmatni o'tashlari shart edi. To'g'ri, homiy o'rniga mijoz harbiy vazifalarni bajarishi mumkin edi. Rimda respublika davri, Rim xalqi mulkiy darajalarga bo'linganda, har bir martaba ma'lum miqdordagi qurolli kishilarni qo'ygan, ulardan yuzlab - asrlar shakllangan. Chavandozlar otliq askarlarning asrlarini tashkil qilgan; asrning birinchi, ikkinchi va uchinchi darajalari kuchli qurollangan piyodalar; to'rtinchi va beshinchi darajalar - - engil qurollangan piyodalar. Proletarlar bitta qurolsiz asrni maydonga tushirishdi. Armiya qo'mondonligi Senat tomonidan ikki konsuldan biriga topshirildi. Miloddan avvalgi 107 yilda konsul Gay Marius harbiy islohot o'tkazdi, shundan so'ng armiya bo'ldi doimiy professional tashkilot. Rim fuqarolarining harbiy xizmati cheklangan bo'lib, davlatdan qurol-yarog' va maosh oladigan ko'ngillilar jalb qilingan. Legionerlar o‘ljaning bir qismi bilan, faxriylar esa tortib olingan va bo‘sh yerlardan yer uchastkalari bilan taqdirlandilar. Armiya siyosat quroli va bosib olingan xalqlar hisobiga qoʻyilgan yollanma kuchga aylandi.13 Quldorlik jamiyatining rivojlanishi uning barcha sinfiy va ijtimoiy qarama-qarshiliklarining keskinlashuviga olib keldi. Qadimgi Rimning II asrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotining eng muhim hodisasi. Miloddan avvalgi. kichik Rim jamoasining ehtiyojlariga moslashtirilgan eski respublika institutlari yangi sharoitda etarli darajada samarali bo'lmaganda, polis tashkilotining inqirozi deb hisoblanishi kerak. Rim Respublikasining qulashi quyidagi yorqin siyosiy voqealar bilan belgilandi: · Qullarning qoʻzgʻolonlari — Sitsiliyadagi ikkita qoʻzgʻolon (miloddan avvalgi 138 va 104—99) va Spartak boshchiligidagi qoʻzgʻolon (miloddan avvalgi 74—70); · qishloq pleblarining keng inqilobiy harakati, bu deyarli fuqarolar urushiga olib kelgan va agrar islohotlarni amalga oshirgan aka-uka Grakkilar tomonidan boshqarilgan (miloddan avvalgi 2-asrning 30-yillari - - 20-yillari); Ittifoqchilar urushi (miloddan avvalgi 91-88), · Rim hokimiyatiga qarshi umumitaliya qo'zg'oloni, buning natijasida "umrbo'yi" diktaturalar davri boshlandi - avval Sulla, keyin esa Sezar. Italiya (Italia), Italiya Respublikasi (Repubblica Italiana) — Yevropa janubida, Oʻrta dengiz havzasida joylashgan davlat. Apennin yarim orol, Sitsiliya, Sardiniya va boshqa kichik orollarni oʻz ichiga olgan. Maydon 301,2 ming km2. Aholisi 60,92 mln. kishi (2012). Maʼmuriy jixatdan 20 viloyat (regione)ra boʻlinadi. Poytaxti — Rim shahar.[1] Davlat tuzumi Italiya — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1947-yil 22-dekabrda qabul qilingan va 1948-yil 1-yanvardan kuchga kirgan. Davlat boshligi — prezident (1999-yil maydan K. A. Champi). U parlament ikkala palatasining qoʻshma majlisida viloyatlar vakillari ishtirokida 7 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organ deputatlar palatasi va senatdan iborat parlament. Ijrochi xokimiyatni Vazirlar Kengashi amalga oshiradi. Prezident Vazirlar Kengashi raisi va uning taklifiga binoan vazirlarni tayinlaydi. Tabiati Mamlakatning qirgʻoq chizigʻi (7,5 ming km) Apennin yarim orolning janubida pasti-baland boʻlsa, boshqa qismida deyarli tekis. Hududining 4/5 qismi togʻ va qirlardan iborat. Italiyaning shimolida Alp togʻlari joylashgan: Gʻarbiy Alp togʻlari (Monblan choʻqqisi, 4807 m — Italiyaning eng baland nuqtasi)ning yon bagirlari tik. Sharqiy Alp togʻlari (eng baland nuqtasi — Ortles togʻi, 3899 m) asta-sekin pasaya borib, sharqda Karst platosiga tutashib ketgan. Alp togʻlari janubida joylashgan Padan tekisligi sharqda Adriatika dengiziga tomon pasayib boradi. Po daryosining vodiysi botqoqli pasttekislik. Alennin yarim orol boʻylab 1200 km masofada Apennin togʻlari joylashgan. Bir necha soʻngan va soʻnmagan vulkanlar (Amiata — 1734 m, Vezuviy — 1277 m) bor. Italiya orollarining relyefi, asosan, togʻlik, orollarda Etna (3340 m), Stromboli, Vulkano vulkanlari bor. Italiyaning oʻrta va janubiy qismlarida tez-tez kuchli zilzila boʻlib turadi. Italiyada toshkoʻmir, bitumli slanets, neft, gaz, qoʻrgʻoshin, pyx, temir rudalari, boksit, oltingugurt va osh tuzi konlari bor. Italiya simob rudasi zaxirasi boʻyicha dunyoda yetakchi oʻrinda. Toskanada marmar qazib olinadi. Maʼdanli va issiq (tempaturasi 100-200°) bulok, koʻp. Iqlimi Oʻrta dengizga xos subtropik, Padan tekisligida moʻʼtadilroq. Alp toglari shimolidan keladigan so-vuq shamolni toʻsib turadi. Yozi issiq va quruq. Iyulning oʻrtacha temperaturasi togʻ etaklari va tekisliklarda 20-28°, baʼzan issiq shamol esganda 40-45° ga koʻtariladi. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi Alp togʻlari etaklari va Padan tekisligida 0°, Apennin yarim orol va orollarda 1 — 12°. Sharqiy Alp va Shimoliy Apennin toglari Italiyaning eng seryogʻin (yiliga 3000 mm) joylaridir. Mamlakat ich-karisida yiliga 600-800 mm, Sitsiliya va Sardiniya orollarida 500 mm yogʻin yogʻadi. Alp togʻlarining Italiya hududidagi qismida 800 dan ortik, muzlik bor. Eng yirik daryosi — Po va uning irmoqlarida kema qatnaydi. Daryolar Italiyaning shimoliy qismida koʻproq. Daryolari yomgʻir, qor va muzliklardan suv oladi. Ulardan sugʻorish va gidroenergiya olishda foydalaniladi. Yirik koʻllari: Garda, Komo, Lago-Majore, Bolsena va b. Ularda kema qatnaydi, sohillarida kurort koʻp. Alp togʻlarining 1800 m balandlikkacha boʻlgan qoʻngʻir-oʻrmon tuproqli yon bagʻrida keng bargli va igna bargli oʻrmonlar, undan yuqoridagi togʻ-oʻtloqi tuproqlarda butazorlar, subalp va alp oʻtloklari bor. Apennin yarim orol, Sitsiliya va Sardiniya o.larida (tuprogʻi jigarrang) 500-600 m balandlikda doim yashil tosh dub va poʻkak dublari, piniya, halab qaragʻaylari, butalar usadi. 1500 m balandlikkacha jigarrang va qoʻngʻir togʻ tuproqli yerlarda dub, qora qayin va kashtan oʻrmonlari, 2000 m dan balandda igna bargli, keng bargli oʻrmonlar, togʻ tepalarida subalp oʻtloklari bor. Italiyada yovvoyi hayvonlar, asosan, togʻlarda uchraydi. Alp va Apennin togʻlarida serna, yovvoyi mushuk, togʻ va oʻrmon suvsari, sassiqkoʻzan, qoʻngʻir ayiq, quyon, tiyin yashaydi. Qushlarning 400 ga yaqin turi, sudraluvchilar bor. Ovlanadigan baliq turi koʻp. Italiyada noyob oʻsimlik, hayvon va geologik obʼyektlarni saqlash uchun qoʻriqxonalar tashkil etilgan. Milliy bogʻlari: Stelvio, Granparadizo, Abrutsso, Kalabriya, Chircheo va b. — jami maydon 200 ming ga. Aholisining 98% dan koʻprogʻi italyanlar; qolgan qismi retoromanlar, tirollar, fransuzlar, sloven va xorvatlar, shuningdek, albanlar, katalonlar va b. Rasmiy tili — italyan tili. Asosiy din — katolik dini. Aholining 67% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Rim, Milan, Neapol, Turin, Genuya, Palermo. Tarixi Materadagi Sassi gʻorlari Italiyadagi paleolit davriga oid birinchi aholi punktlaridan biri deb taxmin qilinadi. Rim imperiyasi eng katta chegaraga ega boʻlganpaytlar. 117-yil. XIII asr tadqiqotchisi Marko Polo oʻzining 24 yillik sayohatlarini „Dunyo moʻjizalari kitobi“ ga yozib, yevropaliklarni Markaziy Osiyo va Xitoy bilan tanishtirgan Italiya urushlari boshlanishidan oldin Italiya davlatlari. 1494-yil. Italiya hududida paleolit davrida odamlar yashagan. Apuliyaning Kastro shahri yaqinidagi Romanelli goridan, Liguriyaning Grimaldi qishlogʻi yaqinidagi Barma-Grande gʻoridan, Emiliyaning Savinyano manzilgoqidan topilgan arxeologiya yodgorliklari shundan dalolat beradi. Shimoliy Italiyada jez davrita mansub arxeologiya mada-niyati, oʻrta Italiyada unga turdosh boʻlgan madaniyatlar nishonalari juda koʻp. Temir davrshxa Italiya hududida paydo boʻlgan bir qancha madaniyatlar koʻpgina arxeologiya yodgorliklarini qoldirgan. Ular orasida villanlar madaniyati yetakchi boʻlgan. Mil. av. 2-1ming yilliklarda qoz. Italiya hududida ligurlar, et-rusklar yashagan, asta-sekin italiklar (shu jumladan, lotinlar) koʻchib kelib joylasha boshlagan. Italiklar gu-ruhiga mansub boʻlgan sabinlar bilan birga lotinlar Rimga asos solganlar (mil. av. 754-53-yillar). Mil. av. 5-3asrlarda Italiya hududi qad. Ashning asosiy qismi boʻlgan. Mil. 5-asrgacha, yaʼni Italiya Rim davlati tarkibiga kirgan davrgacha boʻlgan Italiyaning shundan keyingi tarixi va uning qududida quldorlik tu-zumi shakllanganligi haqida Qad. Rim maqolasiga qarang. Fashistik diktator Benito Mussolini oʻzini Duce deb atagan va 1922-yildan 1943-yilgacha mamlakatni boshqargan. Mil. 3-asrda, asosan, Italiya hududidan iborat boʻlgan Rim imperiyasida quldorlik tuzumi inqirozga uchragan. Quldorlik jamiyati zamirida feodalizm unsurlari vujudga kela boshladi: yirik yer egaligi bilan birga mayda xoʻjalikning mavjudligi, natural xoʻjalik xukmronligi Rim imperiyasi davrida butunlay barham topmagan yer egalarining siyosiy hokimiyati oshib borgan edi. 4-5-asrda Italiyaga bostirib kirgan german qabilalari va b. varvar qabilalar Rim imperiyasiga sezilarli zarba berdilar. 5-asr boshlarida Italiyaga kirib kelgan vestgotlar 413 yilda Rimni ishgʻol qildilar. 455 yilda Rim vandallar tomonidan tor-mor qilindi. Mil. 5-asrda german, vestgot, vandal va b. kabilalarning hujumi, qullar hamda kolonlarning qoʻzgʻolonlari natijasida Gʻarbiy Rim imperiyasi yemirilgach, 476 yil Odoakr boshchiligida qirollik hoki-miyati oʻrnatildi. 488 yilda Teodorix boshchiligida ostgotlar qirolligi bu-nyod etildi. 554 yil Italiyani Vizantiya, bo-sib oldi va Vizantiya imperatori Yustinian I 554 yil Pragmatik sanksiya chiqardi, bu qujjat Rim imperiyasining ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarini qayta tiklashga qaratilgan edi. 568 yilda Shimoliy Italiyaga langobardlar kelishdi. Langobardlarning istilosi quldorlik tartibiga uzil-kesil zarba berdi. Ular quldorlarning aksari qismini qirib tashladilar va haydab yubordilar. Ulardan musodara qilingan yerlar istilochi zamindorlar oʻrtasida taqsimlandi. Erkin dehqon vaq-tincha asosiy ishlab chiqaruvchi kuchga aylandi. Ammo Rimdagi yirik yer egaligining bir qismi (qullar va kolonlar bilan birga) baribir saqlanib qolgan edi. Rim xususiy mulkchiligi taʼsirida langobardlar jamoasining parchalanishi kuchaydi, karam dehqonlar sinfi va zamindorlar sinfining shakllanish jarayoni tezlashdi. Ilk feodal davlati vujudga keldi. Italiyaning bir qismi Vizantiya hukmronligi ostida qola berdi. 751 yilda langobardlar Ravenna ekzarxatini bosib oldi, soʻngra franklar uni langobardlardan tortib olishdi. 556 yilda franklar qiroli Pipin Pakana Ravenna ekzar-xati, Rim dukati va Pentapolisni papaga sovgʻa qilgach, papalarning te-okratik davlati (Papa viloyati) tarkib togshi. 773-74 yillarda Italiyani franklar qiroli Buyuk Karl bosib oldi. Italiyaning franklarga tobe boʻlishi unda zamindorlik munosabatlarining rivojlanishini tezlashtirdi. 781 yilda Italiya qirolligi tashkil topdi. Buyuk Karlning oʻgʻli Pipin uning qiroli boʻldi. Franklar istilosidan soʻng Italiyada mulkdorlik munosabatlari tez rivojlana boshladi. 887 yil Buyuk Karl sulolasidan boʻlgan Karl III agʻdarilgach, yirik zodagonlar oʻrtasida Italiya taxti uchun kurash avj oldi. 9-asrda Italiyaga janubidan arablar, shimolidan vengerlar hujum qildi. 10-asrning 2-yarmidan 12-asr boshlarigacha Italiyaning koʻp qismi german imperatori Otton I taʼsirida boʻldi. 10-11-asrlarda Italiyaning Milan, Venetsiya, Genuya, Piza va b. shaharlari yepiskop-senorlar iskanjasidan qutulib, mustaqil shaharlarga aylandi. 11 — 12-asrlarda Italiya shaharlarida hunarmandlar va savdogarlar korporatsiyalari-sexlar vujudga keldi. Kommunalar gʻalaba qozongach, hokimiyat senordan konsullar hayʼati qoʻliga oʻtdi, shahar zoda-gonlarining, boy savdogarlarning namoyandalari shu hayʼat tarkibiga kirardi. Hunarmandlar bilan mayda savdogarlar hokimiyatga yoʻlatilmas edi. Xalq yigʻinining ahamiyati unchalik katta emas edi. Siyosiy va iqtisodiy huquqlarning kommunaga oʻtishi zamindorlarning qudratini puturdan ket-kazdi va Italiya iqtisodiyotining rivojlanishi h.amda atrofdagi mayda shahar va qishloqlar hududida boʻysundirish yoʻli bilan shahardavlatlarning tashkil topishi uchun turki boʻldi, bu shahar-davlatlarda oʻsha davr uchun gʻoyat ilgʻor boʻlgan yangi davlat shakli — respublika tuzumi oʻrnatildi. Shaharkommunalar tovar-pul munosabatlari rivojlangan qudratli markazlarga aylandi; salib yurishlari esa bu yerda port shaharlar (Venetsiya, Genuya, Piza, Ankona) ravnaq topishiga, ularni Yevropa bilan Sharq oʻrtasidagi asosiy savdo vositachilariga aylantirdi. Shimoliy va Oʻrta Italiyadagi shaharlarning iqtisodiy ustunligi Italiyaning shu qismida 11 −12-asrlarda yirik zamindorlarning yerlarni dehqonlar, ritsarlar, savdogarlar va baʼzan shaharlarning yuqori tabaqasiga ijaraga berishiga olib keldi. 12-13-asrlarda Italiya shaharlarining qoʻllab-quv-vatlashi bilan qishloq kommunalari vujudga kela boshladi, ular oʻzini oʻzi boshqarish huquqi berilishini talab qildilar. Qishloq kommunalari zamindorlar hukmronligidan ozod boʻlishlari bilanoq qoʻshni shaharlarga qaram boʻla bordilar. 12-13-asrda Paviya, Milan va b. shaharlarda hunarmand, savdogar va mayda ritsarlar yirik zodagonlarga qarshi kurashdilar. Shu davrdagi shaharlar aholisi Italiyaga bostirib kirgan german zamindorlariga qarshi qahramonlarcha kurashdi. 1158-yilda imperator chiqargan Ronkal qaroriga bino-an Italiya kommunalari siyosiy mustaqillikdan mahrum boʻldi. German zamindorlariga qarshi kurash davrida Italiya shaharlarida gvelflar va gibellinlarning siyosiy partiyalari vujudga keldi. 1162-yilda german bosqinchilariga qarshilik koʻrsatishning asosiy markazi boʻlgan Milan vayron qilindi. 1167-yilda Shimoliy Italiya shaharlari birlashib, „Muqaddas Rim imperiyasi“ imperatorlariga zarba berish uchun Lombardiya ligasini tuzdilar. German zamindorlariga qarshi kurash italyan xalqining milliy oʻzligini anglash unsurlari paydo boʻlishiga koʻmaklashdi. 1183-yil Konstansa sulhiga binoan Italiya shaharlari imperatordan haqiqiy mustaqillikni yana tiklab oldilar. 11-asrda Janubiy Italiya va Sitsiliyani normannlar bosib olgan edi, bu yerlarda zamindorlik munosabatlari Shimoliy va Urta Italiyadagidan sustroq rivojlandi. 13-asrda ham yarim dehqonlarning katta qatlami bor edi. Sitsiliya qiroli va „Muqaddas Rim imperiyasi“ imperatori Fridrix II Shtaufen Sitsiliyani markazlashgan byurokratik monarxiyaga aylantirdi, oʻz xukmronligini bu-tun Italiyaga yoyishga behuda urindi. 13-asr 60-yillarda Janubiy Italiya oʻziga Anjuy sulolasini boʻysundirib oldi. 1282-yildagi xalq qoʻzgʻoloni tufayli Sitsiliya kirolligi parchalandi. 13-asr oxiri — 14-asr boshlarida Sitsiliyani, 15-asr oʻrtalarida Janubiy Italiyani ham Aragon sulolasi qoʻlga kiritib oldi. Shu tariqa Italiya janubiy ispanlar xukmronligi ostiga oʻtdi. 13-asrda Italiya shaharlarining ilk rivojlanishi tufayli Shimoliy va Oʻrta Italiyadagi ilgʻor shaqar-davlatlarda dastlabki tovar-pul munosabatlari nishonalari vujudga keldi: bank ishi rivojlandi, dengiz orti savdosi, movut toʻqish ravnaq topdi (Florensiya, Venetsiya, Genuya, Piza, Bolonya). Bank va savdo sarmoyasidan sanoatni rivojlantirish uchun foydalanildi. Hunarmandchilikning kengayishi shahar-davlatlarning oʻziga qarashli hududlarda dehqonlarning servaj (krepostnoy qaramlik) dan ozod qilishiga imkon berdi. Deh-qonlarning koʻpchiligi shaharlarga koʻchib, ustaxonalardagi yollanma ishchilar safini toʻldirdi. Shimoliy va Oʻrta Italiya shaharlarida savdogarhunarmandlar bilan zamindorlar oʻrtasida shiddatli kurash natijasida zamindorlar siyosiy huquqlaridan mahrum boʻldilar. Shimoliy va Oʻrta Italiya shahar va qishloklarida ishlab chiqarish kuchlarining jadal rivojlanishi tufayli 14-16-asrlarda dunyoda birinchi marta ilk tovar-pul munosabatlari paydo boʻlishi va rivojlani-shiga olib keldi. 14-asr Shimoliy va Oʻrta Italiyaning ayrim yirik shaharlarida yollanma ishchilar necha oʻn minglab ki-shiga yetdi, asosan movut toʻqimachiligida manufaktura paydo boʻldi. 14-15-asrlarda xalq qoʻzgʻolonlari kuchayib borishidan choʻchigan „semiz“ popolanlar shaharlarda respublika idora usulini tiraniya bilan almashtirdilar. 15-asrda Florensiya, Milan, Bolonya, Ferrara, Urbino va b. joylarda tiraniya mu-stahkam qaror topdi. 16-asr 2-yarmida Italiyada reaksiya kuchayishi, mulkdorlik munosabatlarining inqirozi va savdo-sanoat munosabatlarining keng ildiz otishi Italiyada maʼrifatparvarlik oqimini keltirib chiqardi. Savdo-sanoatning rivojlanishi va maʼrifatparvarlik harakati Italiya tarixida yangi davr — chet el hukmronligiga qarshi kurash boshlanishiga sabab boʻldi. 1789 — 94 yillarda Fransiyada boʻlib oʻtgan inqilob Italiyadagi inqilobchilar faoliya-tini kuchaytirdi. Fransiyadagi kabi Italiyada ham yakobinchilar harakati paydo boʻldi. 1796-97 yillardagi Napoleon yurishidan soʻng Italiya Respublikasi (1797) tuzildi. 1799-yil A. V. Suvorov armiyasi fransuz armiyasini Italiyadan surib chikardi. Lekin 1800-yil Napoleon armiyasi Italiyaga yana bostirib kirdi. Pyemont, Liguriya, Toskana, Papa viloyatlari Fransiyaga qoʻshib olindi, Sizalpin (1802-yildan Italiya) Respublikasi Italiya qirolligiga aylantirildi (Napoleonning oʻzi imperator edi). Shunday qilib, butun Italiya (Sardiniya va Sitsiliya o.laridan tashkari) Fransiya qoʻl ostida birlashtirildi.14 1814-yildan Italiyada Fransiya hukmronligiga karshi kurashuvchi tashkilotlar tuzila boshladi. Napoleon imperiyasi yemirilgach, Vena kongressi (1814-15) mamlakatning Avstriyaga karamligi va koʻplab qirolliklarga boʻlinganligini rasmiylashtirdi. 19-asr 40-yillaridan Lombardiya, soʻngra Pyemontda sanoat inkilobi boshlandi. 1957-yil 25-martda hozirgi Yevropa Ittifoqining asoschisi boʻlgan Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatini tashkil etgan Rim shartnomasini imzolash marosimi 1848-49 yillarda inqilob sodir boʻldi. Fransiya, Avstriya hamda Italiya zamindorlari til biriktirib, inqilobni bostirdi, oldingi tartiblarni tikladi. 1860-yil may oyida J. Garibaldi uyushtirgan harbiy yurish Italiyani birlashtirishda muhim rol oʻynadi. Avstriya zulmidan ozod qilingan yerlar Pyemontga birlashtirildi, 1861-yildan Pyemont birlashgan Italiya qirolligi deb yuritildi. 1870-yilga kelib Italiya birlashtirib boʻlindi va u bosqinchilik yoʻlini tuta boshladi. Italiya Germaniya va Avstriya-Vengriya bilan birga Uchlar ittifoqini tuzdi (1882). Italiya qoʻshinlari 1889-90 yillarda Somali va Eritreyani bosib oldi, lekin Efiopiyada qaqshatqich zarbagaduch keldi. 1911 — 12 yillardagi Italiya turkiya urushi natijasida Italiya Liviyani bosib oldi. 1916-yil 27-avgustda Italiya Germaniyaga qarshi urush eʼlon qildi. Urush mamlakat iqtisodiyotiga katta zarar keltirdi. Urushning ogʻir oqibatlari va iqtisodiy tanglik Italiyada gʻalayonlar boshlani-shiga olib keldi. Ayniqsa, Turin ishchilarining qoʻzgʻoloni juda kuchli boʻldi. Inqilobiy kuchlarning tarqoqligidan foydalangan aksilinqilobchi unsurlar hokimiyat tepasiga 1922-yil 31-dekabrda B. Mussolinini keltirib qoʻydi. Mussolini hukumati demokratik kuchlarga qarshi kurash boshladi. 1929-33 yillardagi jahon iqtisodiy boʻhroni Italiya iqtisodiyotini mushkul ahvolga solib qoʻydi. Shunga qaramay, Mussolini hukumati mamlakatni harbiylashtiraverdi va yangi urushga hozirlik koʻra boshladi. 1935-yil 3-oktabrda Italiya urush eʼlon qilmasdan Efiopiyaga hujum boshlab, 1936-yilning may oyida uni va 1939-yilda Albaniyani bosib oldi. Italiya Millatlar Ittifoqidan chiqib, „Antikomintern pakti“ga qoʻshildi (1937) va gitlerchilar Germaniyasining asosiy ittifokchisiga aylandi. 1940-yil oktabrda Italiya Gretsiyaga, 1941-yil aprelda Yugoslavi-yaga hujum qildi.15 1941-yil 22-iyunda Italiya sobiq SSSRga urush eʼlon qildi, sharqiy frontga italyan ekspeditsion korpusi (1942-yildan armiya)ni yubordi. Lekin 1943-yil Italiya qoʻshinlari sobiq Sovet armiyasi tomonidan tor-mor qilindi. Sitsiliyaga Angliya-Amerika qoʻ-shinlari bostirib kirdi. Bu vokealar Mussolini siyosatining inqirozga uch-rashiga va hukumatning marshal P. Badolo koʻliga oʻtishiga sabab boʻldi (1943-yil 25-iyul). Badolo Angliya-Amerika qoʻmondonligi bilan yarash (soʻzsiz taslim boʻlish) shartnomasiga yashirincha imzo chekdi. Bundan xabardor boʻlgan Germaniya Italiyaning katta qismini bosib olib, Mussolini boshliq qoʻgʻir-choqhukumat tuzdi. 1943-yil kuzidan italyan xalqi ozodlik uchun kurash boshladi. Nihoyat, 1944-yil aprelda barcha antifashist partiyalarning vakillaridan iborat yangi hukumat (Badolo boshliq) tuzildi. Umumxalq qurolli koʻzgʻoloni natijasida 1945-yil aprelda mamlakat fashistlardan ozod boʻldi. 1946-yil 2-iyunda respublika eʼlon qilindi. Italiya-1945-yildan BMT aʼzo-si. 1992-yil 10-yanvarda Oʻzbekiston Respublikasi suve-renitetini tan oldi va oʻsha yil 24 martda diplomatiya munosabati oʻrnatdi. Milliy bayrami — 2-iyun — Respublika eʼlon qilingan kun (1946); 1977-yildan 2000-yilgacha iyunning birinchi yakshan-basida nishonlangan. Trir shahri devorlarining shi-moliy darvozasi (qurilish 180 yilda boshlangan, ammo nihryasiga yetmagan). Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari "Olgʻa, Italiya" partiyasi, 1993-yil siyosiy uyushma sifatida tuzilgan, 1996-yil partiyaga aylantirilgan; Italiya liberal partiyasi, 1848-yilda asos solingan, 1944-yilda kayta tiklangan,1994-yil martida oʻzini oʻzi tugatgan va oʻsha yil iyulda qayta tashkil etilgan; Italiya Xalq partiyasi, tugatilgan Xristiandemokratik partiya negizida 1994-yil 18-yanvarda rasmiy ravishda tuzilgan; Kommunistok qayta qurish partiyasi, 1991-yil tashkil etilgan; Italiya respublikachilar partiyasi, 1832-yildan faoliyat koʻrsatadi; Italiya sotsial-demokratik partiyasi, Sotsialistok partiya parchalanishi natijasida 1947-yilda tuzilgan, 1966-yilda Sotsialistok partiya bilan qoʻshilgan, 1969-yildan yana mustakil partiya; Italiya sotsialistlari, Italiya sosialistik partiyasining boʻlinishi natijasida 1994-yil tuzilgan;Italiya sotsialistok partiyasi, 1892-yilda Italiya mehnatkashlar partiyasi nomi bilan tuzilgan. Italiya umumiy mehnat konfederatsiyasi, 1906-yilda tuzilgan; Italiya mexnatkashlari kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1948-yilda tashkil etilgan, Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasi aʼzosi. Italiya mehnat ittifoqi, 1950-yilda tuzilgan. Iqtisodiyoti Italiya — yuksak rivojlangan industrial-agrar mamlakat. Dunyoda eng rivojlangan 10 davlatning biri. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 31,6%, qishloq xoʻjaligi ulushi 2,9%, xizmat koʻrsatish soqasi 65,5% (1997). Italiyada 12 mln.dan ziyod aholi xizmat koʻrsatish sohasida, 6,5 mln. kishi sanoatda, 1,5 mln. kishi qishloq xoʻjaligida band. Sanoatida ogʻir sanoat ustun. Jumladan, mashinasozlik, metallurgiya, avtomobilsozlik, toʻqimachilik, elektroenergetika, neftni kayta ishlash, neft kimyosi rivojlangan. Sanoat mahsulotining anchagina qismi eksport qilinadi. Italiyada xom ashyo va energetika zaxiralari kam, borlari ham notekis joylashgan. Neft va gaz (asosan, Padan tekisligi, Po daryosi etaklari, Adriatika dengizi sohiliga yaqin joylar va Sitsiliya o.da), qoʻrgʻo-shin, rux (asosan, Sardiniya o.da), temir rudalari (Aostada va Sardiniya o.da), boksit, kinovar (simob ruda-si), pirit (Toskana viloyatida), ol-tingugurt, tuz (Sitsiliya o.da), qoʻngʻir koʻmir, binokorlik materiallari va b. qazib olinadi. Issiklik elektr stansiyalari elektr energetikaning asosini tashkil etadi. Atom elektr styalari va geotermal stansiyalar qurilgan. Yiliga oʻrtacha 222 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi. Metallurgiya sanoati, asosan, chetdan keltirilgan xom ashyo asosida ishlaydi. Qora metal-lurgiyaning eng yirik korxonalari Genuya, Neapol atrofida, shuningdek, Pombino va Tarantoda; rangli metallurgiya korxonalari Venetsiya, Bolsa-no, Mori, Milan shaharlari va Sardiniya o.da joylashgan. Neftni qayta ishlash korxonalari (chetdan keltirilgan xom ashyo asosida), asosan, dengiz sohilidagi joylar (Genuya, Neapol, Venetsiya, Spetsiya, Augusta)da va neft mahsulotlari eng koʻp ishlatiladigan shaharlar (Milan va boshqalar)da. Sanoatning yetakchi sohasi boʻlgan mashinasozlik tarmoklari: avtomobilsozlik (Turin), kemasozlik (Genuya, Livorno, Neapol, Venetsiya, Triyest), stanoksozlik (Milan, Breshna, Turin), priborsozlik (Ivrea), elektrotexnika (Milan, Varese, Bergamo, Turin, Genuya) va elektron (Milan atrofi) sanoati rivojlangan. Neft kimyosi, plastmassa, maʼdanli oʻgʻit, sunʼiy tola, farmatsevtika va rezina mahsulotlari, sintetik kauchuk ishlab chiqarish yuqori darajaga yetgan. Lombardiya va Pyemont — anʼanaviy toʻqimachilik markazlari.16 Oziq-ovqat sanoatining asosiy tarmoklari — un, makaron, pishloq, qand-shakar, kon-serva, zaytun yogʻi, uzum vinosi (yiliga 70 mln. gektolitr) ishlab chiqarishdir. Yengil sanoat, xususan, poyabzal ishlab chiqarish rivoj topgan. Hunarmandchilikka ayniqsa katta eʼtibor beriladi. Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmoklari — dehqonchilik (58%) va chorvachilik (42%). Unumdor yerlarning 34,3% (19,6 mln. gektar) haydalib, ekin ekiladi, 11% bogʻ, tokzor va zay-tunzor, 19,2% maysazor va yaylov. Asosiy don ekinlari — bugʻdoy, makka-joʻxori, suli, arpa, sholi. Qand lav-lagi, uzum, zaytun, sitrus mevalar va sabzavot ham yetishtiriladi. Vino ishlab chiqarish hajmi jihatidan Italiya dunyoda yetakchi oʻrinlardan birida turadi. Italiya yiliga 6 mln. tonnaga yaqin turli xil hoʻl meva beradi, uning salkam 60% mamlakat shimolidagi ixtisoslashgan fermer xoʻjaliklarida yetishtiriladi. Janubiy viloyatlarda bodom, yongʻoq, fundukzorlar koʻp. Xulosa. Qadimgi Rim davlati ilk sivilizatsiya shakllangan yerlardan biri hisoblanadi va shuning hisobiga bu eng qadimiy davlatlaridan biri hisoblanadi. Rim davlatini o`rganish davomida biz uni ko`pxudolikka asoslanganini va Rim qadimiy dehqonchilik vohalaridan biri ekanini ko`rishimiz mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar: Yu. S. Krushkol- Qadimgi dunyo tarixi. 1975-y. R.Rajabov- Qadimgi dunyo tarixi. 2009-y. V. I. Avdiyev – Qadimgi sharq tarixi. 1964-y. Shuhrat Ergashev – Qadimgi svilizatsiyalar. 2016-y. A. Kabirov – Qadimgi sharq tarixi. 2016-y. 1 A. Kabirov – Qadimgi sharq tarixi. 2016-y. 2 A. Kabirov – Qadimgi sharq tarixi. 2016-y. 3 V. I. Avdiyev – Qadimgi sharq tarixi. 1964-y. 4 V. I. Avdiyev – Qadimgi sharq tarixi. 1964-y. 5 V. I. Avdiyev – Qadimgi sharq tarixi. 1964-y. 6 Shuhrat Ergashev – Qadimgi svilizatsiyalar. 2016-y. 7 Shuhrat Ergashev – Qadimgi svilizatsiyalar. 2016-y. 8 Shuhrat Ergashev – Qadimgi svilizatsiyalar. 2016-y. 9 Shuhrat Ergashev – Qadimgi svilizatsiyalar. 2016-y. 10 Shuhrat Ergashev – Qadimgi svilizatsiyalar. 2016-y. 11 R.Rajabov- Qadimgi dunyo tarixi. 2009-y. 12 R.Rajabov- Qadimgi dunyo tarixi. 2009-y. 13 R.Rajabov- Qadimgi dunyo tarixi. 2009-y. 14 R.Rajabov- Qadimgi dunyo tarixi. 2009-y. 15 R.Rajabov- Qadimgi dunyo tarixi. 2009-y. 16 R.Rajabov- Qadimgi dunyo tarixi. 2009-y. Yüklə 73,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|