Qadimgi turkiy tilda ot va uning grammatik kategoriyalari

-dash\d\ash\tash\tesh affiksi. Bu affiks otga qo’shilib, birgalik, yaqinlik kabi ma'nolarni ifodalovchi ot yasaydi. Masalan: Menin saro'ndashlaro'm andag saso'ngaylar (Taf). Men soldashlaro'm bsrle keseshvyim (Rabg.). Kichik sardasho' xasan bolmo'sh yerdi (Nav.FSH), Ko’kaldoshni turkche til bile derlvr (Nav.ML).
-duq\duk\duruq\duruk>-chaq\chak affikslari otga qo’shilib qurol oti yasaydi. Lekin eski uzbek tilida bu affikslar bilan ot yasalishi juda kam mahsul bo’lgan. Misollar: burunduq\burunduruq (tuyaning burniga o'tkaziladigan halqa, jilov, puxta), boyunduruq (bo’yinturuq), qalg’anduruq (urush asbobi), orunduq (o’rindiq, o’tirishga mo’ljallangan joy), yarguchaq (qul tegirmon). Eski o’zbek tilida iste'molda bo’lgan yasama otlarning bir qismini fors tilidan o’zlashtirgan so’zlar tashkil etadi. Ulardagi so’z yasovchi affiks deb talqin qilinadigan va affikslashgan so'zlar fors tilida mustaqil so’z bo’lgan. Masalan: -gar\kar-shaxs oti yasaydi. savdagar (BN), sitamkar (Atoyi), gunahkar (SH.tar). -goy\ g'oy - shaxs oti yasaydi. G’azalg’oy (BN -gazalchi, g’azal yozuvchi), turkigoy (Nav. MN-turkiy tilda yozuvchi). -baz - shaxs oti yasaydi. atashbaz (SHN-olovkor ma'nosida).
-zar-o’rin oti yasaydi gulzar (Sakk) arguvanzar (BN-chiroyli qizil gullar o’sadigan joy) -ham birgalik ma'nosini ifodalovchi ot yasaydi. uamdard (Lutf.), dambam (Atoyi), uamrh (SHN). Fe'ldan ot yasovchi affiks lar.
Eski o’zbek tilida fe'ldan ot yasovchi affikslar ham anchagina sonni tashkil etadi. Lekin bularning bir qismi kammahsul bo’lib, ayrim fe'llardangina ot yasaydi. -q\g’\k\g ( undoshdan keyin:-aq\ag’\ak\ag.) affiksi. Bu affiks bilan yasalgan otlar quyidagi ma'nolarni ifodalaydi:
1. Konkret predmetni bildiradi: Masalan: Tvshjdv natur yerdi (Taf). Bu yarag birle yetishti lashkar (SHN). Agzo' musurlus bitigni oqub. (Nav, Mnsh).
2. Fe'l o'zagidan anglashilgan ish-harakatning jarayonini ko’rsatadi:
Masalan: Yana tert puz %ul birle sato'g qi'lurlar yerdi (Rabg.). Ioh yedi mal-u qi'z alurga sorug (SHN).
3.Holatni bildiradi. Masalan.: Hech kishi tirik bolmado' yerse (Rabg.).
4. Belgi xususiyatini bildiradi. Masalan : Bu kvrku bu so'lo's birle sato'lgu qul yermvz, bir ago'rlo'g padshh turur (Rabg.). Bu Lutfip kul ne yazus so'lmo'sh yerdikim... (Lutf).
Gar tanus istvr yeses bu sezgeG'G'Saripul tegresida cho's tuzge (SHN).
5. Shaxsni bildiradi. Masalan: Ibraximnis adato' ul yerdi: sonussa ash sopub ozi cho'sar yerdi, honuslar oftamado'n pesunldr teb (Rabg.). Unamado'lar kim, soius tutsalar ularno'(Taf) Har biri bir kishige boldo' sonas (SHN.).
-vul affiksi ma'lum gruppa fe'llardangina ot yasaydi. Alisher Navoiy bu affiks bilan g'arbiy va saroy lavozimlarini bildiruvchi ot yasalishini aytib, quyidagi misollarni keltirgan: xo'ravul (oldinda boruvchi otryad), saravul (soqchi, qorovul), cho'ndavul (g’arbiy yurishda asosiy kuchlardan keyinda boradigan qism), pansavul (suv tashuvchi), sazavul (ad'yutant), patavul (kapga sok^isi), yasavul (boshlik,sardor), bakavul (dasturxonchi), sho'gavul (elchini kuzatib boruvchi), dhavul (xizmatkor ,kuzatuvchi) Misollar: Yasavul ki, bir mazlum kishi keyniche bargay va ul mazlumno' zalo'mdo'n sutgargay (Nav.MK,). Kul Bayazid bakavul yalguz palangach at bile alarno's musabalaso'do'n vzini suvga saldo' (BN). -l affiksi ham shaklan, ham mazmunan -vul affiksi bilan bog’liq. Alisher Navoiy -l affiksi bilan yasalgan otlar haqida gapirib, quyidagi misollarni keltirgan: yasal (qo’shin safi), sabal (kamal, o’rab olish), tutsal (xazinachi, qimmatbaho narsalarni saqlovchi), tussal (soqchi, kirg’ovul), soyurgal (adssa, in'om, mukofot) Misollar: Sultan in'am-u soyurgalo'n kozge ilmedi (Nav.MQ. Ikki ay kim, qabal yerdi anda\\Az kishi saldo' oshal sorganda (SHN). Yasalda biri yuqari' turgay (BN). -qaq\kak affiksi bilan predmet yoki belgi nomini ifodalovchi ot yasaladi. Masalan: batqaq - botqoqlik joy, basqaq - soliq undiruvchi (Sangl.), eshkak - qayiq eshkagi (Abushqa).
Beglaris kvni aymo'sh... sachsas turur teb (Rabg.). Kerdkmes mese sachsh yuzi. -g’i'n\qi'n\g'un\qun affiksi bilan belgi xususiyatini ifodalovchi ot yasaladi. Masalan: tutgun - asir, savgun – quvg’n, (Mab.lug.). Kdchshnga ul yeldin sacho'b, tagha yuzlanib bardi'lar(Taf.). Seni satgo'n alo'b azad so'lgam (Rabg.). Senin uchun satsun alalo'. -qi'ch\kich\g’ich\gich(-quch\g’uch\guch) affiksi bilan predmet, qurol oti yasaladi. Masalan: basso'ch-bossich, suzguch-suzgich, (Sangl.), salo'ngach'belanchak, argimchos (Abushqa). Qapulug yerdi, achso'ch yerdi (UN). La'im tiflnis yelpuguch bile varasno' savurmago' kudurat yetkurur (Nav.MK). Bermvgvy tutsuch misalo' sabcho'ban ogro' mo'sho's (Muq). -(i')n\(i)n affiksi bilan harakat prosessini, natijasini bildiruvi ot yasaladi. Masalan: yo'g’in-yig’in, olomon, chaso'n-chaqmoq, mago' –yomg’irgarchiliq. Dago' Hi'sarni'n bahar yo'go'nlari jihato'din ham chert qali’ az tashvish yemvs yerdi (BN). Ul yo'go'ndin sos alarno' tervli (SHN). -g’u\gu affiksi bilan predmetni yoki harakatning belgisini ifodalovchi ot yasaladi. Masalan: sorg’u-so'roq, talab bergu -qaytarib beriladigan narsa (Mab,lug’). To’shengulari samug alpgundo'n (Taf.). Kundt-kunge sevgusi ziyad bolur yerdi (Rabg.). Kvrub kvzgudd Majnun bolmo'sh yerdi (Nav,FSH). -nch (undoshdan keyin -i'nch\inch\unch) affiksi bilan abstrakt ma'nodagi ot yasaladi. Masalan: Maliknis kempinge sorsunch tushti (Taf). Bargan yelchigv sevinchi berisiz (SHN). -(u)sh\(u)sh affiksi bilan ish-harakat jarayonini, xdpat ma'nosini bildiruvchi ot yasaladi Masalan: Ish toqushqa tegdi, toqushdi'lar (Taf). Aralaro'da urush bolub...(BN). Yurush parago'no' qayda bilgdpldr (BN). Yayno' kun tugusho'nda.., oslarno' kun bato'sho' tarafo'ga qoyg'i1 (SH,tar).