Qadimgi turkiy tilda ot va uning grammatik kategoriyalari

-ma\ma affiksi bilan predmetni yoki holatni bildiruvchi ot yasaladi. Masalan: qavurma, basma-burilish, muyulish, egik, bukik, asma-osma (Mab.lug.).
Eski o’zbek tilida fe'ldan ot yasovchi yana bir gruppa affikslar mavjud bo’lib, bularning iste'mol doirasi ayrim fe'llardangina ot yasash bilan chegaralangan :
-(a)t\(a)t -Bu o’latdin meno' xan apo'rsun. (SHN.)
-(u)m\(u)m - Xargez o'lumni arzu so'lmazlar (Taf.). ~(e)gech ~ kuldgvch -xushchakmak, quvnoq (Mab.lug’.)
-chan –sog’ulchan - chuvalchang (Sangl.).
-chaq - sal'nchaq - belanchak, arg’imchoq (Abushqa).
-daq – bog’urdaq – bo'g’in (Sangl.).
-ruq\rug’ - tutruq - tutam, bog’lam (Sangl), basrug - press, iskanja, taxtakach
-mur – yag’mur – yomg’ir (Taf).
-mach - bilamach - undan tayyorlangan ovqat, tutmach - utra osh (Sangl.), qovurmach - qovurma (Abushqa).
-maq ~yashunmaq -bekinmachoq: Tildb kvnlum senis agzhno' tapmas\\Kichik uchun magar oynar yashuimas (Lutf.);
chaqmoq: yashin,chaqmoq: Meni' o’lturgali ul kezi otluq\\Ko’nulni tash yeter, gamzani' chaqmaq (Lutf).
-shi' - qonshi' –qo’shni: Yohsulli’q ul yevdin ketkay taqi' qonshi'lardi'n (Taf.).


II bob. Ot yasalishi.
2.1. Gap. qadimgi turkiy tilda sodda gap turlari.
Ma'lumki, ot predmet va predmetlik tushunchasini ifodalaydigan so’z turkumi bo’lib, u grammatik son, kelishik va egalik kategoriyalariga ega.
Esky o’zbek tilida ham hozirgi o’zbek tilidagidek, birlik son so’z negiziga muvofiq keladi. Ko’plik esa maxsus grammatik ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi. Eski o’zbek tilida ko’plik ma'nosini quyidagi qo’shimchalar ifodalagan:
Bu qo’shimchaning qo’llanishi hozirgi tilidagidek keng bo’lgan: Ul kennddegi kishildr kelib turur (Rabg.). Tashlarno' tomam bu tagdo'n yelterler (BN).
Bu qo’shimcha eski o’zbek tilida ham ayrim holat va mavhum tushunchani bildiruvchi otlarga qo’shilganda ko’plikni emas, balki kuchaytirish, ta'kidlash kabi ma'nolarni ifodalaydi: Ano's dushmanlaro' kop saygular tapto' (UN). Ahmad Yusuf beg o'zto'rablar bo'lo'b aytadur kim... (BN).
Shu bilan birga, bu qo’shimcha hurmat ma'nosida ham qo’llangan: Atalaro' yezgu kishi yerdi (Taf.). Qabrlari' Balxdadur (Nav. MN).
-at\et. Ma'lumki, qadimgi turkiy tilda bu qo’shimcha -t variantida (so'yo'n (azob)- so'yo't (azoblar)) qo’llanib, ko’plik va jamlik ma'nolarini ifodalagan . Eski o’zbek tili yodnomalarida, xususan, «Boburnoma»da bu qo'shimcha –at\et tarzida qo’llanib, xuddi shu ma'nolarni ifodalagan: Mahallat, begat, tumanat, bo’lukat, bag’at.
Shuni aytish kerakki, qadimgi turkiy tilda og’lan, yeran so’zlarida uchraydigan ko’plik ma'nosi eski o’zbek tilida ko’plik ma'nosida emas, balki birlik ma'nosida qo’llangan: Yi'g’i'ni'z beglari og’larlarni' (SHN). Yerenlvr ayturlar .
Ma'lumki, hozirgi o’zbek tili leksikasida arab so’zlari ma'lum o’rin tutadi. Bu xil eski o’zbek adabiy tilida kuchliroq bo'lgan. Shu munosabat bilan ko’plik shaklida o'zlashtirilgan so’zlar ko’plik ma'nosida qo’llangan: shuara (shoirlar), ulama (olimlar), salati'n (sultanlar).
Ayrim hollarda bunday so’zlar birlik ma'nosida o’qilib, ularga –lar\\ler qo’shimchasi qo’shilavergan:Yolda ajayi'blar ko’rdilar (Rabg’. ). Burungi' shuara va akabirlar zayli'da mazkur bolg’aylar (Nav. MN).