Qafar Çaxmaqlı armenizmdən terroriZMƏ erməNİ İdeoloji

 
 
 
 
 
 
 
Erməni millətçiliyinin yaranması  
və  
Nizamnamə-i Millət-i Ermeniyan     
 

 
28 
 
Erməni  milliyyətçi  cərəyan  və  qruplarının,  dünyagörüĢünün    irqçiliyə 
çevrilməsi prosesi əlbəttə, bir günün içində olmamıĢdır. Belə hesab etmək olar ki, 
erməni  milliyyətçiliyinin  əsasını  Ġsrael  Ori  qoymuĢdur.    Onun  hazırladığı    bir 
Erməni Planı   olmuĢdur.  Ori, Ermənilərə azadlıq  verilmə   planını  ruslar  vasitəsilə 
həyata  keçirilməsini  irəli  sürmüĢdür.  O,     Rus yanlısı xəttini   yürüdən ilk lider 
olmuĢdur.  Moskvaya gəldikdən sonra I. Pyotr ilə görüĢmüĢ və ona Syunik  erməni 
məliklerinin  
məktubunu 
 təqdim 
etmiĢdir. Məktubda məliklər 
"baĢqa ümidimiz yox, Allah və yurdunuzdan baĢqa" deyə yazmıĢdılar,     I  Pyotr 
bu kömək tələbinə müsbət cavab vermiĢ  və  . Rusiyanın  –Ġsveçlə  müharibəsinin 
bitməsindən 
sonra 
erməni xalqına kömək edəcəyinə söz vermiĢdi (amma bu   müharibə    yalnız  1722-
də, Orinin de ölümündən (1711) 
sonra bitəcəkdi). 
I Pyotrun  Qafqazda  baĢqa planları var idi.  
 Hələ  1701-de  Ermənistana   bir missiya göndərirmiĢdi, Osmanlı və Səfəvi 
imperiyalarına bir səfər- 
yürüĢ edilməsi  
ilə 
əlaqədar 
 oradakı 
Katolikoslara məktublar yollayaraq  gizli  planlarından  onları  xəbərdar  etmiĢ  və 
müharibə 
olarsa 
onlardan 
dəstək 
verib 
verməyəcəklərini 
soruĢmuĢdu, amma bundan bir nəticə çıxmamıĢdı  .    Yalnız  Erməni  Kilsəsi  dərhal 
ona cavab yazarak bu iĢi sürətləndirməsini istəmiĢdilər. Ori bu yolla eürmənilərə 
müstəqillik  alacaqlarıana  əmindi  və  bu  iĢi  görmək  üçün  ermənilərin  toplu  halda 
yaĢadıqları yerlərdə təbliğat iĢi aparmağa üstünlük verirdi. 
Ori  Rusiya  sarayına  konkret  bir  plan  təklif  edirdi:  Erməni  və  Gürcü 
xalqlarının  azadlığa  qovuĢması  üçün  Qafqaz  üzərindən  25.000  nəfərlik  bir  rus 
ordusu,  15.000  nəfərlik  kazax  atlısı  və  10.000  piyada  lazım  olacaqdı.  Atlı 
birliklərin  Cənubi  Qafqaza  çatması  üçün  Daryal  keçidindən  geĢmesi  lazım 
olacaqdı, piyadaları isə Xəzər dənizindən- HəĢtərxandan gəlməsi ehtimal edilirdi.. 
Rus qoĢunları erməni və gürcü hərbi birlikləri ilə  bir nöqtədə birləĢəcəkdilər. 
Bu  plana  görə  Cənubi  Qafqaza  gediĢ  üçün  lazımlı  olan  hazırlıqları  
görülməsinə icazə lazım idi. Vəziyyətin araĢdırılması, yerli xalqın dəstəyinin əldə 
edilməsi,  yollar  və  qalalar  haqqında  məlumat  əldə  etmək  üçün  Orinin  baĢında 

 
29 
 
olacağı  xüsusi  bir  birliyin  Ġrana  yollanmasına  qərar  verdilər.  ġübhə  çəkməmək 
üçün  Ori  ġah  Hüseynin  səlahiyyətlilərinə,  Romadakı  Papa  tərəfindən 
göndərildiyini,  Ġrandakı  xristianların  vəziyyəti  haqqında  məlumat  əldə  etməyə 
gəldiyini  söyləcəkdi.  .  Bu  vaxt  Fransız  elçisi  və  missionerlər,  Rusiyanın 
Ermənistana  siyasi  müstəqillik  almaq    məqsədi  qoyduğunu  və  Orinin  Ermənistan 
padĢahı  olmağa  niyyətli  olduğunu  ġaha  xəbər  verirlər.  Ancaq  ġah  bu  qədər 
əhəmiyyətli bir elçini geri çevirməyə cəsarət edə bilməzdi, onu qarĢılayır. 1709-da 
Ori Ġsfahana çatır və oranın yerli siyasi  Ģəxsləri ilə müzakirələr aparır. Ancaq I. 
Pyotrun  Ġranı  zəbt  edib  Gürcüstan  və  Ermənistanı  iĢğal  edəcəyi  ilə  bağlı  söz-
söhbətlərə ġah, xəyanət etməməsi üçün Gürcüstan valisini güvəndiyi bir baĢqasıyla 
dəyiĢdirir. Ġsrael Ori, 1711-ci ilde Ġrandan Rusiyaya geri dönərkən yolda  öləndən 
sonra  bu  iĢin  arxasınca  gedən  olmamıĢdır.  Ġndi  ermənilər  yana-  yana  deyirlər  ki, 
Ori rusların vasitəsi ilə  bağımsız erməni dövləti yaratmağa yaxın idi. Amma yenə 
onun  HəĢtərxanda  ani    ölümünü  təsadüfə  bağlamırlar.      Oridən  sonra  erməni 
milliyyətçiliyi üçün xidmət göstərən sivaslı Mhitar və onun davamçıları olmuĢlar. 
 Mxitaristlərin  Venesiyada  təməlini  qoyduqları  Erməni  milliyyətçiləri    isə 
elə  əvvəldən  xəstə  xəyallarla  yaĢayırdılar.  Onların  irqlə  əlaqədar  nəzəriyyələrinə 
görə,  ermənilər  daha  üstün  bir  irqdən  gəlirdi.  Nasistlər  və  onların    irqçiliyi  II. 
Dünya    Müharibəsi  əsnasında,  bənzəri  görülməmiĢ  bir    miqyasda  qırğınlara  yol 
açmıĢdısa,  erməni  irqçiliyi  daha  əvvəllərdən  bu  yola  düĢmüĢdü.  Adını  erməni 
xalqının milli azadlıq  mübarizəsi qoyaraq digər xalqları yox etmə siyasətini aktiv 
Ģəkildə  yürütməyə    giriĢərkən  fərqində  olmadılar  ki,  gələcəkdə  bu  bəladan  xilas 
olmaq çox çətin ola bilər.  Ġsrael Ori  ilə baĢlayan və xarici güclərə bel bağlayaraq 
nəyəsə  nail  olmağı  özünə  hədəf  seçən  erməni  milliyyətçiliyi  və  bu  sahədə 
yürüdülən  siyasət  Ģübhəsiz  ki,  erməni  milliyyətçiliyinin  inkiĢafıa  öz  təsirin  i 
göstərmiĢdir.  Erməni milliyyətçiliyi tarixi  Ġmperializmlə iĢbirliyi, onların siayətini 
həyatakeçirmə,  əməkdaĢlıq  tarixidir.    Mxitaristlərin  dil  və  tarixlə  ilgili 
çalıĢmalarının nəticəsi olarak ermənilərdə bir hürriyyət sevdası oyanmıĢdır  
Osmanlı erməniləri arasında QərbliləĢmə və islahat hərəkətlərinin baĢlanğıcı 18-ci 
əsrin  ilk  illərinə  aiddir.  1701-ci  ildə  Sivas'lı  Mhitar  Vartabed  liderliyində 

 
30 
 
Ġstanbulda  baĢlayan  islahat  hərakatı,  qız  və  oğlanlar  üçün  müasir  məktəblər 
açılması,  qədim  Kilsə  Ermenicesi  yerinə  Ġstanbul  xalq  dilinə  əsaslanan  yeni  yazı 
dilinin  inkiĢaf  etdirilməsi,  Qərb  dillərindən  kitablar  çevrilməsi  və  islahatlara 
müqavimət  göstərən  Kilsə  rəhbərliyinə  qarĢı  qeyri-siyasi  təĢkilatlanmaların 
qurulması  erməni  milli  ideologiyasının  da  formalaĢmasına  təsir  edirdi.  Zaman- 
zaman sərt mübarizələrə səhnə olan islahat hərəkatı, 1860-dən PadĢah Abdülməcid 
tərəfindən  Erməni  Milləti  nizamnaməsi  ilə  reallaĢdı.  Bu  nizamnamə  ilə  qurulan 
Erməni  Millət  Məclisi  Osmanlı  dövlətindəki  ilk  təmsili  parlament  orqan 
xüsusiyyətində olub, 1876 Qanun-u Esasi ilə qurulan Osmanlı Mebusan Məclisinə 
də nümunə təĢkil etmiĢdir. 
Erməni  cəmiyyəti  Osmanlı  Dövləti  içində  "ərköyün  uĢaq"  statusundaydı. 
Ermənilər Osmanlı inzibati sistemində digər qeyri- millətlər kimi, bir çox məsələdə 
mərkəzi  dövlətin  yarı  muxtar  bir  quruluĢu  haqlarına    sahib  idi.  Erməni  və  Rum 
Patrikleri  iki xalqın ―millət  baĢı'‖  ünvanına  sahib idilər.  Tənzimat  dövrünə  qədər 
patriklərin  vəzifəyə  gətirilməsində  xalqın  irəli  gələnləri  söz  sahibi  idi,  ancaq 
erməni  Konstitusiyasının  hazırlanma  prosesində  nəzərdə  tutulan  dəyiĢikliklər, 
patriğin seçki ilə iĢ baĢına gəlməsini təmin edəcəkdi. 
Patriklerin  dini  səlahiyyətləri  ilə  birlikdə,  millətlərinin  rəhbərliyində  də 
əhəmiyyətli  dərəcədə vətəndaĢ səlahiyyətləri də var idi. Bir çox erməni təĢkilatının 
rəhbərliyi  birbaĢa  patriğin  məsuliyyətialtına  alınmıĢdı,  yəni  onlarınfəaliyyətindən 
Patrik Ģəxsən məsul idi.. Patriarxiat eyni zamanda 19-cu əsrin sonuna qədər qatı bir 
senzura təĢkilatı funksiyasını də boynuna götürmüĢdü. 
Sultan,  erməni  millətinin  vergilərinin  bir  hissəsini  patriklik  vasitəsilə 
toplardı.  Patriarx  və  müəyyən  sayda  adamlar    vergidən    azad  idilər.  Patriklik 
Osmanlının müxtəlif bölgələrinə  dini vəzifəlilərin atanmasından da məsul idi.  Bu 
yetkilərin  verilməsi  patrikxanasına    erməni  ideolojisini  də  formalaĢdırmaq 
imkanları yaradırdı. 
Patriarxiat  zaman  içində  nüfuzlu  və  maliyyə  cəhətdən  qazanclı  bir  mövqe 
halına də gəlmiĢdi. Əvvəl "Çələbi", "müəllim", 18-ci əsrdən etibarən isə "Amira" 
olaraq adlandırılan erməni irəli gələnləri patriarxiat ilə əlaqələrini sıxlaĢdırmıĢdılar. 

 
31 
 
Dövlət adına vergi yığan, dövlətə borc verərək sərraflıq edən, orduya iaĢələri təmin 
edən, saray memarlığında, dövlətin xarici iĢlərində  əhəmiyyətli vəzifələri boynuna 
götürən amiralar, Patriarxiyaların qərar mexanizmlərində iĢtirak etməyə baĢlayır və 
zaman  içində  millətin  idarəsində  suveren  hüquqlar  da  almıĢdılar.  Bu,  Osmanlı 
dövlətində ermənilərin heç bir hüququ yoxdu- deyənlərə ən yaxĢı cavabdır.Erməni 
Patriarxiatlığına    mütəĢəkkil  olaraq  qatılan,  vəzifə  alan  ikinci  vətəndaĢ  qrupu  isə 
"esnaflar"dı.  Ġstanbul,  Ərzurum,  Van,  Doğubayazıt  kimi  bir  çox  mərkəzlərdə 
erməni  iĢ  adamları  və  tacirlər  ordusu  yetiĢmiıdi.    Onlar  dövlətə  və  patriarxiat 
idarəsinə    külli  miqdarda  vergi  ödəyirdilər..  Esnaflar  da  müddətdə  rəhbərlikdə  də 
iĢtirak etməyə baĢlayırdılar. 
Erməni  Patriarxının   idarəçiliyində    iĢtirak  edən üçüncü  vətəndaĢ  qrupu  isə 
Avropada təhsil almıĢ gənc ziyalılardı . Ġlk qrupu 1843'te Romaya, 1840-1848-isə 
Parisə  gedən  varlı  ailələrin  uĢaqları  Avropa  siyasi  sistemləri  və  qabaqcıl 
düĢüncələri ilə tanıĢ olaraq  və 1850-ci illərdə təhsillərini tamamlayaraq Ġstanbula 
geri  dönərkən  artıq  azadlıq  müdafiəçisi    kimi  çıxıĢ  edirdilər..  Erməni  mərkəz 
idarəsi,  məktəbləri  və  erməni  dilinin  müasirləĢdirilməsi    bu  gənclərin    daim 
gündəmə  gətirdikləri  əsas  mövzulardan  idi.    Onlar  həm  də  Amiraların  patriarxiat 
üzərindəki  özbaĢına  rəhbərliyinə  üsyan  edər,  erməni  cəmiyyətinin  geriyə 
aparıldığını iddia edər, Bu müzakirələr nəticəsində Patrikliğin dövlətlə, Patrikliğin 
Erməni  təĢkilatları  ilə  münasibətləri  mübahisə  mövzuları  idi.    Nəticədə  erməni 
milləti 1844-cü ildə Amira və Esnaflardan ibarət QarıĢıq Məclis yaratmıĢdı, 1847- 
ci ildə isə  bu, VətəndaĢ və Ruhani Məclisi adlanmağa baĢladı. 
HəĢtərxanda  1856  Osmanlı    islahat  Fərmanı  hər  millətin  inzibati 
quruluĢunda  yeni  tənzimləmələr  edilməsini  nəzərdə  tuturdu.  Hər  millət  bir 
komissiya  quracaq,  öz  daxili  iĢlərini  təĢkil  etmək  üçün  bir  nizamnamə 
hazırlayacaktı.    Həmin  il  Erməni  Ümumi  Məclisi  tərəfindən  bir  Konstitusiya 
Komitəsi yaradılır. Bir il boyunca  çalıĢılan mətn 1857-də Məclis tərəfindən qəbul 
edilir,  ancaq  bu  mətn  "dövlət  içində  dövlət  olmaz"    prinsipi  ilə  təsdiq  edilmir. 
Hazırlanan ikinci qaralama mətndə Erməni millətinin təzyiqi ilə 1860-ci ildə  qəbul 
edilir.  Mövcud  bütün  təĢkilatlar  ləğv  edilərək  yeni    Anayasaya  uyğun  yeni 

 
32 
 
təĢkilatlar yaradılır və bu sənəd  "Nizamnamə-i Millət-i Ermeniyan" adıyla təsdiq 
edilir.1860 Erməni Konstitusiyası beĢ bölüm, doxsan doqquz maddədən ibarət idi. 
Erməni  Patriği,  Siyasi  Məclisi  və  Dini  Məclisi  seçəcək  bir  Milli  Məclis  nəzərdə 
tutulurdu.  Milli  Məclis,  Ġstanbul  və  Osmanlı  əyalətlərindən  seçilən  yüz  qırx 
nümayəndədən    meydana  gəlirdi.  Ġstanbul  nümayəndələri  vergi  ödəmiĢ  (  fiziki 
Ģəxs) seçicilərin ümumi sayına, əyalətlərdə isə əhali nisbətinə görə təyin olunurdu. 
29  Mart  1863-cü  ildə  ermənilərin  Osmanlı  Ġmperatorluğundakı  vəziyyətini 
daha  da  gücləndirən,  onlara  bəzi  əlavə  imtiyazlar  tanıyan  və  özlərini  idarə  etmək  
mənasında muxtariyyəti  verən "Nizamnamə-i Millət-i Ermeniyân" qüvvəyə mindi. 
Ermənilər  üçün  daha  əvvəl  mövcud  olan  hüquqlara  əlavə  olaraq  bir  çox  yeni  
haqqları  ehtiva  edən  bu  nizannamə,  islahat  fərmanı  müddəalarına  uyğun  olaraq, 
əsrlərdən bəri dövlətin ―ən sadiq təbəəsi‖ olaraq qəbul edilən ermənilərə verilən bir 
mükafat  idi.  Və  bundan  bütün  ermənilər  məmnun  qalmıĢdılar.  ermənilərə  "dövlət 
içində  dövlət",  "rəhbərlik  içində  rəhbərlik"  deyilə  biləcək  qədər  imtiyazlar 
tanınırdı. Bu dövrdə, Gregoryen Ermənilər Ġstanbuldakı patriklərinin idarəsində 26 
Yepiskoposluk  dairəsində  yaĢayırdılar,  əksəriyyəti  Ģəhərlərdə  olan  Katolik 
Ermənilər isə, bir Patriarx rəhbərliyində 13 Yepiskoposluk dairəsi təĢkil edirdilər. 
Bütün tanınan haqq və imtiyazlardan istifadə edən ermənilər, bu nizamnamə ilə bir 
növ  konstitusiya  hüququna  sahib  olmuĢdular,    bundan  istifadə  edərək  ermənilər 
daha da  təĢkilâtlandılar; məktəblər açdılar; qəzet və jurnal çıxardılar. Ermənilərin 
siyasi  və  ictimai  varlıqları  üzərində  yeni  bir  dövr  açan  "Erməni  Milləti 
nizamnaməsi"  dən  istifadə  edən  patriarxiat,  adı  çəkilən  nizamnamənin  verdiyi 
sərbəstlikdən  istifadə  edərək  erməni  milli  ideolojisinin  formalaĢmasına 
yardımlarını  etməyə  baĢaladı.  Ermənilər  biundan  daha  da  Ģirniklənərək  hətta 
basqılarla  muxtar  bir  qurum  da  yaratmağın  o  qədər  də  çətin  olmayacağını 
düĢündülər. Bunun üçün erməni ziyalııları milləti bu mübarizələrə hazırlamaq  fikri 
ilə  milli  təĢkilatların  ,  mətbuatın  və  erməni  ideoloji  mərkəzlərinin  yaradılmasına 
üstünlük verdilər. HəmiĢə olduğu kimi bu iĢə rəhbərliyi Erməni Kilsəsi öz üzərinə 
götürmüĢdü. 

 
33 
 
"Erməni  Milləti  Məclisi  Umumiyesi"  milliyətçilik  toxumları  sepirdi.  Eyni  ildə 
Ġstanbulda fəaliyyətə keçən və ilk Erməni quruluĢu olan "Köməksevər cəmiyyəti" 
yardımdan  daha çox, gizli üsyanların planını  cızmaqla məĢğuldu. Milliyyətçilik 
ən çox Osmanlının Xristian vətəndaĢları arasında diqqətə çarpan hala gəlmiĢdi və 
―bunlar  Qərbin  mədəni  və  iqtisadi  inkiĢaflarıdır‖  təsiri    bağıĢlayırdı.  Beləcə  nə 
Ġslamçı görüĢlər nə də dövrün ənənəvi düĢüncəsi olan panislamist meyllər bunları 
arxa  plana  keçirə  bilmirdi, onlar  fəal  siyasət  aparmaqla  ətraflarına  demək  olar  ki, 
bütün qeyri- müsəlmanları cəlb edə bilirdilər, ən azından onların da simpatiyasını 
qazanmıĢdılar.   Ermənilər əsrlərdir yan-yana yaĢadıqları cəmiyyət qarĢısında, öz 
mənfəətlərini dini anlayıĢlarla deyil, milli anlayıĢlarla ifadə edirdilər. Artıq Erməni 
cəmiyyətləri qəzetlər nəĢr etmək və bu yolla milləti bir araya gətirmək istəyirdilər. 
Türkiyədə mətbuat və mətbəəçilik sahəsində monopoliya  quran xaricilər Ermənicə 
çıxan qəzetləri az qala pulsuz çap edirdilər. Mətbəəçilik və mətbuat iĢinə ermənilər 
böyük əhəmiyyət verirdilər. 1857-ci ildə ―Van qartalı‖ adlı qəzet nəĢr baĢlarkən bu 
bölgədə  yaĢayanların  çoxu  oxuma-yazma  belə  bilmirdi.  Bu  qəzetdə  və 
"Vaspurakan" adlı digər məcmuədə Erməni Ģəxsiyyəti və erməni gələcəyi haqqında 
yazılar  verilirdi.  Bu  qəzetlərdə  ''Müstəqil,  türklərin  yaĢamadığı  Ermənistan'', 
"Dənizdən dənizə Böyük Ermənistan ", "Ermənilərin bu torpaqlara sahiblik haqqı " 
vəb.  mövzularada  yazılar  verilirdi.  Ən  çox  yer  alan  yazılar  içərisində    ―üstün 
Erməni  Ģəxsiyyəti‖  barədə  çıxan  yazılardı  Yaratdıqları  siyasi  təĢkilatlar  bu  irqçi 
təməl  üzərində  qurulurdu.  Armenakan,  Hnçak  və  DaĢnak  partiyalarının 
nümunəsində  bu  irqçiliyin  iĢarələrini  görməmək  qeyri-mümkündü.  O  illərdə 
Osmanlıda  nəĢr  olunan  26  qəzetdən  9-u  Ermənicə  idi.  Onlardan  biri,  həddindən 
artıq milliyyətçi xətti ilə bilinən ―Armeniya‖ qəzeti açıq Ģəkildə erməniləri qiyama, 
türkləri  və  kürdləri  öldürməyə  səsləyirdi.  "Erməni  Məsələsi"  və  Beynəlxalq 
Diplomatiya''  kitabının  müəllifi  Ağası  Yesayan  da  yazırdı  ki,  bu  (TaĢnaksütyun) 
partiyanın  proqramında  düĢmən  (yəni  Türk)  ordusunda  xidmət  etmiĢ  erməni 
əsgərlərdən faydalanmaq, Türk Ordusunu arxadan vurmaq,  müxtəlif yollarla  əldə 
edilmiĢ  silahları  xalqa  paylamaq  və  xalqı  qiyama  qaldırdırmaq,  silahlı  üsyan  və 
inqilab çağırıları vardı. "Komitənin (DaĢnak Komitəsi) proqramı üsyan yolu ilə « 

 
34 
 
Türkiyə  Ermənistanı  »  na  siyasi  və  iqtisadi  azadlıq  qazandırmaqdı.  Komitənin 
1892-ci  ildə  edilən  BaĢ  Məclisində  qəbul  edilən  proqramının  8-ci  maddəsi 
hökumət dairələrində dağıtmağı, insanları öldürməyi, sərvətlərini yağmalamağı ön 
görürdü ". Bu bir erməni araĢdırmaçının yazdıqlarıdır.  Bu artıq mono milliyətçilik 
meylləri  idi  və  ermənilər  bu  hərəkata  hələ  XIX  əsrin  60-70-ci  illərindən 
baĢlamıĢdılar. Mono milliyyətçilik tək millətli cəmiyyətin hədflənməsidir, azlıq və 
etnik  ünsürlərə  Ģəxsiyyətlərini    qorumaq  haqqı  verilməməsidir,  etnik  təmizliyə  
gedərək öz içindən digər ünsürləri çıxararaq onları depotasiyaya məruz qoymaqdır. 
Bu düĢüncə və siyasət indiki Ermənistan Respublikasında həyarta keçirilmiĢdir. O 
burada yaĢayan Azərbaycan türklərini, kürdləri, yəhudiləri, rusları, ukraynalıları və 
b. çıxararaq monoetnik dövlətə çevrilmiĢdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ermeni terrorizminin mahiyyəti və igeoloji kökləri  
 
Ermənilərin XIX əsrın sonlarında yaratdıqları təĢkilatların hamısnın  terrorçu 
xarakterindən  artıq çox bəhs edilib. Onlar qarĢılarına qoyduqları məqsədə çatmağın 
yolu  kimi    hər  zaman  terrora,  silahlı  üsyanlara  üstünlük  vermiĢlər.  Həm  Türkiyə 

 
35 
 
ərazilərində, həm də əzəli Azərbaycan torpaqlarında – Ġrəvan xanlığında, Naxçıvan-
da,  Zəngəzurda,  Qarabağda  törədilən  qırğınlar  bu  qəbildəndir.  Ermənilər  Cənubi 
Qafqazda da azlıqda idilər, buranın yerli sakinləri deyildilər,onlar zaman-zaman bu 
torpaqlara  ruslar  tərəfindən  köçürülmüĢdülər,  buna  baxmayaraq  onlar  say  etibarilə 
Azərbaycan  türklərindən  üstün  deyil,  qat-qat  az  idilər.    ġərqi  Anadolunun  heç  bir 
vilayətində  onlar  türklərdən  sayca  üstün  olmadıqlarını  bütün  dünya  alimləri  də 
təsdiq  etmiılər.  Bu  ərazilərə,  yəni  Cənubi  Qafqaza  ermənilərin  kütləvi  Ģəkildə  kö-
çürülməsinə  Rusiya  rəsmən  icazə  verməsə  də,  Birinci  Dünya  müharibəsi  zamanı 
ermənilər əsasən də müharibə meydanı olan ġərqi Anadoludan buraya axın etməyə 
baĢladılar. 
Türkiyənin Van vilayəti ermənilərin Osmanlı Ġmperatorluğu ərazisində ən çox 
yaĢadığı  yerlərindən  biri  idi.  Ermənilərin  say  etibarilə  çox  olduğu  vilayətlərdən 
birincisi Bitlis idi, ikincisi Van idi. 1914-cü ildə keçirilən siyahıyalmaya görə Vanda 
179.380 müsəlman, 67.792 erməni yaĢayırdı, ermənilər vilayətin üçdə biri qədər idi-
lər. 1877-1878-ci il rus-türk müharibəsindən sonra Van və onun ətrafında ermənilər 
təĢkilatlanmağa  baĢlamıĢdılar  və  vanlı  ermənilər  ilk  üsyanı  1895-ci  ildə  gerçək-
ləĢdirdilər.  Rusiyanın  Van  və  Ərzurumda  konsulu  olmuĢ  Mayevskinin  buradakı 
hadisələrlə bağlı xatirələrində yazırdı ki, 1895-1896-cı illərdə Asiya Türkiyəsinin bir 
çox vilayətlərində yaranmıĢ hərc-mərclik hallarının səbəbləri heç də həmiĢə burada 
əhalinin daha sərvətli, varlı sinifləri sırasında olan ermənilərin məzlum vəziyyətində 
axtarılmamalıdır. «Ermənilərin inqilabi hərəkatının səbəbləri aĢağıdakılar idi:  
1) onların məlum siyasi kimliyi vardı; 
2)  onlarda  millətçilik,  azadlıq  və  separatizm  ideyalarının  güclü  oyanıĢı  baĢ 
verirdi;  
3) Qərbin maarifçi dövlətləri tərəfindən həmin ideyaların amansız istismarı da 
buna daha ciddi xarakter verirdi»  
Erməni  vəhĢiliyindən  bəhs  edən  və  onların  həqiqətən  baĢ  verdiyini  təsdiq 
edən  rus  konsul  Mayevski  özü  Ģahidlik  edir  ki,  ermənilər  1996-cı  il    Vanda  iyun 
hadisələrini  hazırlamaq  üçün  kənardan  da  xüsusi  adamlar  cəlb  etmiĢdilər.  Onlara 

 
36 
 
Qafqazdan  da  yardımlar  gəlmiĢdi.  BaĢ  konsul  erməni  təĢviqatçıların  və  müsəl-
manların  hansı  əhval-ruhiyyədə  olduğunu  mayor  Vilyamsın  1896-cı  il  may  ayının 
15-də  öz  ölkəsi  olan  Böyük  Britaniyaya  yazdığı  raportu  verməklə  də  göstərir. 
Vilyams yazmıĢdı ki, ermənilər xüsusi amansızlıqla «birinci dəfə üç kürdü öldürmüĢ, 
ikisini  yaralamıĢ,  ikinci  dəfə  isə  ikisi,  ola  bilsin  ki,  üçünu  də  öldürülmüĢdür... 
meyitlər dəhĢətli Ģəkildə eybəcər hala salınmıĢdı».  
Buradan  da  görünür  ki,  ermənilər  təkcə  türk  əhaliyə  deyil,  kürd  və  baĢqa 
millətlərə  qarĢı  da  eyni  vəhĢiliyi  törətməkdən  çəkinməmiĢlər.  Mayevski  də  Ģahidlik 
edir  ki,    «1896-cı  il  sentyabrın  axırında  erməni  quldur  dəstələrinin  sərgüzəĢtlərinə 
görə  intiqam  almaq  üçün  kürdlər  həmin  quldur  dəstələrinin  sakinləri  olduqları  olan 
kəndləri,  yaxud  onların  ola  biləcəyi  ehtimal  edilən  məkanları  çatıb  talamıĢ,  qarət 
etmiĢlər»  .  Bu  proseslər  üstündən  20 il  keçəndən  sonra  eyni  hadisələr  Qafqazda  da 
təkrar olunurdu. 
Ermənilərin  Vanda  iki  güclü  siyasi  təĢkilatı  vardı:  DaĢnaklar  və  armenistlər. 
Onların  qolları  Qafqaza  uzanırdı.  DaĢnaklar  «hnçak»çılarla  da  sıx  əlaqədə  idilər... 
Ġngilis konsul Dikson öz ölkəsinə yazdığı raportda bildirirdi ki, ermənilər gizlicə si-
lahlanırlar, silahlar isə Rusiyadan gəlir. Rusiyadan çoxlu erməni daĢnak komitəçilər 
gəlirlər,  ermənilər  parlamentə  də  «DaĢnak»  partiyasının  fəalı  V.Papazyanı  seçdirə 
bildilər.  Həbs  edilən  erməni  inqilabçılarının  MəĢrutiyyətdən  sonra  sərbəst  bura-
xılması zaman «DroĢak» yazırdı: «Türkiyə ermənilərini gözəl bir gələcək gözləyir, 
onlar  görünməmiĢ  bir  azadlıq  əldə  etmək  ərəfəsindədirlər»  .  Onlar  nəzərdə  tutur-
dular ki, Rusiya və Türkiyədəki erməniləri eyni vaxtda ayağa qaldırmaq və «Böyük 
Ermənistan»  ideyasını  gerçəkləĢdirmək  o  qədər  də  çətin  olmayacaq.  XIX  əsrin 
sonlarında  ġərqi  Anadoluda  baĢ  verən  terror  hərəkətləri  beynəlxalq  diqqəti  özünə 
cəlb  etmək  üçün  idi.  Həm  də  onlar  böyük  ölkələrin  dəstəyinə  bel  bağlayaraq  belə 
addımlar atırdılar. Amma müəyyən coğrafi məkan və yerlərdə ermənilər özlərinə ar-
xayın idilər. Çünki onlar əməlli-baĢlı silahlanmıĢdılar. Təsadüfi deyil ki, «Proarme-
niya» qəzeti yazırdı ki, «biz daim Avropanın, rusların köməyinə bel bağlamamalıyıq, 
özümüz  özümüzə  arxalanmalıyıq».  Həmin  qəzet  bir  intibahnaməni  dərc  etmiĢdi. 

 
37 
 
Orada deyilirdi ki, türklər Berlin müqaviləsinin 3-cü və 61-ci maddələrini yerinə ye-
tirməyə məcbur ediləcəklər . 
Ermənilər  «azadlıq  uğrunda  sonuncu  çarpıĢma»  adlandırdıqları  I  Dünya 
müharibəsi ərəfəsində hərtərəfli azğınlıq nümayiĢ etdirirdilər. Mətbuatın özündə də 
bu hiss olunurdu və müharibə baĢ verdiyi təqdirdə ermənilərin Osmanlı dövlətinə ar-
xadan  zərbə  vuracaqları  sözsüz  idi.  1912-1913-cü  illərdə  Bolqarıstanda  ermənilərə 
qarĢı vuruĢan Andranik türklərə qarĢı xüsusi amansızlıq etmiĢdi. Dünya müharibəsi 
baĢlanarkən o Tiflisə gəlib rus ordusunun tərkibində türklərə qarĢı vuruĢmaq niyyə-
tində  olduğunu  bildirmiĢdi.  Erməni  könüllülərindən  təĢkil  olunmuĢ  4  korpusdan 
birinə  rəhbərlik  etmək  məhz  Andranikə  həvalə  edilmiĢdi.  Bu  gün  Andraniki  «milli 
qəhrəman» adlandıraraq onun sümüklərini gətirib Ġrəvanın Yerablur qəbristanlığında 
dəfn edib ona abidə qoyan ermənilər bu Ģəxsin adicə bir terrorçu olduğunun fərqinə 
varmırlar  və  onu  da  dərk  etmirlər  ki,  saysız-hesabsız  günahsız  insanlara  qarĢı 
soyqırımı  törətmiĢ  bu  adam  həm  də  ermənilər  üçün  fəlakət  gətirmiĢdir.  Andranik 
hardan  keçmiĢsə  orada  ölüm  və  qan  izi  qalmıĢdır.  Mayevski  yazır  ki,  1901-ci  ilin 
noyabrında MuĢ  yaxınlığında  Andranik  adlı  bir  erməni  quldur dəstə baĢçısı  peyda 
olaraq Surp (ermənicə müqəddəs deməkdir) Arakel monastırını tutur və buranı kiçik 
qalaya çevirir. O kəndləri daim qorxu altında saxlayırdı.  
Makedoniyada  qalxmıĢ  üsyan  Osmanlı  Ġmperatorluğunun  baĢını  müəyyən 
qədər qatmıĢdı, Andranikin buradakı monastırdan qaçması da təĢkil edilmiĢ bir iĢ idi. 
Ermənilər o zaman «YaĢasın Ermənistan» Ģüarı ilə birlikdə guya həmrəylik ifadə et-
dikləri «YaĢasın Makedoniya»da qıĢqırırdılar. Onlar Makedoniyada hadisələrin necə 
cərəyan  edəcəyini  izləyir  və  bundan  bir  presedent  kimi  istifadə  etmək  istəyirdilər. 
QarĢıda bir Bolqarıstan nümunəsi də vardı. Bütün bunlar həm erməni mətbuatında , 
həm də digər ölkə dillərində çıxan mətbu orqanlarda yer alırdı. DaĢnaklar Avropada 
fəal  iĢ  aparmaqla  diqqəti  «erməni  məsələsi»nə  yönəltmək  istəyirdilər.  Andranikin 
Balkan  müharibəsində  bolqarlar  tərəfdən  türklərə  qarĢı  vuruĢması  bir  tərəfdən 
xristian  həmrəyliyi  idi,  digər  tərəfdən  də  ermənilərin  də  eyni  arzularla  (xülyalarla) 
yaĢadıqlarının nümunəsi idi. Rusların 31 oktyabr 1914-cü ildə ġərqi Bəyaziddən və 
1  noyabr  1914-cü  ildə  Ərzurum  tərəfindən  Osmanlı  sərhədlərini  keçərək 

 
38 
 
irəliləməsini  eĢidən  ermənilər  dərhal  qisasçı  dəstələr  qurdular,  yollar  kəsdilər,  türk 
kəndlərinə  hücuma  keçdilər,  imkanları  olan  Ģəhərlərdə  üsyana  baĢladılar.  Bu 
üsyanlardan  birincisi  Zeytunda  olmuĢdu.  Zeytun  erməniləri  Türk  bayrağı  altında 
döyüĢə  getmək  istəmədiklərini  bəyan  etmələri  bir  yana,  onlar  bir  erməni  alayı 
quraraq  Osmanlı  dövlətinə  meydan  oxudular  və  dağlara  çəkilib  ara-sıra  əsgərlərə, 
jandarma  hücumlar  etdilər,  xeyli  əsgər  öldürdülər.  1914-cü  ilin  30  avqustundan 
baĢlayaraq  bölgədə  çox  böyük  gərginlik  yaratdılar.  «Hnçak»  və  «DaĢnak»  komi-
təçiləri  kənd  və  Ģəhərlərdə  xalqı  üsyana  qaldırdılar,  onların  sözünü  deməyən  və 
üsyana  qatılmayan  erməniləri  də  öldürürdülər.  Erməni  çetələri  ingilislərin 
Ġsgəndəruna,  Adana  və  MaraĢa  əsgər  çıxaracaqlarını  bilirdilər,  bu  səbəbdən  öz 
mətbuat orqanlarında «erməniləri bu Ģəhər və vilayətlər iĢğal edilənə qədər üsyanları 
çoxaltmağa çağırır», gizli səfərbərlik keçirib, hər ehtimala qarĢı hazır vəziyyətdə ol-
maq  təĢviqatı  aparırdılar.  1915-ci  ilin  fevralında  MaraĢda  ermənilər  6  jandarmı 
öldürdülər, daha sonra üsyanı yatırtmağa gəlmiĢ 25 əsgəri də Ģəhid etdilər. ġəhərdən 
çıxan  üsyançılar  qarĢılarına  çıxan  kəndlərdə  müdafiəsiz  dinc  əhaliyə  divan  tutub, 
onları vəhĢiliklə qətl etdilər. Üsyana baĢçılıq edən «Hnçak» komitəçiləri burada 62 
evi  yandırdılar.  Hökumətin  etibarından  istifadə  edərək  silah  almıĢ  ermənilər  onu 
dövlətə  qarĢı  çevirmiĢdilər.  Ermənilərdən  silah-sursat  ,  tüfəng,  xeyli  tapança  və 
bombalar ələ keçirildi.  
Qafqazda  isə  taktika  bir  qədər  fərqli  idi.  Onlar  burada  Anadoludakı  kimi 
davranmırdılar,  ruslara  qarĢı  münasibətdə  fərqli  mövqe  tuturdular,  onları  ələ  alır, 
silah-sursat  əldə  edir,  bu  silahları  Anadoluya  göndərirdilər.  Kayseridə  ermənilər 
Gevork  Ercikyan  adlı  bir  ermənini  xüsusi  olaraq  Amerikaya  göndərmiĢdilər  ki, 
orada  bomba  düzəltməyi  öyrənsin.  Gevork  və  onun  köməkçiləri  çoxlu  əl  bombası 
düzəltmiĢlər.  Ermənilərin  gizli  «bomba  düzəltmə  fəaliyyəti»  təsadüfən  hazırlanan 
bombanın komitəçinin əlində partlaması ilə üzə çıxdı. Hökumət 21 erməni kilsə və 
məktəbində gizlədilmiĢ külli miqdarda silah-sursat ələ keçirdi. 
Komitəçilər Van-Diyarbəkir-Hələb-Ġsgəndərun yolu üzərində olan Bitlis-MuĢ 
regionuna  xüsusi  əhəmiyyət  verirdilər,  buna  görə  də  buraya  ən  seçkin 
nümayəndələrini  göndərirdilər.  «Hnçak»  komitəsinin  Paris  BaĢ  Mərkəzinin  rəhbəri 

 
39 
 
Aram Sabahgülyan və «Murad» təxəllüslü terrorçu buraya göndərilmiĢdi . Sabahgül-
yanın «Ġravunk» və «Hnçak» qəzetlərində silsilə yazıları çap olunurdu və bu komitə 
lideri xalqı inandırmağa çalıĢırdı ki, Osmanlı dövləti müharibədə məğlub olacaq və 
ermənilər qalib gələcəklər. 
Rusiyanın Van və Ərzurumda baĢ konsulu olmuĢ general Mayevskinin vaxtilə 
yazdıqları da öz təsdiqini tapırdı. O yazmıĢdı: «Türkiyədəki ermənilər türklərin zülm 
və qətliamına məruz qaldıqlarını Avropaya göstərmək istəyirdilər. Proqram bu Ģəkildə 
idi:  «Ancaq  qan  tökmək  lazımdır  ki,  ermənilər  sərbəstlik  qazansın.  Qan  tökün  ki, 
Avropa sizi himayə etsin». 
«DaĢnaksutyun» partiyası da bölgədə fəal iĢ aparırdı. Osmanlıda səfərbərliyin 
elanından sonra «DaĢnaksutyun» partiyası Rusiyadan təlimat aldı ki, türk ordusunun 
arxasından  zərbə  vurulsun.  Tarixi  sənədlər  bu  gerçəyi  ortaya  qoyur.  MuĢ-Bitlis 
bölgəsində üsyanlar təĢkil eləmək iĢinə Van millət vəkili Vahan Papazyan məsul idi, 
ona digər millət vəkili Vramyan və rus generalı Loris Melikov kömək etməli idilər. 
Rusiyadan  gələn  könüllü  ermənilər,  türk  ordusuna  girib  silahları  ilə  birgə  fərarilik 
etmiĢ  ermənilər,  kilsələr,  komitə  fəalları  bir  «barıt  çəlləyi»  idilər.  Osmanlı  artıq 
müharibə içindəydi. 1915-ci ilin yanvar ayından etibarən ġərqdə ruslarla, Qərbdə – 
Çanaqqalada  Ġttifaq  dövlətləri  ilə  müharibə  edən  Osmanlı  Ġmperatorluğunun  əl-
ayağına  ermənilər  dolaĢırdı,  Osmanlı  ordusunun  manevr  yolları,  teleqraf  xətləri 
ermənilər  tərəfindən  tutulur,  jandarm  və  əsgərlər,  mülki  əhali  öldürülürdü.  Özü  də 
bu sistemli Ģəkil almıĢdı. Dövlət tədbirlər görməli idi və bu məsələlər üst təbəqə sə-
viyyəsində  çox  ciddi  Ģəkildə  müzakirə  edilməyə  baĢlamıĢdı.  Bu  barədə  tez-tez 
«Təkvimi-vəkai» qəzetində yazılar dərc olunurdu . Van və ətrafındakı kəndlərdə er-
mənilərin  törətdikləri  vəhĢiliklər  dözüləsi  deyildi.  Van  vilayəti  ermənilərin  və  on-
ların dəstəkçisi olan məlum dövlətlərin ən çox önəm verdikləri yer idi. Buranı gələ-
cəkdə  qurulacaq  erməni  dövlətinin  mərkəzi  kimi  görürdülər.  Burada  uzun  illər 
missioner  fəaliyyətləri  göstərilmiĢ,  təbliğat  və  təĢviqat  iĢi  aparılmıĢdı.  Ġndi  də  Av-
ropa  ölkələrinə  lazım  idi  ki,  «Vanda  ermənilər  öldürülür,  onların  heç  bir  hüququ 
yoxdur və onların Osmanlı dövlətinə qarĢı qaldırdıqları üsyanlar öz haqları tələb et-
mələridir».  Erməni  millətçi  təĢkilatları  və  onların  Avropadakı  havadarları  qələmə 

 
40 
 
verməyə çalıĢırdılar ki, burada əhalinin çoxluğunu da ermənilər təĢkil edir. Halbuki 
Osmanlı  statistikasına  görə  1914-cü  ildə  Vanda  yaĢayan  əhalinin  166.  609  türk, 
66.834-ü  erməni  idi.  Vanın  qəzalarının  da  heç  birində  ermənilər  çoxluq  təĢkil 
etmirdilər. Onu da xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, o zaman Osmanlı Statistika 
Ġdarəsinin  rəhbəri  milliyyətcə  erməni  idi.  Osmanlının  rəsmi  statistikasını  digər 
mənbələr də cüzi dəyiĢiklərlə təsdiq etmiĢdilər.  
Ermənilər  üsyan  və  hücumlar  yolu  ilə  Vanda  yaĢayan  müsəlman  əhalini 
buradan  qovub  çıxarmaq,  Vanda  qurmaq  istədikləri  dövlətin  paytaxtı  eləmək 
istəyirdilər. Ermənilər öz mətbuat orqanlarında bu dövlətin «Avropa kontrolunda ba-
ğımsız bir erməni dövləti» olacağına yerli həmmillətlərini inandırmıĢdılar. Ona görə 
də  fevral  1915-ci  ildə  Timar  nahiyəsində  ermənilər  hökumət  məmurlarına  hücum 
etdilər. 1000-dən çox üsyançı əldə silah dövlətə tabe olmaqdan imtina etdi və ətraf 
kəndlərdə  qırğınlara  baĢladılar.  Van  Ģəhərində  gənclər  orduya  getdiyindən  Ģəhərdə 
qocalar, yaĢlılar qalmıĢdı, Ġranda olan türk ordusunun ərzağı bitdiyindən oraya 12–
13 yaĢlı 120 nəfər uĢaqların ərzaq aparması qərarına gəlinmiĢdi. Könüllü olaraq 120 
uĢaq  yanlarında  bir  neçə  jandarm  ilə  birlikdə  bellərinə  ərzağı  götürərək  yola 
çıxmıĢdılar. Ermənilər uĢaqların bu cəsarətinin qarĢısını almaq üçün yolları kəssə də, 
uĢaqlar  ərzağı  əsgərlərə  çatdırmıĢdılar.  Onlar  geri  dönərkən  güclü  qar  yağmıĢ, 
çovğun  olmuĢdu.  Həmin  uĢaqlardan  yalnız  40-ı  qurtarıla  bilmiĢdi,  qalanlarının 
donmuĢ cəsədləri tapılmıĢdı. Xəstəxanalar Ġran cəbhəsindən gətirilən yaralılarla dolu 
idi. Bu yaralılara türk həkimlərlə yanaĢı erməni doktor Maltzyan da müalicə edirdi. 
Don  vurmuĢ  uĢaqlardan  bir  çoxu  doktor  Maltzyan  tərəfindən  xilas  edilməsi 
erməniləri  narazı  salmıĢdı.  Xalqın  bu  üzücü  hadisələrdən  sarsıntıları  bitməmiĢ 
ermənilər yenidən ayağa qalxmıĢdılar. Aprelin 10-da doktor Maltzyan ermənilər tə-
rəfindən  asılmıĢ  və  sinəsinə  bu  sözlər  yazılmıĢ  plakat  qoyulmuĢdu: 
«DüĢmənlərimizə  xidmət  edənlərin  aqibəti  budur».  Bu  fakt  göstərir  ki,  ermənilər 
onlara tabe olmayan həmmillətlərinə də divan tutmaqdan çəkinməmiĢlər. Van valisi 
Cevdət  bəyin  əmri  ilə  vəhĢicəsinə  öldürülmüĢ  erməni  doktor  Ģərəf  və  xidmətinə 
uyğun  olaraq  ləyaqətlə  dəfn  edildi.  Bu  hadisə  ilə  əlaqədar  «Təkvimi-vəkai» 

 
41 
 
yazmıĢdı: «Doktor heç kəsin düĢmanı deyildi, o insanlığa qarĢı gələnlərin düĢmənı 
idi». 
Aprelin  7-də  Vanı  mühasirəyə  alan  ermənilər  Qala  içəsrisində  olan  əsgər  və 
xalqa yardımların qarĢısını kəsdilər. 10 mindən artıq erməni silahlı quldur dəstəsi artıq 
«xəyallarını  gerçəkləĢdirməyə»  yaxın  olduqlarını  bildirirdilər.  Qaladakı  az  miqdarda 
türk əsgəri və mülki əhali may ayının sonuna qədər duruĢ gətirə bildilər, Ģəhər təslim 
oldu. Həm mühasirə zamanı, həm də ondan sonra burada minlərlə türk-müsəlman vəh-
Ģicəsinə qətl edildi. ġəhərdəki bütün məscidlər yandırıldı, orada bir nəfər də olsun türk 
qalmadı.  Ermənilər  əllərinə  düĢən  hər  kəsi  –  qadın,  qoca,  uĢaq  demədən  kəsir,  iĢ-
gəncələrlə  öldürürdülər.  Öncə  ermənilərin,  sonra  isə  rusların  iĢğal  etdiyi  Vanda  əsl 
soyqırım  həyata  keçirildi.  Van  mərkəz,  Səlimbəy  məhəlləsi,  ErciĢ,  KıĢla  məhəlləsi, 
Zeve  kəndi,  Baxçasaray  kəndi,  Çaldıran,  Ataköy  və  baĢqa  yerlərdə  iĢgəncə  ilə  öl-
dürülən türklər toplu olaraq da basdırılırdı. Bu vəhĢətlər rus zabitləri tərəfindən də təs-
diq edilmiĢdir .  
Həmin  illər  elə  bir  vəziyyət  yaranmıĢdı  ki,  ermənilər  türk  dövlətinə  və 
ordusuna xidmət etmək istəmirdilər. Onların bir çoxu Erməni Kilsəsinin təlimatı ilə 
əsgərliyə  getməkdən  yayındılar,  bir  çoxu  isə  «kilsə  xidmətçisi»  kimi  göstərilərək 
hərbi  qulluqa  alınmadılar.  Kilsələr  silah  anbarlarına  çevrilmiĢdi.  1915-ci  ilin 
iyulunda  rus  ordusuna  təslim  olan  Ərzincanda  ermənilər  qətlləri  artırdılar,  onlar 
köməksiz dinc əhaliyə Bayburtda da, GümüĢhanədə də divan tuturdular. Onların tö-
rətdikləri  vəhĢiliklər  rus  zabitlərini  belə  heyrətdə  buraxmıĢdı:  «evlərə  toplayaraq 
onları  yandırmaq,  küçə  və  bayırda  rast  gələrkən  türkə  heyvan  kimi  davranmaq, 
hamilə  qadınların  qarınları  yarılaraq  çıxarılan  uĢaqlar  qucaqlarına  verilib  sonra 
öldürmək». Gənc qızların namuslarına toxunularaq ciyərlərini divarlardan asırdılar. 
Evlərdə od vurulub yandırılan türklər çölə çıxarkən süngülərlə yerindəcə öldürülür-
dülər.  Osmanlı  ordusu  Ərzincanı  təkrar  ruslardan  alandan  sonra  3-cü  Ordu 
Komandanının BaĢ Komandanlığa 16 fevral 1918-ci il tarixli raportunda deyilirdi: 
«Çardaxlı  boğazından  Ərzincana  qədər  bütün  kəndləri,  hətta  xırdaca  bir  sığınacaq 
belə  qalmamaq  Ģərti  ilə  dağıdılmıĢ  gördüm.  Bağçaların  ağacları  belə  kəsilmiĢ, 
kəndlərdən  bir  fərd  sağ  qalmamıĢdır.  Ermənilərin  Ərzincanda  etdikləri  faciələri 

 
42 
 
dünya  tarixi  bu  günə  qədər  görməmiĢdir.  Üç  gündən  bəri  ermənilər  tərəfindən 
öldürülüb  meydanda  qalan  islam  cənazələri  topladılmaqdadır».  Rusların  Ġkinci 
Ərzurum Qala Topçu Alayı komandani Tverdoxlebov qeyd edirdi ki, bir gündə 800 
türkü öldürən ermənilərdən yalnız bir nəfər ölmüĢdü. 
Ermənilər  Ərzincandan  Ərzuruma  qaçmıĢdılar,  yol  boyunca  türk  kəndlərini 
bütün əhalisi ilə birlikdə məhv etmiĢdilər. Bunlara da rus zabitləri Ģahidlik etmiĢlər 
(104). Erzurumda erm+ənilər möhkəmləndilər, onlara bol miqdarda silah-sursat, təĢ-
viqat  materialları  gətirildi.  Bu  silah  və  hərbi  sursatların  Batum  və  Konstansadan 
Trabzon  vasitəsilə  ruslar  və  ingilislər  tərəfindən  göndərildiyi  məlum  idi.  O  zaman 
Bağçasarayda  Ġsmayılbəy  Qaspıralı  tərəfindən  çıxarılan  «Tərcüman»  qəzeti  Ərzu-
rumdakı  bu  erməniləri  silahlandıran  ingilisləri  kəskin  tənqid  atəĢinə  tutmuĢdu. 
Ermənilərin  bir  qisminin  isə  öz  silahları  ilə  rusların  ordularına  daxil  olmaları  da  o 
dövrün mətbuatında qeyd olunmuĢdu. Rus zabiti öz xatirələrində yazırdı ki, «cəbhə-
də  öz  cəngəvərliklərini  göstərə  bilməyən  ermənilər  özlərini  mülki  əhalinin üstündə 
sınayırdılar.  Tərcun  qəsəbəsində  məscidə  dinamit  qoyub  partlatdılar.  Hər  tərəfi 
ölülərlə dolu olan qəsəbədə ermənilər 700-dən çox məsum uĢaq qətl etmiĢdilər. Rus 
əsgər  və  zabitlərinin  gözündən  yayınıb  Ərzurumun  Təpəköy  məhəlləsində  bütün 
xalqı qətl etmiĢdilər. Ərzurumda 11 – 12 mart gecəsi evlərə doldurulub yandırılaraq 
öldürülən türklərin  sayısı  15.000  nəfərdən çox  olmuĢdur.  Bu  qətliamları  öz gözləri 
ilə görən rus zabiti Tverdoxlebov qeyd edirdi: «Bu hadisələr erməni mütəfəkkirlərin 
məfkurələrini aĢkar surətdə ortaya qoyur. Heç kim bu hadisələrin olmadığını söyləyə 
bilməz».  
1917-ci  ilin  sonundan  baĢlayaraq  Rusiyanın  Qafqaz  ordusunun  ġərq 
cəbhəsindən  çəkilməsi  ermənilərin  ürəyincə  deyildi  və  Rusiyanın  çəkilərkən 
ermənilərə  təhvil  verdikləri  silahlarla  acıqlarını  yerli  əhalidən  çıxırdılar.  Onlar 
rusların qoyub getdiyi silah-sursatla əliyalın əhaliyə divan tutmağa baĢladılar. Qur-
duqları Erməni Hərbi Diviziyası vasitəsilə Ərzurumu əldə saxlamaq istədilər. Bolqa-
rıstan  ermənisi  polkovnik  Torqom  bu  Diviziyaya  komandir  təyin  olunmuĢdu.  Rus 
Ordusunun BaĢ Komandanı OdiĢelidze bütün komandirləri yanına toplayıb Ģəhərdə 
zülmlərə son verilməsini tapĢırsa da, ermənilər dinc durmadılar. Bu hadisələrin canlı 

 
43 
 
Ģahidi Tverdoxlebov qeyd edirdi ki, «ermənilər rüzgar əkdilər, fəqət rüzgar əkənin 
fırtına  biçəcəyini  unutdular».  Ermənilər  eyni  zamanda  ingilis  və  ruslara  casusluq 
fəaliyyətlərini də davam etdirirdilər. Bu bölgələrdə hələ müharibədən əvvəl informa-
siyanı  anında  rəqib  dövlətlərə  çatdıran  erməni  casus  Ģəbəkəsi  qurulmuĢdu.  Adanalı 
müəllim Abraham Salcıyan, Artin Dörtyollu, Petros Torosoğlu, müəllim Aqop hərbi 
məhkəmə  tərəfindən  mühakimə  olunarkən  günahlarını  boyunlarına  aldılar.  Onların 
ifadələri ilə Dörtyol, Kozan, Saimbəyli, Diyarbəkir, Trabzon, Ərzurumdan çoxlu miq-
darda silahın, dinamitin, barıtın yeri təsbit edildi. Hələ 1909-cu il Adana hadisələrində 
fəal  olan  «hnçak»çılar  və  daĢnaklar  (papaz  Dersak,  Karapet,  Ġsgəndər)  yaxalanıb 
edam edildilər. 
Osmanlı  bir  hüquq  dövləti  idi.  Ölkənin  zəif  düĢməsi  səbəbindən  və 
müharibənin baĢını qatması ermənilərə əl-qol açmağa imkan vermiĢdi, lakin zaman 
hər  cinayəti  öz  yerinə  qoyacaqdı,  ermənilərin  düĢmənçilik  hərəkətlərinə  uyğun  da 
müəyyən  qərarlar  və  qanunlar  çıxarmasını  qaçılmaz  edəcəkdi.  ġərqdə  düĢmənlə 
müharibədə  keçmiĢ  «sadiq  təbəə»nin  xəyanəti  Osmanlı  dövlətini  tədbirlər  görməyə 
sövq  etməli  idi.  1915-ci  il  Təhcir  olayı,  yəni  erməni  əhalinin  müharibə  bölgəsindən 
köçürülməsi  və  Osmanlı  sərhədləri  içərisində  daha  təhlükəsiz  bir  yerdə 
məskunlaĢdırılması o dövr üçün ən doğru addım idi. 2007-ci ildə Ġstanbulda öldürülən 
«Agos» qəzetinin baĢ redaktoru Hrand Dinkin belə bir iddiası var idi ki, əhalinin öz 
yerindən-yurdundan baĢqa yerə sövq edilməsi əsl soyqırımıdır. Halbuki tarixdə savaĢ 
bölgələrindən  mülki  əhalini  çıxarmaq  humanist  addım  hesab  olunur.  Müharibə 
tarixlərinə nəzər salsaq, belə hadisələrin çox olduğunun Ģahidi olarıq. Bunlardan bi-
rini  ABġ  özü  1944-cü  ildə  etmiĢdir.  Yaponiya  ilə  müharibə  vəziyyətində  olan 
Amerika  ġərq  sahillərində  yaĢayan  yapon  vətəndaĢlarını  ABġ-ın  içərilərinə 
köçürməli  olmuĢdu.  Əslində  ermənilər  xəyanət  etmiĢdilər.  Buna  ən  yumĢaq  cavab 
isə köçürülmə idi. 
Osmanlı  dövlətinin  səfərbərlik  elanından  sonra  komitələr  rusların  gəliĢini 
eĢidərək  onların  iĢğalını  asanlaĢdırmaq  üçün  hər  cür  təxribatlara  əl  atırdılar.  Bir 
qəzet yazırdı ki, onlar, hətta o dərəcədə qudurmuĢdular ki, küçə ilə hərəkət edən jan-
darm  və  dövlət  məmurlarına  hücum  edir,  xəlvətə  salıb  onları  öldürürdülər.  Erməni 

 
44 
 
məktəb  və  kilsələrində  «erməni  istiqlalı»  ilə  bağlı  xəritələr,  plakatlar,  komitə 
baĢçılarının quldur dəstə rəislərinin (xmbabedlərin) Ģəkilləri asılır. Bu haqda dövrün 
mətbuatında  yazılar  yer  almaqda  idi.  Diyarbəkirdə  ermənilərin  bir  məsələni  də 
sevinclə  qarĢılamsı  barədə  «Horizon»  qəzetində  bir  xəbər  yer  almıĢdı.  Həmin 
xəbərdə deyilirdi ki, «Azərbaycanda rusların qələbəsini erməni xalqı sevinclə qarĢı-
lamıĢdır». Bu, ermənilərin əvvəlcədən qurduqları quldur qrupunun (50-dən artıq fə-
rari erməni) Ģəhərin mərkəzlərini, önəmli nöqtələri tutacaqları barədə məlumat alan 
hökumət  tədbirlər  gördü.  Ermənilər  yaĢayan  evlərdə  axtarıĢlar  aparıldı.  Təkcə 
Diyarbəkirin mərkəzində altmıĢdan çox bomba qutularla dinamit, yüzlərlə tüfəng və 
mauzer  tapançalar  tapıldı.  Əsgərlikdən  silahı  ilə  qaçıb  fərarilik  edən  300-ə  qədər 
erməni  gənci  gizləndikləri  yerlərdən  çıxarıldı.  Onlardan  bir  çoxları  MuĢ,  Bitlis  və 
Van  dağlarında  gizlənmiĢ  terrorçu  qruplara  qoĢulmuĢ  və  rusların  iĢğalını 
asanlaĢdırmaq üçün hər cür cinayətlər törətmiĢdilər.  
Yozqatın ilçələrində də erməni zülmü barədə xəbərlər Osmanlı mətbuatında yer 
almıĢdı. Boğazlıyanın yunan Dikən kəndində ermənilər kəndin jandarm məntəqəsini 
ələ  keçirmiĢdilər.  Qumquyu  kəndində  ġükrü  adlı  jandarmı,Yaqub  və  Musa  adlı  və-
təndaĢı öldürmüĢdülər. Sivasda erməni üsyanları ara vermirdi. Daniel ÇavuĢ, Sivaslı 
Murad adlı quldurbaĢılar ətraflarına çoxlu komitəçi toplayaraq dövlətə açıq müharibə 
elan  etmiĢdi.  Sivasda  ermənilərə  paylanan  bir  intibahnamədə  (bu  intibahnamə  «Or» 
(«Gün») qəzetində də çap edilmiĢdi) deyilirdi: «Türklərin məĢrutiyyət və hürriyyətdə 
məqsədi erməniləri kəsməkdi. Müsavat (bərabərlik), uhuvvət (qardaĢlıq) kəlmələrinə 
heç  vaxt  inanmayın.  Ermənilərin  hürriyyəti  silah,  bomba  ilə  əldə  ediləcəkdir. 
Öküzünüzü satın, bomba alın». ġəbinqarahisarda belə bir hadisə olmuĢdu. Kənddən 
dönən  amerikalı  müəllim  Huborq  öldürülmüĢdü.  Ermənilər  qatilin  türk  olduğunu 
iddia edirdilər. Lakin qısa müddət keçəndən sonra qətli törədən Ģəxsin erməni komi-
təçisi  olduğu  öyrənildi,  amerikalı  müəllimin  öldürülməsinə  səbəb  isə  onun  silahını 
əldə etmək olmuĢdu.  
ArĢavir  Siracyan  adlı  erməni  yazıçısı  «Bir  erməni  terrorçunun  etirafları»  adlı 
kitab  yazıb  çap  etdirmiĢdir.  Həmin  kitabında  müəllif  göstərir  ki,  erməni  separatçı 
qruplar  öz  fəaliyyətlərini  təkcə  ġərqi  Anadoluda  deyil,  Ġstanbul  və  digər  böyük 

 
45 
 
Ģəhərlərdə  də  geniĢləndirmiĢdilər.  Onların  fikri  təkcə  ġərqi  Anadoluda  müstəqil  bir 
erməni  dövləti  qurmaq  deyildi,  həm  də  Osmanlı  dövlətini  içindən  parçalamaq  idi. 
1880-ci illərdə Rusiya və digər dövlətlərin verdiyi silahlarla illər boyunca davam edən 
erməni üsyanları nəticəsində bir çox müsəlman kəndləri talan olunmuĢ, qocalar və qa-
dınlar bir yerə toplanaraq onlara od vurulmuĢ, tarixdə görünməmiĢ vəhĢiliklər törədil-
miĢdi. Siracyan qeyd edir ki, XIX əsrin sonlarından etibarən türk dövlət adamlarını 
terrorizə etmək planları olmuĢdur. O qeyd edir ki, «beynəlxalq politikanın oyuncağı» 
halına  gələn  ermənilərin  türklərlə  düĢmənçilik  etməkdən  baĢqa  yolu  qalmamıĢdır. 
Müəllif  açıq  etiraf  edir  ki,  Osmanlının  ən  ağır  vaxtlarında  belə  nasistlərin  baĢqa 
millətlərə  tətbiq  etdiyinə  oxĢar  ermənilərə  qarĢı  edilən  bircə  dənə  də  fakt  yoxdur. 
Demək  qondarma  «erməni  soyqırımı»nı  yəhudilərə  tətbiq  edilmiĢ  soyqırımı  ilə 
qətiyyən müqayisə etmək mümkün deyil. Ġndi dünya üçün bu fikirlər yenilik deyildir 
ki,  ermənilər  terrora,  üsyana  qarĢıdurmaya  təhrik  edilmiĢdir.  Vahe  adlı  terrorçunun 
həyat yolu bunu sübut edir, müəllifin heç Ģübhəsi yoxdur ki, bu Ģəxs erməni xalqının 
qəlbində ölümsüzləĢəcək, gələcək mübarizəsində də ona yardımçı olacaq. Terrorçunun 
qətl  hərəkətləri,  vəhĢiliyi,  qana,  ölümə  susamıĢ  xarakteri  açılarkən  çox  qəribədir  ki, 
ona haqq qazandırılır.  
«Soyqırımı»  rəqəmləri,  yəni  1,5  milyonmu,  yoxsa  bir  qədər  çoxmu-azmı, 
müəllifi  qətiyyən  maraqlandırmır,  əsas  odur  ki,  «genosid»  baĢ  vermiĢdir,  bu 
«genosid»in isə günahkarları vardır və onlar erməni terror təĢkilatları tərəfindən hələ 
1920-ci  illərdən  fiziki  ölümə  məhrum  edilmiĢlər.  Onlar  aldıqları  qərarı  həyata 
keçirməyə  baĢlamıĢlar.  Birinci  Dünya  müharibəsindən  məğlub  çıxan  Osmanlı 
Ġmperatorluğu Mudros müqaviləsini imzalamağa məcbur olmuĢdu. Berlində mühacir 
həyatı yaĢayan «Ġttihad və Tərəqqi» liderlərindən Tələt paĢa 15 mart 1921-ci ildə Ber-
lində  daĢnak  terrorçu  Soğomon  Teyleryan  tərəfindən  qətl  edilmiĢdi.  O  zaman 
ermənilər bu terrorçuya bəraət almağa nail olmuĢdular. Tələt paĢanın qatilinə erməni-
lər ABġ-ın Fresno Ģəhərində abidə qoymuĢlar. 15 may 1919-cu ildə «Ġttihad və Tərəq-
qi» baĢçıları ingilislər tərəfindən Malta adasına sürgün edilmiĢdilər. Ermənilər onları 
sürgündə  də  rahat  buraxmırdılar.  Onlar  sürgündən  azad  ediləndən  sonra  təqib 
edildiklərini bilə-bilə Romada yaĢamaqlarına icazə verilmiĢdi. Səid Halim paĢani da 

 
46 
 
bu Ģəhərdə erməni terrorçular 6 dekabr 1921-ci ildə qətl etdilər. 16 iyun 1922-ci ildə 
doktor Bahaeddin ġakir, Camal Əzmi bəy də qətl edildilər, 1922-ci ilin 21 iyulunda 
Tiflisdə Camal paĢa da ermənilər tərəfindən öldürüldü. Bu kitabın müəllifinə öz xati-
rələrini danıĢan terrorçunun adı gizlin saxlanılsa da, onun Səid Halim paĢanı və doktor 
Bahaeddin  ġakiri,  Camal  Əzmi  bəyi  addım-addım  təqib  edərək  öldürən  Ģəxs  olduğu 
aydın  olur.  Adam  öldürməyi  özünə  Ģərəf  bilən  bu  terrorçu  əslində  erməni  millətinin 
tipik  obrazıdır.  Dünyada  elə  bir  millət  yoxdur  ki,  o  adam  öldürməklə  fəxr  etsin  və 
terrorçunu qəhrəman hesab eləsin. Ermənilərin Ġrəvanın Yerablur qəbristanlığında dəfn 
etdikləri, milli qəhrəman hesab elədikləri Ģəxslərin əksəriyyəti terrorçulardır.  
Fransanın  görkəmli  tarixçisi  Bernar  Lenis  ermənilərlə  bağlı  «Le  Mond» 
qəzetində  yazır  ki,  I  Dünya  müharibəsi  dövründə  baĢ  verən  hadisələr  soyqırımı 
sayıla  bilməz,  ölüm  olaylarının  soyqırımı  kimi  qələmə  verilməsi  sadəcə  olaraq bir 
erməni  yalanıdır.  Terrora  məruz  qalmıĢ  «Ġttihad  və  Tərəqqi»  liderlərinin  xatirə  və 
qeydləri ermənilərə münasibətlərinə diqqət edək. Camal paĢa qətl edilərkən onun ci-
bindən oğlu Behcət Camal bəyə yazdığı məktub çıxmıĢdı: «Sıra məndə oğlum. Tələt, 
Səid  Halim  paĢalarla,  digər  mağdur  və  məzlum  arkadaĢlarımdan  sonra  məni  də 
öldürəcəklər. Cinayətin səbəbi məndən qabaq öldürülənlərə edilən ittihamlardır. Bu 
cinayətin  qarĢısını  almaq  bizim  üçün  imkansızdır».  Daha  sonra  Camal  paĢa 
ermənilərə qarĢı hansı münasibətdə olduğunu qeyd edir: «Mənim ermənilərə nə qə-
dər  yaxĢı  davrandığımı  hər  kəsdən  yaxĢı  bugünkü  erməni  katolikosu  Zaven  əfəndi 
bilir. 1915-ci ilin dekabr ayında Ġstanbula getdiyim zaman o Pera Palas otelinə məni 
ziyarətə  gəlmiĢdi.  O  bütün  ermənilərin  adından  mənə  təqdirlə  təĢəkkür  etdi». 
Tiflisdə  vurulan  Camal  paĢa  və  iki  yavərinin  cənazəsini  Ərzuruma  gətirib  dəfn  et-
miĢlər. Böyük türk komandanı Kazım Qarabəkir paĢa bu dəfnlə Ģəxsən özü məĢğul 
olmuĢdur.  
I  Dünya  müharibəsi  baĢlayandan  sonra  Sivas  və  onun  ətrafında  da  türk-
müsəlmanların vəhĢicəsinə öldürülməsi kütləvi xarakter aldı. Erməni ruhanilər kənd-
kənd gəzib xalqı ayağa qaldırmaq istəyirdilər. SuĢəhrinə bağlı kəndlərdə Seponil adlı 
bir  erməni  papazı  bu  sözləri  söyləmiĢdi:  «Osmanlılar  məğlub  olacaqları  bir 
müharibəyə  baĢlayıblar.  Qısa  dövrdən  sonra  rus  ordusu  Ərzurumu  tutacaq  sonra 

 
47 
 
buranı alacaq. Ruslar irəlilər-kən biz də Osmanlı ordusunu arxadan vurmalıyıq. Si-
lahlarınızın  türkü  öldürmə  vaxtı  gəldi...».  ġəbinqarahisarın  yepiskopu  Vağnak  da 
erməniləri üsyana təsviq edirdi. Onun iĢtirakı ilə SuĢəhrinin Dürk kəndinin muxtarı 
Akop  əlindəki  silahla  dövlət  məmuru  Nuri  Əfəndinin  baĢına  atəĢ  açaraq  ətrafın-
dakılara demiĢdi: «Silahlarınızı hansı gün üçün saxlayırsınız».  Bu hadisə böyüyüb 
üsyana  keçdi.  Dövlət  kənddə  axtarıĢ  apararkən  çoxlu  silah-sursat  tapıldı.  250  evlik 
Dürk kəndindən 560 ədəd silah çıxdı. Zarada, Tuzhisarda, Hafik qəzasında, Güründə, 
Tonusda  və  baĢqa  yerlərdə  ermənilərdən  çıxan  silahlar  bir  orduya  bəs  edərdi. 
Ermənilərin təĢviq edilməsi və üsyana qaldırılmasında yuxarıda dediyimiz kimi Er-
məni Kilsəsinin əli vardı. 1914-cü ildə Ġstanbulda çıxan «Ararat» jurnalında Erməni 
Katolikosluğunun  bir  bəyannaməsi  dərc  olunmuĢdu.  Həmin  bəyannamədə  türk 
hakimiyyətinin erməni xalqına heç nə vermədiyi, onun hüquqlarının (milli və dini) 
məhdud  olduğu  barədə  iddialar  yer  almıĢ  və  xalqın  üsyan  edərək  rusların  gəliĢinə 
qədər hakimiyyəti ələ alması fikri verilmiĢdi. Türkiyədə baĢ verən hadisələr, vilayət-
lərdə  erməni  üsyanları  dərhal  mətbuata  çıxarılır,  o  erməni  din  adamları  tərəfindən 
Avropaya  «türkün  zülm  və  iĢgəncəsi»  Ģəklində  təqdim  edilirdi.  Qafqaz  və  ġərqi 
Anadoluda  dövlətə  qarĢı  vuruĢan  «Erməni  könüllü  hərbi  dəstələri»nin  içərisində 
xeyli  erməni  din  adamı,  ruhanilər,  rahiblər,  papazlar,  yepiskoplar  vardı.  ABD-da 
yaradılmıĢ «Milli Müdafiə Komissiyası»nın tərkibində Adananın keçmiĢ yepiskopu 
MuĢeğ,  Ankaranın  keçmiĢ  yepiskopu  Babken,  Kütahya  yepiskopu  Babken 
Köleseryan,  Üsküdarın  sabiq  rahibi  Dirayr  da  vardı.  Onların  Osmanlıdakı  erməni 
kilsələri  ilə  çox  sıx  əlaqələri  vardı.  «Ararat»  jurnalını  da  bu  din  adamları  maliy-
yələĢdirirdilər və kilsənin köməyi ilə ġərqi Anadoluya gətirib yayırdılar.  
Ermənilərin  müharibənin  ilk  illərində  törətdikləri  əsl  soyqırımı  idi.  9  dekabr 
1948-ci ildə «Soyqırımı cinayətinin qarĢısının alınması və cəzalandırılmasına dair» 
BMT  Konvensiyasında  deyilir  ki,  millətçi,  irqçi,  dinçi  bir  qrupun  digər  bir  qrupu 
kütləvi  Ģəkildə  öldürməsi,  bu  qrupun  nümayəndələrinə  fiziki  və  mənəvi  cəhətdən 
ağır  zərbələr  endirməsi,  həmin  qrupun  yaĢamasını  fiziki  cəhətdən  mümkünsüz 
etməsi,  onların  uĢaqlara  malik  olmasını  əngəlləməsi,  onun  uĢaqlarını  saxlamasını 
baĢqa bir qrupa vermək soyqırımı cinayəti hesab olunur. Türk-müsəlman əhali ona 

 
48 
 
görə  fiziki  cəhətdən  məhv  edilirdi  ki,  onlar  türk  idilər,  etnik  cəhətdən  fərqli  bir 
təbəqə idilər. Osmanlı dövlətinin ermənilər bir ərazidən digər əraziyə köçürməsi heç 
bir zaman soyqırımı cinayəti hesab oluna bilməz. Ona görə ki, 27 may 1915-ci ildə 
dövlət köçürmə prosesini həyata keçirmə qərarını alarkən belə bir açıqlama vermiĢ-
di: «Ermənilər haqqında hökumət tərəfindən alınan tədbirlər sırf məmləkətin asayiĢ-
inzibatını  təmin  və  mühafaza  məcburiyyətinə  müstəniddir.  Erməni  unsuruna  qarĢı 
imhakat bir siyasət takib etmədiyi indilik tərəfsiz bir vəziyyətdə qaldıqları görünən 
katolik və protestantlara toxunmamıĢ olması göstərməkdədir».  
Göründüyü  kimi,  bütün  ermənilər  köçürməyə  məruz  qalmamıĢlar.  Bu  ona 
görə soyqırımı hesab oluna bilməz ki, ermənilər bir yerdən digər bəlli bir Osmanlı 
coğrafiyasına  köçürülmüĢlər.  Səbəb  isə  onların  özlərinə  də  aydın  olmuĢdur.  Onlar 
son onilliklərdə Osmanlı dövlətinə düĢmənçilik və Osmanlıya qarĢı düĢmən olanlara, 
onunla  müharibə  edən  dövlətlərə  yardımlar  etmiĢdilər.  Köçürülməyə  məruz 
qalanlara  15  gün  vaxt  verilmiĢ,  onların  bütün  ehtiyacları  dövlət  tərəfindən  ödən-
miĢdir.  Köçürmə  bütün  ermənilərə  Ģamil  edilməmiĢdir.  ġəhər  və  qəsəbələrdə 
yaĢayanlar,  xəstələr,  yetimlər,  katolik  və  protestant  ermənilər  köçürülməmiĢlər. 
Ermənilər köçdükləri  yerlərdə dövlət tərəfindən evlərlə, təzminatla təmin olunmuĢ, 
yerləĢdikləri yerlərin kənd təsərrüfatına yararlı olması təmin edilmiĢ, bütün problem-
lərinə  dövlət  tərəfindən  dərhal  reaksiya  verilmiĢdir.  Köçkünlərin  kimsəsiz  uĢaqları 
və yetimlər yetimxanalarda və bəzi varlı insanların ailələrində yerləĢdirilmiĢ, 1919-
cu  ildə  qayıdıĢ  icazəsi  verilərkən  onlar  öz  yaxın  qohumlarına  verilmiĢdir.  Yerli 
xalqın  ermənilərə  hücumunun  qarĢısını  almaq  üçün  onların  jandarm  tərəfindən 
qorunması  təmin  edilmiĢdir.  Müsəlmanlığı  qəbul  etmiĢ  ermənilərə  müharibədən 
sonra  çıxarılan  bir  qanunla  keçmiĢ  yerlərinə  qayıtmalarına  Ģərait  yaradılmıĢdır. 
Köçürülənlərə  baĢda  ABġ  olmaqla  müxtəlif  dövlətlərin  yardım  arzuları  anlayıĢla 
qarĢılanmıĢdır.  Suriyadakı  ermənilərə  belə  yardımlar  edilmiĢdir.  Dövlət  tərəfindən 
müharibədən sonra çıxarılan «geri dönüĢ qanunu» ilə bu köçkünlərin öz evlərinə qa-
yıtmaları  təmin  edilmiĢdir.  O  zaman  Erməni  Katolikosluğu  məlumat  vermiĢdi  ki, 
644.900 erməni geri dönmüĢdür. Suriyadan öz keçmiĢ yerinə dönmək istəməyən 500 
min erməninin varlığı barədə də dövrün mətbuatında məlumatlar vardır. Əgər türklər 

 
49 
 
«soyqırımı» etmiĢdisə, bu qədər erməniyə həm özü, həm də baĢqa dövlətlər yardım 
edərdimi?  
«Soyqırımı  olmuĢdur»  iddiasında  olanların  nəzərinə  onu  da  çatdırmaq 
lazımdır  ki,  bu  dediklərimizin  hamısı  tarixi  sənədlərlə  təsbit  edilmiĢdir.  1915-ci 
ildən  etibarən  öldürülənlərin  sayının  600  mindən  1,5  milyona  çatdırılması  özü 
əslində bir saxtakarlıq nümunəsidir. Osmanlı dövlətində yaĢayan ermənilər o qədər 
deyildi  ki,  onun  1,5  milyonu  öldürülsün.  Türk  Tarix  Qurumunun  keçmiĢ  baĢqanı 
professor  Yusuf  Halacoğlunun  apardığı  tədqiqatlar  onu  ortaya  çıxarmıĢdır  ki, 
ermənilərin  sayı  ilə  öldürülməsi  iddia  olunan  rəqəmlər  arasında  çox  böyük  uyğun-
suzluq var. Erməni Katolikosluğunun məlumatı belə idi ki, ölkədə 1 milyon 915 min 
erməni yaĢayır. Əgər onun 1,5 milyonu öldürülübsə, demək ölkədə cəmi-cümlətanı 
400  min  erməni  qalmalı  idi.  Tarixi  mənbələrə  görə  1919-cu  ildə  (özü  də  erməni 
mənbələrində)  644.900  nəfər  erməni  geri  dönmüĢdür,  onlar  hələ  Suriyada  ikən 
yardım  aldıqları  barədə  sənədlərə  imza  atmıĢlar.  Bunlar  486  min  nəfərdir.  Erməni 
əhali  ilə  bağlı  aĢağıdakı  verilən  rəqəmlərlə  də  həqiqəti  ortaya  qoyub  müqayisələr 
aparmaq mümkündür: Ermənilər nə qədər idilər? 
Vital Cuinetə görə 1892-ci ildə 1.475.011  
Feliks Veberə görə 1896-da 1.000.000 
H.G.B. Lynxa görə 1901-də 1.325.246 
Lüdoviq de Konstensona görə 1901-də 1.383.779 
Britaniya Ensiklopediyasına görə 1910-da 1.000.000 
Erməni Katolikosluğuna görə 1913-də 1.915.651 
Lüdoviq de Konstensona görə 1913-də 1.400.000 
Daniel Panzasa görə 1914-də 1.698.303 
Osmanlı siyahıyaalmasına görə 1914-də 1.229.007 
Fransız «Sarı kitabı»na görə 1914-də 1.500.000 
Lozanna konfransında erməni heyətinə görə 1914-də 2.200.000 
Stanford J.Shava görə 1914-də 1.294.851 
David Maqieyə görə 1914-də 1.479.000- idilər. 

 
50 
 
 Bizim  araĢdırmalarımıza  görə  isə  ermənilərin  sayı  1914-cü  ildə  1  milyondan 
artıq  olmamıĢdır.  Müharibə  baĢlanar-  baĢlamaz  bir  çox  erməni  ailələri  ölkəni  tərk 
etmiĢdilər.  1919-cu  ildə  isə  xarici  tədqiqatçılar  bu  rəqəmlərin  müəyyən  qədər 
azaldığını  göstərmiĢlər.  Çünki  Osmanlı  dövləti  bir  neçə  vilayəti,  o  cümlədən 
ermənilərin  köçürüldüyü  Suriyanı  artıq  itirmiĢdi,  müharibə  nəticəsində  ermənilər 
ölkəni tərk edib ABġ-a və digər ölkələrə yerləĢmiĢ, həmin ölkələrdə artmıĢdılar. Əgər 
onlar öldürülmüĢdüsə, bəs oralarla 100 minlərlə erməni artımı necə baĢ vermiĢdi. Ġndi 
sayıları  1  milyona  çatan  ermənilər  ABġ-da  göbələk  kimi  yerdənmi  çıxmıĢdılar? 
Cənubi Qafqazda onların sayı necə olmuĢdu ki, birdən-birə 1 milyona çatmıĢdı? Tür-
kiyədə  1919-cu  ildə  ermənilərin  sayı  1,5  milyon  olmuĢdur.  Bunu  məĢhur  tədqiqatçı 
alimlər - doktor Lepsus da, Klair Pris də, Aleksander Povell də təsdiq edir. Amerikan 
arxiv  sənədlərində  bu  say  1.200.000  olaraq  göstərilir.  Haqlı  olaraq  Castin  Makkarti 
soruĢur: «Əgər bu qədər (yəni 1,5 milyon) erməni öldürülübsə, bəs onların məzarları 
hanı?»  Ġndiyəcən  bir  dənə  də  olsun  erməni  toplu  məzarlığı  tapılmamıĢdır.  Əgər  bu 
qədər  erməni  öldürülmüĢ  olsaydı,  onların  3.000-dən  artıq  toplu  qəbiristanlığı  olmalı 
idi, onun hərəsində isə 500-ə qədər erməni basdırılmalı idi. Belə qəbristanlıqlar sadəcə 
olaraq  yoxdur.  Ermənilərin  soyqırıma  məruz  qaldıqları  barədə  iddia  isə  bir  erməni 
yalanıdır və arxasında məkrli siyasi məqsədlər durur.  
 Ermənilər saxta soyqırmı günü kimi 24 apreli seçmiĢ və hər il həmin gün hay-
küy  qoparmaqdadır.  Indi  də  dövlət  səviyyəsində  onun  100  illiyinə  hazırlaĢırlar, 
S.Sarkisyanın baĢçılığı ilə Komissiya da yaradıblar. Doğrudan da  24 apreldə nə baĢ 
vermiĢdir? 
 I  Dünya  müharibəsindən  əvvəl  Türkiyə  sərhədləri  içərisində  yaĢayan 
ermənilərin üsyan və təxribatlarının ölkənin Diyarbəkir, Trabzon, Sivas, Urfa, Yozqat, 
Ġzmit, Adapazarı Ģəhərlərinə  yayılması, paytaxt Ġstanbulda  açıq təhdidlərə keçilməsi 
hökuməti tədbirlər görməyə sövq edirdi. Hökumət ilk tədbir olaraq 24 aprel 1915-ci 
ildə erməni komitə mərkəzlərinin bağlanması və erməni təĢkilatlarının sənədlərinə əl 
qoyulması  və  komitəçilərin  həbs  edilməsi  qərarını  verdi.  O  zaman  erməni  dilində 
çıxan «Horizon» qəzeti yazırdı ki, «erməni xalqı bir-iki min komitəçidən ibarət deyil 
və  biz  mütləq  Ermənistanın  müstəqil  olması  davasını  davam  etdirəcəyik  .  Bu 

 
51 
 
hadisədən  dərhal  sonra  6  may  1915-ci  ildə  ermənilərin  ruslara  təslim  etdiyi  Vanda 
Aram Manukyan adlı bir erməni komitəçisinin baĢçılığı ilə müvəqqəti Ermənistan hö-
kuməti  qurulmuĢdu.  Təbii  ki,  Osmanlı  dövləti  buna  icazə  verməyəcəkdi,  Eqdar 
Qranvillin yazdığı kimi, «Çarın himayəsində bir Ermənistan» kimi ağılsızca xəyallar 
uğrunda  məsum  insanlar  da  iztirab  çəkməyəcəkdi.  Bu  məsələdə  Qranvillə  görə 
«böyük  cani  isə  ilk  günlərdən  islam  dünyasına  fəlakət  yağdırmaqdan  bir  an  geri 
qalmayan Çarlıqdır», yəni Rusiyadir. 
«Təhcir» yəni, «yerdəyiĢdirmə, köç » adlandırılan qanunun qəbul edilməsinə 
qədər  Osmanlı  hökuməti  bölgələrdə  çox  ciddi  araĢdırmalar  aparmıĢdı  və  erməni 
katolikosu və  erməni  millət  vəkiləri,  erməni  millətindən  olan  dövlət  məmurları  ilə, 
erməni  cəmiyyətlərinin  rəhbərləri  ilə  məsləhətlər  aparmıĢdı,  «ölkənin  müdafiəsini 
təĢkil  etmək  məqsədi  ilə  sərt  önləmlər  almaq  zorunda  qalacağını»  bildirmiĢdi. 
«Ġttihad və Tərəqqi» partiyasının liderləri o qədər də tədbirsiz və ağılsız adamlar de-
yildilər.  Əgər  köçürmə  qanunu  hazırlamağa  göstəriĢ  vermiĢdilərsə,  demək  baĢqa 
çıxıĢ  yolu  olmamıĢdı.  Hələ  müharibə  baĢlamamıĢ  Anadoludan  baĢlayaraq  bütün 
ölkəni bürüyən üsyanlar tədbirlər görməyi tələb edirdi. Bir alman generalının ifadə 
etdiyi  kimi,  «bu  bölgədəki  müsəlman  xalqı  silib-süpürməyə  baĢlayan»  ermənilərin 
qarĢısını almağın yolları əlbəttə, fikirləĢilməli idi. «Ġttihad və Tərəqqi» iqtidarda olan 
siyasi qurum kimi tədbirlər görməyə borclu idi, o öz öhdəsinə xalqı qorumağı götür-
müĢdüsə,  deməli  bu  quldur  dəstələrinin  qarĢısını  da  o  almalı  idi.  Üsyanları 
yatızdırmaq  yolu  tutmuĢ  hökumət  Van  üsyanından  sonra  anlamıĢdı  ki,  müharibə 
dövründə  ermənilərin  qarĢısını  almaq  çətin  olacaq.  Belə  də  olmuĢdu.  Müharibə 
baĢlar-baĢlamaz  ermənilər  Van,  Malazgirt  və  Bitlisin  iĢğalında  ruslara  əvəzsiz 
kömək  göstərmiĢdilər.  BaĢ  komandanlıq,  hökumət  ermənilərin  müharibənin  taleyi-
nin həllində Osmanlıya vuracaqları gələcək zərbələri göz qabağına gətirərək 2 may 
1915-ci  ildə  daxili  iĢlər  naziri  Tələt  paĢaya  bir  yazı  göndərmiĢdi.  Bu  yazıda 
bildirilirdi  ki,  ermənilər  üsyanları  və  təxribatları  davam  etdirmək  üçün  çeĢidli 
bölgələrdə hazırlıq aparırlar. Bu yazıya cavab olaraq Tələt paĢa 23 may 1915-ci ildə 
4-cü  Ordu  Komandanlığına  bir  Ģifrə  göndərərək  «Ərzurum,  Van  və  Bitlis  vila-
yətlərindən  çıxarılan  ermənilərin  Mosul  vilayətinin  cənub  hissəsi,  Zor  sancağı  və 

 
52 
 
mərkəzindən  baĢqa  Urfa  sancağına,  Adana,  Hələb,  MaraĢdan  çıxarılan  ermənilərin 
isə  Suriya  vilayətinin  ġərq  hissəsi  ilə  Hələb  vilayətinin  ġərq  və  Cənub-ġərqinə 
köçürülüb  yerləĢdirilmələrini»  istəmiĢdi.  Bu  iĢləri  görmək  üçün  Adana,  Hələb  və 
MaraĢ  bölgəsinə  müfəttiĢlər  göndərilmiĢdi.  GöstəriĢin  erməniləri  yox  olmaqdan 
qorumaq  məqsədi  daĢıdığını  bir  çox  tədqiqatçılar,  o  cümlədən  də  Samuel  Uimz 
söyləmiĢ və söyləməkdədirlər. 
Osmanlı  dövləti  bu  tədbiri  o  dövrün  Ģərtlərinə  uyğun  olaraq  bir  qanuna 
bağlamıĢdır. «Müharibə iĢərisində olan dövlət idarəçiliyinə qarĢı gələnlər üçün hərbi 
biliklər  tərəfindən  alınacaq  tədbirlər»lə  bağlı  bu  Qanun  26  may  1915-ci  ildə  Məc-
lisin gündəminə gətirilmiĢ və Məclis həmin tarixdən bu tədbirin keçirilməsini qəbul 
edən  qərar  vermiĢdi.  Beləliklə  Məclisdən  27  may  1915-ci  ildə  keçən 
«YerdəyiĢdirmə Qanunu» mətbuata iyunun 1-də verilmiĢdi. Osmanlının rəsmi qəzeti 
olan «Təkvimi-vəkai»də bu Qanun dərc edilmiĢdi. 30 may 1915-ci ildə Daxili iĢlər, 
Hərbiyə  və  Maliyyə  nazirliklərinə  göndərilən  təlimatda  köçün  necə  həyata 
keçiriləcəyi  göstərilmiĢdi.  Həmin  təlimata  görə  «müsəlman,  rum,  erməni  əsilli  Os-
manlı  vətəndaĢlarının  yerlərindən  baĢqa  yerlərə  köçürülərək  yerləĢdirilməsi  aydın 
əks  edilmiĢdi.  Bu  qanuna  görə  köçürülənlərin  mal  və  can  əmniyyəti  təmin 
olunacaqdı. Yeni evlərinə yerləĢənə qədər yeyib-içmələri xüsusi «köçmən ödənəyin-
dən»  veriləcəkdi.  KeçmiĢ  durumlarına  uyğun  olaraq  onlara  əmlak  və  ərazi  ve-
riləcəkdi.  Ehtiyacı  olanlara  hökumət  ev  tikəcəkdi,  kənd  təsərrüfatı  üçün  Ģərait 
yaradılacaqdı,  gələrkən  götürə  bilmədikləri  daĢınan  malları  özlərinə  çatdırılacaqdı, 
daĢınmaz  malları  müəyyənləĢdirilib  qiymətləndiriləcək  və  onların  əvəzi  pulla 
ödənəcəkdi.  Onların  gəlir  gətirən  iĢ  yerləri,  bağ-bostanı,  zeytunluqları  satılacaq  və 
ya  kirayəyə  veriləcəkdi  və  s.  Bütün  bu  məslələr  yaradılan  komissiyalar  tərəfindən 
həyata keçiriləcəkdi. Bu komissiyalara köçürülənlərin nümayəndələri də daxil edilə-
cəkdi. Dövlət bunların hamısını yüksək səviyyədə etmiĢdi.  
Osmanlı dövlətinin daxili iĢlər naziri Tələt paĢanın 1915-ci ilin 29 avqustunda 
bu  iĢi  həyata  kerçirən  vilayətlərin  vali  və  məsul  Ģəxslərinə  göndərdiyi  teleqramın 
guya «erməni soyqırımı»nı həyata keçirmək göstəriĢi olduğu saxta bir erməni təb-li-
ğatından  baĢqa  bir  Ģey  deyildir.  Budur  həmin  gerçək  Ģifrəli  teleqraf:  «Ermənilərin 

 
53 
 
bulunduqları  yerlərdən  çıxarılaraq  təyin  edilən  bölgələrə  köçürülməsi  hökumət 
tərəfindən  təqib  edilən  qayə,  bu  ünsürün  hökumət  əleyhinə  fəaliyyətlərində  bulun-
malarını  və  bir  Ermənistan  hökuməti  təĢkili  haqqındakı  milli  əməllərini  təqib 
edilməyəcək  bir  hala  gətirilmələrini  təmin  etməkdir....  Köçürülmə  zamanı  əhalinin 
əmniyyəti  qorunmalı  və  bütün  iaĢə  ehtiyacları  ödənməlidir.  Erməni  əhaliyə  hücum 
edənlər və ya məmurlar haqqında Ģiddətli qanuni təd-birlər alınmalı və bu kimi Ģəxslər 
dərhal həbs edilərək Divani-hərblərə təslim edilməlidir». 1920-ci ildə Londonda Aram 
Andonyan  adlı  birisinin  «Naim  bəyin  xatirələri»  adlı  kitabında  isə  vicdansızcasına 
Tələt  paĢa  ittiham  olunur  ki,  o  erməniləri  məhv  etmək  göstəriĢi  vermiĢdir.  Kitabda 
göstərilən bəlgələrin (sənədlər) saxta olduğunu bir çox alimlər sübut etmiĢlər.    
Aram  Andonyan  tərəfindən  1920-ci  ildə  yazılmıĢ  «Naim  bəyin  xatirələri; 
Erməni köç və qətliamına dair rəsmi türk bəlgələri» adlı kitabda sübut kimi gətirilən 
faktların  həqiqət  olmadığı  tarixçilər  tərəfindən  sübut  edilmiĢdir.  1920-ci  illərdə 
çıxan  qəzetlərdə  Andonyanın  bir  saxtakar  olduğu  dəfələrlə  qeyd  edilmiĢdir. 
A.Andonyanın  «xatirələrində»  Tələt  paĢaya  aid  edilən  teleqrafların  «düzəltmə» 
olduğu da sübut olunmuĢdur. Belə ki, Osmanlı dövləti 1915-ci ildə Andonyan tərə-
findən təqdim edilən həmin Ģifrələrdən istifadə etmirdi, onlardan hələ 1909-cu ildən 
imtina etmiĢdi, Andonyan və digər erməni saxtakarlar həmin Ģifrələrlə «Erməniləri 
həll  edin»,  yəni  «onları  məhv  edin»  anlamına  gələn  teleqrafı  «tarixi  sənəd»  kimi 
təqdim  edərkən  bilməmiĢdilər  ki,  Osmanlı  artıq  neçə  illər  idi  ki,  bu  Ģifrələrdən 
istifadə etmirdi. Osmanlı arxivlərində aparılan araĢdırmalarla bir daha sübut olundu 
ki, Tələt paĢanı hədəf almaq üçün uydurulan bu Ģifrə tamamilə saxtadır.  
ABġ səfiri H. Morqentaunun xatirələrinə gəlincə, o, 1913-1916-cı illər arasında 
cəmisi  26  ay  Ġstanbulda  çalıĢmıĢdır.  Onun  xatirələrini  qələmə  aldığı  kitab  nəĢr 
olunana qədər mətbuatda və ya rəsmi dairələrdə heç bir məlumat olmamıĢdı ki, səfir 
xarirə  və  ya  kitab  yazır.  Bu  dediklərimiz  və  digər  tarixi  sənədlər  sübut  edir  ki, 
Morqentaunun  belə  bir  kitabı  olmamıĢdır.  Bu  kitabın  birdən-birə  peyda  olması  o 
məqsədi  daĢımıĢdı  ki,  müharibəyə  qarĢı  olan  ABġ  ictimaiyyətinə  onun  tə-siri  osun, 
bölgədə  maraqlarını  təmin  etmək  siyasəti  aparan  Amerika  belə  təbliğat  üsullarından 
istifadə  etmək  məqsədi  güdmüĢdü.  Kitabda  ermənilərin  soyqırımına  məruz  qalması 

 
54 
 
iddiaları  da  həmin  məqsədlərdən  irəli  gələn  uydurmalardı.  Yəni,  ABġ  bu  bölgədə 
olmasa qan su yerinə axa bilər. Kitabın özünü heç Ģübhəsiz Morqentau yazmamıĢdır. 
Onun  tərcüməçisi  olan  ġmavonyan  və  katibi  Akop  Andonyanın  da  varlığı  barədə, 
harada  yaĢamaları  ilə  bağlı  heç  bir  məlumat  verilməmiĢdir.  Sonradan  hər  iki  er-
məninin  Avropada  olan  erməni  təĢkilatları  ilə  əlaqələri  olduğuna  dair  Osmanlı 
arxivlərində sənədlər vardır. Onların həm də ABġ dövlətinə casusluq etmələri barədə 
təkzibolunmaz  faktlar  var.  Kitabda  sadəcə  olaraq  bunların  adından  istifadə  olun-
muĢdur. 
Digər  bir  erməni  iddiası  –  Arnold  Toynbinin  «1915-1916-cı  illərdə  Osmanlı 
Ġmperatorluğunda ermənilərə edilmiĢ hərəkətlər» adı ilə bilinən və 1916-cı ildə yenə də 
təbliğat məqsədi ilə çap olunan «Mavi kitab»dır. Artıq dünyada hər kəsə – hər bir ta-
rixçiyə,  araĢdırmaçıya,  elm  adamına  və  siyasətçiyə  bəllidir  ki,  bu  kitab  ingilis 
hökuməti tərəfindən hazırlatdırılmıĢ və müharibə təbliğatı məqsədi ilə çap edilmiĢ bir 
kitabdır. Bu da «erməni soyqırımı» deyilən uydurmanın saxtalığına dair növbəti sübut 
olmalıdır. 
Ermənilərin  tez-tez  dilə  gətirdikləri,  dünyanın  müxtəlif  ölkə  parlamentlərinə 
təqdim  edərək  müəyyən  dərəcədə  istəklərinə  çatdıqları  digər  bir  fakt  I  Dünya 
müharibəsindən sonra qurulan Divani-Hərb Məhkəmələridir. Bu məhkəmələr Ġstanbulu 
iĢğal etmiĢ və burada ağalıq edən Böyük Güclərin təzyiqi altında keçirildiyindən alınan 
qərarlar da birtərəfli olmuĢdur. Bu da məlumdur ki, ingilislərin həbs edib Maltaya sür-
günə  göndərdikləri  «Ġttihad  və  Tərəqqi»  rəhbərlərinin  «erməni  soyqırımı»  törətməsini 
sübut edən bircə dənə də fakt tapa bilməmiĢlər. Ġngilislər belə faktları tapmaq üçün çox 
ciddi  tədqiqatlar  aparmıĢlar.  AraĢdırmalar  zamanı  həbs  edilənlər  barədə  heç  bir  dəlil 
məhkəməyə təqdim edilməmiĢdir. Məhkəmənin məhkum edərək edam etdiyi Ģəxslərin 
günahsızlığını ingilis-lərin, fransızların özləri etiraf etməyə məcbur olmuĢdular. Edama 
məhkum edilənlər bəraət almıĢdılar. 
Ġngilis hökuməti «soyqırımı»na dair fakt tapmaq üçün Böyük Britaniya, ABġ, 
Fransa  arxivlərinə  də  baĢ  vurmuĢdu,  verilən  məlumatların  heç  birində  soyqırımı  ilə 
bağlı  fakt  olmamıĢdır,  əksinə  bu  məlumatların  iĢərisində  türklərə  qarĢı  er-mənilərin 
törətdikləri  cinayətlər  geniĢ  yer  almıĢdı.  Türkiyə  Respublikası  BaĢbakanlıq  Dövlət 

 
55 
 
Arxivləri BaĢ Müdirliyi tərəfindən buraxılmıĢ iki cildlik kitabda erməni komitəçiləri-
nin  518.105  türkü  öldürdükləri  tarixi  sənədlərlə  ortaya  qoyulur.  Türkiyə  dövlət 
səviyyəsində  dəfələrlə  bəyan  etmiĢdir  ki,  arxivləri  bütün  dünya,  o  cümlədən  erməni 
tarixçilərinin  üzünə  açmağa  hazırdır  və  dünya  elm  adamlarının  və  elmi  mərkəzlərin 
iĢini asanlaĢdırmaq üçün internetdə ayrıca web səhifələri də açılmıĢdır. 
Sonralar bir daĢnakçı terrorist ġərqi Anadoluda baĢ verən hadisələr barədə bu 
gerçəkləri  söyləmiºdi:  «Erzurumdan  1890-cı  ildə  baĢlayan  ilk  üsyanın  ardınca 
Qumqapıdan  davam  etdirməyimiz  ermənilərin  Kayseridə,  Yozqatda,  Çorumda  da 
ayağa  qalxmasına  səbəb  oldu.  Biz  istəyirdik  ki,  hər  iki  tərəfdən  adamlar  ölsün.  Bu 
ölümlər  iki  xalqın  bir  yerdə  yaĢamaq  istəmədiyi  anlamına  gələcəkdi.  Zeytun  və 
Sasunda buna biz nail olduq». Həqiqətən də 1892-93-cü illərdə adı çəkilən yerlərdə, 
Merzifonda, 1896-da Van üsyanı və Osmanlı Bankının tutulması, 1903-cü ildə Ġkinci 
Sasun  üsyanı,  1905-ci  ildə  Sultan  Əbdülhəmidə  sui-qəsd  edilməsi,  nəhayət  1909-cu 
ildə Adana üsyanı ermənilərin xəyanətindən xəbər verirdi.XX əsrin sonlarında Dağlıq 
Qarabağda da ona görə təxribatlar, qətllər törədilirdi ki, ermənilərlə azərbaycanlıların 
bir yerdə yaĢamasının mümkün olmadığı təsəvvürü yaradılsın.  
Türkiyə  Cümhuriyyəti  BaĢbakanlıq  Dövlət  Arxivləri  Ġdarəsinin  çap  etdirdiyi 
«Arxiv  bəlgələrinə  görə  Qafqazda  və  Anadoluda  erməni  məzalimi»  kitabında 
göstərilir  ki,  Anadolu  və  Cənubi  Qafqazda  1906-1922-ci  illər  arasında  517  min  955 
nəfər  türk-müsəlman  ermənilər  tərəfindən  qətl  edilmiĢdir.  Bunlar  yalnız  sənədlərdə 
təsbit  edilənlərdir.  Ümumiyyətlə,  bu  bölgədə  ermənilər  2  milyona  yaxın  türkü 
vəhĢicəsinə, öldürmüĢdür. MəĢhur erməniĢünas alim Castin Makkarti uzun illər apar-
dığı  tədqiqatları  ilə  bu  nəticəyə  gəlmiĢdir  ki,  ermənilər  «erməni  soyqırımı»nı 
törətdikləri  bu  cinayətləri  ört  basdır  etmək  üçün  uydurmuĢlar.  Yəni  bir  Azərbaycan 
atalar sözündə deyildiyi kimi «qara məni basınca, mən qaranı basım».