Qafar Çaxmaqlı armenizmdən terroriZMƏ erməNİ İdeoloji

Ağbyur  Serop  (ermənicə    Սերոբ  Աղբյուր),  Serop  Vardanyan  (erməni  Սերոբ 
Վարդանյան), həmçinin Serop PaĢa (1864 - 1 Noyabr 1899) - kimi tanınan 1890-
larda  ən görkəmli  fədailərdəndi. Bitlis vilayətində  anadan olmuĢdur. 1891-ci ildə, 
iki kürd aĢirəti ilə  ilə toqquĢmasından  sonra Rumıniyaya qaçır,  qətl etdiyi adamın 
tərəfdarları tərəfindən təqib olunduğundan tez- tez yerini dəyiĢir. Sonra  Ġstanbula 
yerləĢir.  DaĢnaklara  qatılır.  27  nəfərlik    qrupla    1895-ci  ilin  sonunda    ġərqi 
Anadoluya  qayıdır  və  türklərə  qarĢı  silahlı  mübarizəyə    baĢlayır.  O  da  bir 
quldurdur. Çete baĢkanıdır.  Kürd ağalardan olan BĢare Halil tərəfindən öldürülür.  
Vardan Xanasori (Sarkis Mehrabyan) (ermənicə 
Սարգիս Մեհրաբյան) (Dağlıq 
Qarabağ  anadan  olub    -  1943,  Moskvada  ölüb  )  –  EĠF-  DaĢnaksütyunun    ən 
görkəmli  çete    komandirlərin  biri  olmuĢdur.Partiyanın  silahlı  üsyanla  Türk 
hakimiyyətinə  zərbə  vurmaq  planını  yerinə  yetirmək  tapĢırıqlarını  yerinə 
yetirməkdə  usta  idi,  partiya  fəaliyyətini  əsasən  Azərbaycanda  aparırdı  . 
"Vardan"onun  partiya təxəllüsü idi. 
Gevork  Çauş (ermənicə  Գեւորգ Չաուշ; əsl adı Gevorg Kazaryan (1870 və ya 
1871  -  1907)  -  erməni  separatçılığının  öncülü  ,  məĢhur  fədai  liderlərindən  biri 
olmuĢdur. 
Gevork Sasunda (Osmanlının  Bitlis vilayəti) anadan olub. Atası Sasunun tanınmıĢ 
ovçusu idi. O, MuĢda Karabet Əziz monastır məktəbində təhsil alıb. Atası oğlunu  
bir  rahib  etmək  istəyirdi,  lakin  Gevorg    pul  qazanmaq  və  silah  almaq  üçün 
monastırdan  dörd illik  məzuniyyət götürüb və Hələbə getmiĢdi. Ərəblərin üsyanĢı 
dəstələrinə    qatılmıĢdı.  DöyüĢlərin    birində  ÇauĢ  polis  zabitini    öldürmüĢ,  15  il 

 
114 
 
həbs cəzasına  məhkum  edilmiĢdi. 1896-cı  ildə, MuĢda həbsxanadan qaçmıĢ    və o  
bir  qrup  ərəblə  Ağbyur  Seropun  dəstəsinə  qatılmıĢdı,  sonra    Sasuna  getmiĢdi. 
DaĢnaktsutyunun  üzvü idi. 1899-cu ildə Ağbyur Seropun öldürülməsi, onun vətən 
xaini olması onun çox ziddiyyətli Ģəxs olduğunu göstərən amillərdir.1904-cü ildə 
ikinci  Sasun  üsyanı  zamanı  cənub  sektorunda    komandir  idi.  1907-ci  ildə  vəfat 
etmiĢdir. 
Drastamat  Martirosoviç  Kanayan  (ermənicə 
Դրաստամատ  Մարտիրոսի 
Կանայան)  
"  Dro"  (
Դրո)  kimi  tanınan  (1883  -  1956)    erməni  siyasətçi  və  sərkərdədir.  O, 
Ġqdırın  Sürməli əyalətində (Türkiyə)  anadan olmuĢdur. 1902-ci ildə Ġrəvanda Rus 
məktəbini  bitirib,  Pyatiqorsk  hərbi  Akademiyasına  daxil  olmuĢdur.  1903-ci  ildə 
daĢnak  partiyasına  daxil  olarak  Bakıda  1905  qırğınlarında  fəal  olmuĢdu. 
Azərbaycanda  çox  qanlar  tökmüĢdür.  Ermənilər  onun  qətllərinə  hər  zaman  haqq 
qazandırmıĢlar 
Birinci  Dünya  müharibəsi  zamanı  o,  Qafqaz  cəbhəsində  döyüĢlərdə  iĢtirak  etmiĢ, 
Rusiya  ordusunun  2-ci  erməni  könüllü  briqadasına  rəhbərlik  etmiĢdir.  Van 
döyüĢlərində də komandir o idi. 1917-ci ilin sonunda  o komisar təyin olunmuĢdu. 
1918-ci  ildə  Ermənistan-Türkiyə  müharibəsi  zamanı  döyüĢlərdə  də  fəal  iĢtirak  
edərək erməni qoĢunlarına  komandanlıq etmiĢdi.  
Noyabr  1920-ci  ildə  Ermənistan  Respublikasının    hərbi  naziri  təyin  edilib. 
Ermənistan  müstəqil  sosialist  respublika  elan  edilərkən    2  dekabr  1920-ci  ildə 
Rusiya Federasiyası ilə Ermənistan Respublikası arasında müqaviləyə əsasən  Dro 
Ermənistan  aralıq  Ġnqilab  Komitəsinin  sədri  təyin  edilib.  Lakin  1920-ci  ilin  
dekabrın  əvvəllərində  Ermənistan  Ġrəvan  Ġnqilab  Komitəsinin    qərarı  ilə 
razılaĢmayıb  və  Dro  Ġnqilab  Komitəsinin  üzvlüyündən  istefa  verib.  1921-ci  ilin  
fevralında Sovet rejiminə qarĢı üsyana qoĢulmuĢ və qiyamın sonrasında  xaricə köç 
etmiĢdir. Sonrakı illərdə o Livanda, daha sonra Rumıniyada yaĢamıĢdır. 

 
115 
 
Ġkinci Dünya müharibəsi zamanı Qaregin  Njde ilə  birlikdə  sovet ordusuna qarĢı 
almanlarla əməkdaĢlıq etmiĢdir. Avropada yaĢayan erməni məhbusların Legionunu  
qurulmasında iĢtirak etmiĢdir. 8 Mart 1956-cı  ildə Beyrutda (Livan) vəfat edməĢ 
O, Bostonda (ABġ) dəfn edilmiĢdir.  
Metsn Murad  (Hambarsum Boyacıyan -1867- 1915) - erməni fədai, hayduk, Açin 
(Kilikiya)  Ģəhərində  anadan  olmuĢdur.  Ġstanbula  bir  tələbə  kimi  gedən  Murad 
Hnçakyan  partiyasının  üzvü  olmuĢ  və  1890-cı  ildə  Qumqapı    nümayiĢinin 
liderlərindən biri idi.  Bu hadisədən sonra Murad Fransaya , Yunanıstana oradan da  
Amerikaya qaçmıĢdır. 
1893-ci ildə Sasun erməni sakinlərinə yardım təĢkil etmək adı ilə  Qafqaza  getmiĢ, 
bir  il  sonra  isə  Andranik  ilə  birlikdə  1894-cü  il  Sasun  üsyanını  təĢkil  etmiĢdi.Və 
daha  sonra    Murad  həbs  edilmiĢdir.    O,  101    il  həbs  cəzasına    məhkum  olunaraq  
Trablusdakı  bir həbsxanaya göndərilmiĢdi,  1905-ci ildə o Hnçakyan Partiyasının 
Mərkəzi Komitəsinin üzvü seçilmiĢdir. 1906-cı ildə partiya dostlarının  köməyi ilə  
həbsxanadan  qaçmıĢ,  1908-ci  ildə  Gənc  Türklərin  qələbəsindən  sonra  Ġstanbula 
dönmüĢdü. Adana millət vəkili seçilmiĢdi , lakin 1915-ci il aprelin 24-də   üsyanda 
əli olduğuna görə o da 234 nəfər erməni komitəçisi ilə birlikdə sürgün edilmiĢdi. 
Sebastatsi  Murad  (Murad  Xrimyan,  baĢqa  adı  Hakobyan,  1874  -1918  Ən  fəal 
fədailərdən biri idi, Ermənistan milli qəhrəmanı sayılır. Bir yoxsul kəndli ailəsində, 
Kovtun kəndində anadan olmuĢ, iĢləmək üçün Ġstanbula getmiĢdir. Əvvəlcə Hnçak 
partiyasına,  sonra  daĢnak  partiyasına  qoĢulmuĢ,  1890  –cı  illərin    əvvəllərində 
erməni nümayiĢlərində iĢtirak etmiĢdir. 
1904-cü  ildə  Sasun  üsyanı  zamanı  görkəmli  rol  oynamıĢdır.  Üsyanın 
yatırılmasından    sonra  Vanda  fəaliyyət  göstərən  fədai  qruplarına  daxil  olmuĢ  və 
Türk hakimiyyətinə qarçı mübarizəsini davam etdirmiĢdir. 
1905-1906 qırğınları zamanı   Zəngəzur Müdafiə  qərargahının rəhbəri təyin edilib 
və Kafanda azərbaycanlıların məhv edilməsində iĢtirak edib . 

 
116 
 
 1918-ci  ildə  Qafqaz  Cəbhəsinin  süqutundan  sonra,  Erzincanda    türk  əhalinin 
soyqırımına rəhbərlik  edib və yerli erməni əhalisinin evakuasiyanı təĢkil edib. 4 
avqust 1918-ci ildə Bakıda öldürülüb. 
Arşak  Nersisyan  (ermənicə    Արշակ  Ներսիսյան  1872  -  1940)  -Hnçakyan 
partiyasının  liderlərindəndi, sonra  daĢnak olmuĢdur.Sasun  və  MuĢda  Türklərə 
qarĢı  vuruĢub.    Əsir  düĢüb.Murad  Sebastatsi  ilə  birlikdə  erməni  qaçqınlarına 
maliyyə  yardımını  təmin  etmək    üçün  fond  yaradıb.  1920-ci  ilin  mayında    silahlı 
qiyamın  yatırılmasında  iĢtirak  edib.  Ermənistan  Respubliksı  parlamentinin  üzvü 
idi. 
Hamazasp  Srvantstyan  (ermənice   
Համազասպ    Սրվանձթյան)  -  XX  əsrin 
erməni Fedai  hərəkatının aktiv iĢtirakçısıdır. O, 1873-cü ildə anadan olub 1921-ci 
ildə öldürülmüĢdür.Van Ģəhərində anadan olmuĢdur.  Gənc  yaĢlarından o, inqilabi 
hərəkatda fəal iĢtirak etmiĢdir.  
Hamazasp  1905-1906-cı  illərdə    Erməni-Türk  qırğınları  zamanı    ġuĢada  çox 
qırğınlar  törətmiĢdir.  1908-ci  ildə  daĢnak  liderləri  ilə  birlikdə  çar  hökuməti 
tərəfindən həbs olunmuĢ və 15 il Sibirə sürgünə göndərilmiĢdir. Lakin 1913-cü ildə 
xilas  olmağı    bacarmıĢ    və    Avropaya  getmiĢdir  və  1914-cü  ildə  Ġstanbula  
gəlmiĢdir.  Birinci  Dünya  müharibəsi  zamanı,  Hamazasp  erməni  könüllü  silahlı  
dəstəsinə  rəhbərlik  etmiĢdir.  Bir  çox  döyüĢlərdə  iĢtirak  etmiĢdir.  Onun  qəddarlığı 
xalq arasında bilinən bir gerçəkdir. 
Fevral  1917-ci  ildə  Rusiya    tərəfindən    polis  komandiri  təyin  edilib.  Bakıda  mart 
1918-ci  il  qırğınlarının  fəal  iĢtirakçısıdır,    həmin  ilin  may  ayında  S.  ġaumyan 
"Sovet hakimiyyəti qurmaq üçün"  onu Qubaya  göndərib. Və Quba Ģəhəridə daxil 
olmaqla    Quba  rayonunun    122  müsəlman  kəndi  yandırmıĢdır,    ADR  istintaq 
komissiyasına görə   bunları  məhz  Hamazaspın dəstəsi   törətmiĢdir.  2007-ci ildə 
Quba  Ģəhərində  stadionun  tikintisi  zamanı  kütləvi  məzar  aĢkar  edilmiĢdir. 
Azərbaycan alimlərinin araĢdırmalara görə  bu insan qalıqları 1918-ci  il qırğınları  

 
117 
 
zamanı Hamazaspın dəstəsinin törətdiyi cinayətlərdən biridir. 1918-ci ilin yay və 
payızında  o,  Qafqaz  Ġslam  Ordusuna  qarĢı  ,    ―Bakının    müdafiə  döyüĢlərində‖ 
iĢtirak  etmiĢdir.   Bundan  sonra  Hamazasp  Ġrana  qaçmıĢdır.  Birinci  Dünya 
müharibəsi  baĢa  çatdıqdan  sonra,  o,  Ermənistana  qayıtmıĢ    və  tezliklə  o    Yeni 
Bejazit  bölgəsində  erməni  ordusunun  komandanı  təyin  edilmiĢdir.  1920-ci  ildə 
Türkiyə-Ermənistan müharibəsində iĢtirak etmiĢdir. Sovet hakimiyyəti 1921-ci ildə 
Hamazaspı  həbs  etmiĢ,  həbsxanada  Ġrəvanda  kommunistlər  tərəfindən  edam 
edilmiĢdir. 
Andranik   Ozanyan  (ermənicə 
Անդրանիկ Թորոսի Օզանյան, 25 fevral 1865 
- 31 avgust1927) - XIX əsrin sonu erməni separatçılıq   hərəkatının rəhbərlərindən 
biri  hesab  olunur  .  Bolqarıstan  milli  qəhrəmanıdır.  Həmçinin  hərbi  lider  kimi 
tanınan Andranik Ozanyan ġapin-Karahisarda (Türkiyə, Giresun vilayəti)  anadan 
olub. BaĢ fədailərdən olan Andranik çox böyük qırğınlar törətmiĢ və bu cinayətlərə 
cavab  verəcəyindən  qorxaraq    ABġ-a  qaçmıĢ  və  orada  da  ölmüĢdür.  Qəbri 
Fransanın  Per-  LaĢez  qəbristanlığından  2000-ci  ildə  Ermənistana  gətirilmiĢdir.    (  
Ərtaflı bəhs ediləcəkdir – Qafar Çaxmaqlı) 
Fədailik Qarabağ savaşında da   
ermənilərin əsas ideolojisi halına gətirilmiĢ və bu adlarını çəkdiyimiz terrorçuların 
adına  fədai  dəstələri  qurulmuĢdur.  ‖Fədai,  can  fədai‖  adlı  fədai  mahnısı  yenə 
populyar olmuĢdur.  (Onun haqqında geniĢ bəhs edilmiĢdir- Qafar Çaxmaqlı). 
1992-1994-cü  illərdə    Qarabağ  müharibəsi  zamanı  erməni    fədai  dəstələrinin 
üzvləri    savaĢ  meydanında  idilər.  Dünyanın  hər  yerindən  fədailər  –  terrorçular 
Qarabağa axıĢıb gəlmiĢdilər. Ən məĢhur fədai  Qarabağda öldürülmüĢ  beynəlxalq 
terrorçu    Monte  Melkonyan  idi.  Onun  da  baĢının  kəsilərək  ermənilərə  təhvil 
verilməsini iddia edən döyüĢçü var.  
Erməni  fədailiyi    əslində  terror  deməkdir.    Onun  terrorizmlə  heç  bir  fərqi 
yoxdur.  Bir  neçə  erməni  fədaisini  tanıtdırmaqla  biz  onların  əsil  terrorçu 

 
118 
 
kimliyinə  də  işıq  saçmaq  istədik.    Aşağıdakı  cədvəldə  isə    təqdim  etdiyimiz 
Qarabagda  vuruşan  erməni  fədai-  terrorçu    dəstələrin  tam  olmayan 
siyahısıdır. Bunu ingilis mənbələrindən əldə etmişik.  Ermnilərin öz mənbələri 
də bunu yalanlamır.  
№  İngiliscə adı 
 Ermənicə adı 
 Ermənicənin 
tərc. 
Nəfər 
(mak
). 
 
Komandir
i 
 
Q
. 
1  "ALA" 
«
ՀԱԲ» 
HAB 
5000 
Razmik 
Vassilian
 
 
2  "Tigran Metz" 
«
Տիգրան Մեծ» 
Tigran Mets 
400 
Armenak 
Armenaky
an
 
 
3  "Sasuntsi David" 
«
Սասունցի 
Դավիթ» 
Sasuntsi Davit  500 
Arkady 
Ter-
Tadevosya
n
 
 
4 
"Andranik 
Zoravar" 
«
Անդրանիկ 
Զորավար» 
Andranik 
Zoravar 
400 
? 
 
5  "Vrizharuner" 
«
Վրիժառուներ» 
Vrijarunyer 
200 
? 
 
6 
"Dashnaktsakann
er" 
«
Դաշնակցականն
եր» 
DaĢnaktsakan
ner 
200 
Tatul 
Krpeyan
 
 
7  "HyeDat" 
«
Հայդատ» 
Haydat 
200 
? 
 
8  "Mush" 
«
Մուշ» 
Mush 
300 
? 
 
9  "Nork-Marash" 
«
Նորք - Մարաշ» 
Nork - Marash  200 
? 
 
1 "Sassoon" 
«
Սասուն» 
Sasown 
100 
Sasun 
 

 
119 
 
0 
Mikaelyan
 
1
1 
"Ashot Erkat" 
«
Աշոտ Երկաթ» 
Ashot Yerkat'  250 
? 
 
1
2 
"Malatya-
Sebasia" 
«
Մալաթիա 
- 
Սեբաստիա» 
Malat'ia 
- 
Syebastia 
200 
Vahan 
Zatikyan
 
 
1
3 
"Arabo" 
«
Արաբո» 
Arabo 
40-
200 
Simon 
Achikgezy
an
 
 
1
4 
"Parapats 
martikner" 
«
Պարապած 
մարտիկներ» 
Parapats 
martiknyer 
300 
H.G. 
Mkrtchyan
 
 
1
5 
"Razdan" 
detachment 
«
Հրազդանյան 
ջոկատ» 
Hrazdanhan 
jokat 
200 
Zarzand 
Danielian
 
 
1
6 
"Crusaders" 
«
Խաչակիրներ» 
Xachakirnyer  ? 
Garo 
Kahkejian
 
 
1
7 
"Tsegakron" 
«
Ցեղակրոն» 
Tseghakron 
? 
Hagop 
Khachatrya
n
 
 
1
8 
"Sasna tsrer" 
«
Սասնա ծռեր» 
Sasna tsryer 
? 
Samvel 
Gevorgyan
 
 
1
9 
"Suicide Squad" 
«
Մահապարտներ
ի ջոկատ» 
Mahapartnyeri 
jokat 
150 
Alexander 
Tamanyan 
 
2
0 
"The Deers" 
«
Եղնիկներ» 
Yeghniknyer 
400 
Shahen 
Meghrian
 
 
2
1 
"Ossetian 
detachment" 
«
Օսետինյան 
ջոկատ» 
Ōsyetinhan 
jokat 
? 
Mirza 
Abayev
 
 

 
120 
 
2
2 
"Shushi" 
«
Շուշի» 
Showshi 
? 
Zhirayr 
Sefilyan
 
 
2
3 
Yerkrapah
 
«
Երկրապա» 
Yerkrapa 
? 
Vazgen 
Sargsyan
 
 
2
4 
"Nart" 
«
Նարտ» 
Nart 
? 
? 
 
2
5 
"Black Panther" 
«
Սեվ հովազ» 
Syev hovaz 
? 
Ruben 
Egoyan
 
 
2
6 
"Cobra" 
«
Կոբրա» 
Kobra 
? 
B. 
Agasaryan, 
N. Gulyan 
 
2
7 
The 
Eagle 
Kamikazes 
Առծիվ 
Մահապարտներ 
Artsiv 
Mahapartnyer 
? 
Vazgen 
Sargsyan
 
 
2
8 
Aknalich 
? 
? 
? 
? 
 
2
9 
Echmiadzin 
detachment 
? 
? 
? 
? 
 
3
0 
Hadrut 
detachment 
? 
? 
? 
? 
 
3
1 
Sisian 
detachment 
? 
? 
? 
? 
 
3
2 
Kapan 
detachment 
? 
? 
? 
? 
 
3
3 
Martakert 
detachment 
? 
? 
? 
Norayr 
Danielian
 
 
3 "Nikol Duman" 
 
Նիկոլ Դուման  
? 
? 
Armen 
 

 
121 
 
4 
Martirosya
n
 
 
 Bu  dəstələr  Azərbaycan  ərazisində    cinayətlər  törətmiĢlər  .  Onların  cavab 
verəcəkləri gün uzaqda deyil və  bu dəstələrin hərbi cinayətlər törətmələri ilə bağlı 
sənədlər  mövcuddur.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
122 
 
 Njdenin  “Tsexakronizm” təlimi və  faşizmlə işbirliyi  
 
                                                                         ―Mən Yer Kürəsindəki ilahi izləri  
                                                                           öz erməni soyumda 
                                                                          oxudum, gördüm,  opdüm, təzim etdim –  
                                                                          Tsexakrona çevrildim”.  
Bu fikir Qaregin  Njdeyə məxsusdur, o adama ki, bütün ömrü boyu türklərə qarĢı 
vuruĢub.    Həm  savaĢ  meydanında  ,    həm  də  ideoloji  cəbhədə.    Bütün  həyatını 
Türkə və Türklüyə zərbə vurmağa xərcləyib. Bir hərəkat və bir də təlim yaradıb ki, 
bu  iĢi    tarix  boyu  davam  etdirsinlər.  Davam  etdirilirmi?  Birmənalı  Ģəkildə  deyə 
bilərik  ki,  bəli!  Bu  gün  Njde  və  onun  təlimi  erməni  ideologiyasının  Türklüyə 
mübarizə qaynağıdır 
 Kimdir  bu  Ģəxs?  Bu  qədər  nifrət  onda  hardandır?    Qaregin  Njde  1866-cı  ildə 
Ġrəvan  quberniyasında  anadan  olub  1955-ci  ildə  Rusiyanın  Vladimir  Ģəhərindəki 
həbsxanada  ölən    bu  adamı  ermənilər  nədən  milli  qəhrəman,  milli  ideoloq  
sayırlar? Bəlkə Tseğakrona görə? 
Tsexakron  –ermənicə    iki  sözün  –“
ցեղ”(  irq)  ve  “կրոն”(din)  kəlmələrinin 
birləşməsidir. Qaregin Njde (Qaregin Ter- Harutyunyan) tərəfindən  ortaya atılan 
bu      hərəkata    Tsexakron,    onun  ideoloji  təliminə  isə  Tsexakronutyun 
(tsexakronizm)  adı verilmiĢdir. Ermənistan Respublikası bu təlimi əsas alaraq  öz 
dövlət  siysətini  müəyyənləĢdirir.  Dövlət  baĢçısı  Serj  Sarkisyanın  rəhbəri  olduğu  
Ermənistan Respublikaçılar partiyası  Njdeni özlərinin lideri, ideoloji öndəri  sayır.   
O  həm  də    ermənilərin  ən  məĢhur  tarixi  Ģəxsiyyətlərindən  biri  hesab  olunur.  
Erməni  milli  Ģovinizmini  əsrin  ilk  onilliklərində  davam  etdirdiyi  siyasəti  ayaqda 
tutmaq  və  onu  bütün  ermənilər  yaĢayan  yerlərə  çatdırmaq  üçün    belə  bir  təlimə 
ehtiyac  var  idi-qənaətindədi  Ermənistan  toplumu.      Burada    əsas  məqsəd, 
Tsexakron  ideologiyası  çərçivəsidə    guya    erməni  millətini,  ana  köklərindən 
uzaqlaĢmaq  təhlükəsi  qarıisinda  qalan    Erməni  diasporasını  və  xüsusilə  gəncləri  

 
123 
 
yenidən səfərbər edərək Türkiyəyə qarĢı bir hərəkat meydana gətirmək idi. Garegin 
Njde  çnce  savaı  meydanında  Türklərə  divan  tutmağa  çalıĢmıĢdır.  Qəddarlıqda 
Andranikdən  geri  qalmayan  bu  Ģəxsin  tökdüyü  qanların  sayı-hesabı  yoxdur. 
Ġstədiyinə nail ola bilməyən (əslində ermənilər nə istəmiĢdilər onu artıqlaması ilə 
almıĢdılar)  Nyde  bu  təlimi  yaratmağanə  zaman  baĢalamıĢdır?  1922-ci  ildə 
Təbrizdən dönərək Sofyaya yerləĢmiĢ olan  Njde Türklər əleyhinə ilk yazılarını da 
bu  tarixdən  baĢlayaraq  nəĢr  etdirməyə  baĢlamıĢdı.  Məsələn,  "Lernhayastanın  ( 
Dağlıq  Ermənistan  )  Qəhrəman  Müqaviməti"  (Buxarest,  1923),  "Gündəliyimdən 
səhifələr (Qahirə, 1924)", "Övladlar atalarına qarĢı mübarizəsi (Selanik, 1927)" və 
s.  Kitablarında bu təlimin konturlarını müəyyən etmiĢdi.  Həmin dövrdə və daha 
sonrakı  illərdə  Njde,  daĢnaklar  tərəfindən    buraxilan  ―Hayastan‖  (Plovdiv), 
―Araks‖ (Sofiya), ―Azatamart‖ (Paris)  kimi müxtəlif jurnal və qəzetlərdə aktiv rol 
almıĢdı.  Bütün  yazılarının  tək  hədəfi  türklər  və  Türkiyə;  tək  məqsədi  də  xarici 
ölkələrə    dağılmıĢ  ermənilərdə  türklərə  və  Türkiyəyə  qarĢı  genetik  bir  nifrət 
meydana  gətirmək  idi.  Sonra  Bolqarıstandan  ABġ-a  gedərək  bu  təlimi  yaymaqla 
məĢğul  olmuĢdur.  Bu  ―nəzəriyyə‖  ilə    ermənilər  irqçi    Tsexakronunu  faĢizmə 
yaxınlaĢdırırdı.   
   Tsexakron əslində erməni faşızmıdir.  
Tsekkron  bir  Nasyonal  Sosialist  təlimdir  və  dünya  ermənilərinin  də  türklərə  və 
Türkiyəyə  qarĢı  davranıĢlarının  təməlində  Garegin  Nıjdenin  düĢüncələri  yer  alır. 
Erməni  araĢdırmaçı  Smbat  Hovhannisyan  özünün    ―Tsexakronutyun  və  faĢizm‖( 
―Սմբատ 
Հովհաննիսյան  
Ց  Ե  Ղ  Ա  Կ  Ր  Ո  Ն  ՈՒ  Թ  Յ  ՈՒ  Ն     ԵՎ    Ֆ  Ա  Շ  Ի  Զ  Մ (Ի ր ա կ ա ն 
ու թ յ ու ն   և   կ ե ղ ծ ի ք) adlı məqaləsində bu təlimin faĢizmlə mqayisə edərkən 
bu  təlimin  daha  irqçi  olduğunu  önə  sürür.  Bu  təlimi  irqçi  təlim  olarq 
qiymətləndirənlər  çoxdur.  Ermənistandan  kənarda    bu  məsələyə  münasibət 
bildirilməmiĢ  və  təəssüf  ki,    bu  mövzuya  indiyəcən  olan  yanaĢmalar  ibtidai  
yanaĢma  səviyyəsində  olmuĢ  və  erməni  irqçiliyinin  kökündə  məhz  bu  təlimin 
durduğu açıq- söylənməmiĢdir.   

 
124 
 
Ermənistanda  bu  təlim  yalnız  ictimai  təsirə  sahib  deyil,  dövlət  rəhbərliyinin    də  
siyasi  xəttini  müəyyən  edir.  Məsələn  Ermənistan  Respublikaçılar  Partiyasının 
proqramında  belə  deyilməkdədir:  "...partiyamıza  əsas  düĢüncə  tərzi  Garegin 
Njdenin təlimi üzərində  qurulur‖.  Bununla da Serj Sarkisyanın partiyasının hansı 
təməl uzərində qurulduğu  bəlli olur. 
Njdenin  faşizmə  simpatiyası  bilinən  bir  gerçəkdir.  O  faĢist  Almaniyası  ilə 
əməlli-  baĢlı  iliĢki  içərisində  olmuĢ  və  ordu  quraraq  Sovet  hökumətinə  qarĢı 
vuruĢmuĢdur. Bununla  və digər məsələlərlə bağlı verəcəyimiz  Ģərhlərdə bu açıqca 
görünəcəkdir  ki,  Njdenin  təlimi  irqçidir,  insanlıq  əleyhinə  yönəldilmiĢdir.    Öncə 
Njdeni tanımağa ehtiyac var. Kim idi bu təlimi yaradan Ģəxs?  
Qaregin  Njde  20  yanvar 1866-cı  ildə  İrəvan  quberniyasının    Naxçıvan  qəzasında 
anadan  olmuşdur. 1902-ci  ildə Peterburq  universitetinin  hüquq  fakültəsinə  daxil 
olmuş, 1904-cü  ildə  təhsilini  yarımçıq  qoyub,  erməni  millətçilərinə  qoşulmuşdur. 
Sonra   İrana köçərək  daşnakların  orada  təşkil  etdiyi  hərbi  məktədbə  təhsil  alır, 
daha  sonra Sofiyadakı  zabit  məktəbinə  daxil  olur.  Məktəbi  bitirdikdən  sonra 
Murad Sebastatsinin başçılıq etdiyi erməni silahlı dəstələrindən birinə girir. Eyni 
vaxtda  Qareqin Daşnaksütyuna üzv  olur  və  Njde  ləqəbini  alır. 1909-cu  ildə 
Rusiyaya (Qafqaza)  silah  almaq  məqsədi  ilə  qəlir.  Njde  burada  həbs  olunur. 
Lakin 1912-ci 
ildə 
azad 
olunur 
və Bolqarıstana qayıdır.  
Balkan 
müharibəsində Osmanlı  imperiyasına qarşı  döyüşlərdə  iştrak  edir,  272  nəfərlik 
könüllü  erməni  dəstəsinə  başçılıq  edir.  Birinci  Dünya  müharibəsi başlayanda 
Rusiya  imperiyasının  Sofiyadakı  səfirliyinə  qələn    Qareqin  Njde  öz  xidmətlərini 
təklif  edir.  Drastamat  Kanayanın  (Dro)  başçılıq  etdiyi  erməni  könüllü  dəstəsinin 
komandir  müavini  təyin  olunur. 1915-ci  ilin  mayında  3-cü  dərəcəli  Müqəddəs 
Vladimir, 4-cü dərəcəli Müqəddəs Anna ordenləri ilə, həmin ilin iyulunda isə 2-ci 
və 3-cü dərəcəli Georqi xaçı ilə təltif olunur.Daşnakların Türkiyəyə qarşı vuruşan 
dəstələrindən  birinə  rəhbərlik  edən  Njde Ermənistan respublikasının  ordu 
quruculuğu  məsələləri  ilə  də  məşğul  olur. 1919-cu  ilin  sentyabrında,  daşnak 
hökuməti 
tərəfindən Zəngəzura göndərilir, 
onun 
vəzifəsi 
bu 
əraziləri 
azərbaycanlılardan  təmizləmək  idi.  Njdenin  rəhpərlik  etdiyi  silahlı  dəstələr, 

 
125 
 
burada  yaşayan  azərbaycanlı  əhalinin  kütləvi  qətli  ilə  məşğul  olur,  Njdenin 
bilavasitə  rəhbərliyi  və  göstərişi  ilə  azərbayacanlılar  yaşayan  kəndlər  yandırılır, 
əhalisi qətlə yetirilir və öz evlərindən qovulur. 
Njde  həmçinin  Vedibasarda  və  Göyçə  mahalında  azərbaycanlı  əhaliyə  qarĢı 
qırğınlar  törədir.  Njdenin  dəstələri  1920-ci  ildə Azərbaycan  Demokratik 
Respublikasının ordusu ilə döyüĢlərdə iĢtrak edir. Ən gərgin döyüĢlər 1920-ci ilin 
mart  ayında  qedir.  Azərbaycan  Sovet  Rusiyası  tərəfindən  iĢğal  edildikdən  sonra 
Njde  Sovet  ordusunun  hərbi  birləĢmələri  ilə  də  döyüĢlər  aparır.  1920-ci  ilin 
sentyabrında  Sovet  ordusunun  hissələri  Qafanı  tutur,  Njde  öz  dəstələri  ilə  Meğri 
tərəfə çəkilir və burada mövqe tutur. 1920-ci ilin qıĢında Njde Zəngəzurdakı digər 
erməni dəstələri ilə birgə qırmızı ordunu sıxıĢdırıb çıxara bilir. 25 dekabr 1920-ci 
ildə  Njde  və  silahdaĢları  Zəngəzurda  "Dağlıq  Erməni  Respublikası"nın 
yaradılmasını  elan  edirlər.  1921-ci  ilin  fevralında  Ermənistanda  kommunistlərə 
qarĢı yönəlmiĢ üsyan, qırmızı ordunu əsas güvvələrini Ġrəvan üzərinə göndərməyə 
vadar  edir.  Bütün  bu  zaman  ərzində  silahlı  erməni  dəstələri  Qarabağ  və 
Naxçıvanda yaĢayan azərbaycanlı əhalinin kütləvi qətllərini törədir. 
Qareqin  Njde  özünü  yaratdığı  oyuncaq  respublikanın  "ali  baĢ  komandan"ı  elan 
edir. Lakin iyulun ilk günlərində hücuma keçən sovet qoĢunları, erməni dəstələrini 
darmadağın edir və Ndje öz dəstələrinin qalıqları ilə Ġrana qaçır. 
Qafqazdan  qaçandan  sonra  Njde  Bolqarıstana  qəlir  və  bu  ölkənin  vətəndaĢlığını 
qəbul  edir.  Lakin 1933-cü  ilin  yayında ABġ-a  köçür,  burada  o  Tanderqyana,  türk 
səfiri  Muxtar  bəyin  öldürülməsində  kömək  etmək  niyyətində  idi.  ABġ–da  Njde 
"Tseqakron" hərəkatını təsis  edir  (qatı  millətçi, faktiki  faĢist  ideologiyasına  malik 
təĢkilat).  1937-ci  ildə  DaĢnaksütunun  sıralarından  ayrılır. FaĢist  Almaniyası ilə 
əlagələr yaradır, Rozenberqlə görüĢür, onları Türkiyəyə hücum etməyə çağırır və 
öz köməyini təklif edir. 
1942-ci  ildə general  Dro   (Draztamat  Kanayan)  ilə  birlikdə  Vermaxt  nəznində 
erməni hərbi birləĢmələrinin formalaĢdırılmasında iĢtrak edir. 

 
126 
 
15  dekabr 1942-ci  ildə  Njde  almanların  yaratdığı  "Erməni  milli  Ģurası"nın  7 
üzvündən  biri  və  "Azad  Ermənistan"  qəzetinin  redaktor  müavini  olur.  Dro  və 
Njdenin baĢçılıq etdiyi erməni hərbi birləĢmələri, Krım yarımadasının iĢğalında və 
Qafqazdakı döyüĢlərdə iĢtirak etmiĢdilər. 
Almaniya  rəhbərliyi  Qafqazdakı  və  Türkiyədəki  erməni  əhalisini  bu  ölkələrdə 
qarıĢıqlıq  yaratmaq  üçün  istifadə  etməyə  hazırlaĢırdı,  lakin  cəbhədəki 
uğursuzluqlar onları bu planlarından imtina etməyə məcbur etdi. 
Sovet  ordusu  Bolqarıstana  qirəndə  Njde,  müharibənin  sonunun  yaxınlaĢdığını 
görüb  özünə  yeni  müttəfiqlər  axtarır  və  sovet  generalı  Tobluxinə  məktubla 
müraciət edir. Məktubunda o, özünə bəraət qazanmaq məqsədilə nasistlərlə yalnız 
onların  Türkiyəyə  müharibə  elan  edəcəyinə  inandığı  üçün  əməkdaĢlıq  etdiyini 
iddia edir və Sovet Ġttifaqının Türkiyəyə müharibə elan etməsinin zəruri olduğunu 
bildirir,  özünün  isə  bu  iĢdə  SSRĠ  ordusuna  istənilən  yardımı  edəcəyinə  söz  verir. 
Lakin sovet hərbi əkskəĢviyyatı onu həbs edərək Moskvaya göndərir. Bir müddət 
Dövlət  Təhlükəsizlik  nazirliyinin  həbsxanasında  qaldıqdan  sonra  Njde  Yerevana 
göndərilir.  Məhkəmə  zamanı  Qareqin  Njde  antisovet  fəaliyyətində  və  kütləvi 
qətlləri təĢkil etməkdə günahkar bilinir və 25 illik həbs cəzasına  məhkum olunur. 
Njde 21 dekabr 1955-ci ildə Vladimir Ģəhərində həbsxanada vəfat edir. 
2004-ci ildə Ermənistanda,  indi iqtidarda olan Respublikaçılar Partiyası tərəfindən 
çap  edilmiĢ  ―Garegin  Njdenin  Təlimi‖  kitabı  hər  bir  erməni  üçün  stolüstü  kitab 
anlamına gəlir. ( ―Garegin Njde i eqo uçeniya‖ Ġzdatel, Respublikanskaya Partiya 
Armenii , Yerevan-2004)  
Bu gün kasıb Ermənistanın  müstəqillikdən sonra ən böyük büdcəli (7 milyon ABġ 
dolları),    filmi  ―milli  qəhrəman‖  Garegin  Njde  haqqında  çəkilən  film  olmuĢdur 
(2013-də  nümayiĢ  olunmağa  baĢlamıĢdır).      Burada  ilk  erməni  respublikasının 
(1918-1920) 
hərbi 
lideri 
olmaqla 
bərabər, 
Njde 
1930-cu 
illərdə 
―Tseğakron‖(millətçi,  xristian  və  bütpərəst  mistizminin  irqçi  birləĢməsi)  adlı 
ideologiya  yaratması  qabardılır  və  Ermənistanı  Stalinin  Sovet  Ġttifaqından  azad 
etmək üçün Hitlerin erməni legionunun qurulmasında aktiv iĢtrak etmiĢ bir Ģəxsin 

 
127 
 
film  qəhrəmanı  kimi  nələr  etdəyə  maraq  mövzusudur.  .  Bu  faktlar  filmdə  heç  
göstərilmir,  ölkənın  millətçi  tarixçiləri  və  siyasətçiləri  tərəfindən  onun  bu 
―fədakarlığı ― təmizə çıxarılır.  
 Erməni  sənətkarları açıq-  aĢkar  irqçi  qrupla bağlı bir Ģəxsi  tərənnüm  etmək  üçün 
öz  elitasına  sənəti  istismar  etməyə  icazə  vermiĢlər.  Njdenin  və  onun  cəfəng 
―ideologiyasının‖  ölkəni idarə  edən  Respublikaçılar  Partiyası  tərəfindən qəbul  və 
tərənnüm edilməsi  erməni toplumunun nə gündə olduğunun sübutudur. 
 Erməni irqçi yaddaĢı, Tsaxakron özü də  heç bir əsası olmayan bir qorxu üzərində 
qurulub – sanki 20-ci əsrin sonunda  azərbaycanlılara qarĢı törədilən vəhĢiliklərin 
etiraf  edilməsi  hər  hansı  bir  Ģəkildə  1915-ci  ildə  Osmanlı  Türkiyəsində  baĢ  verən 
erməni  soyqırımının  tarixi  həqiqətini  və  mənəvi  iyrəncliyini  sarsıdacaq-  fikri 
hamının baĢı üstündə asılmıĢ Domokl qılıncıdır.  Bu qılınc bu gün xəyali  Njdenin  
əllərindədir. Ermənilər bu filmə  hələ çox baxacaqlar ve onun bu fikrini hər zaman 
özlərinə  hələ  çox  yolgösteren  hesab  edəcəklər:  “Bizim  bəlamız  o  deyildir  ki,