Qafar Çaxmaqlı armenizmdən terroriZMƏ erməNİ İdeoloji

Karabağinfo.com  e- jurnalı, 2012 sentyabr) 
Ermənilərin  bu  gün  Ġrəvan  Ģəhərinə  iddiaları  da  əsassızdır.  Yenə  də  Ġlyas 
Babayevin  çalıĢmalarında  bu  iddianın  mənasız  və  qeyri  elmi  olduğu  sübut 
olunur.   Müəllif  yazır  ki, e.ə. IX  əsrdə  Van  gölü  ətrafında  yaranan  Urartu  dövləti 
padĢah  ArgiĢtinin  (e.ə.  786-764-cü  illər)  hakimiyyəti  dövründə  çox  gücləndi  və 
Araz çayından Ģimalda xeyli əraziləri tutdu. E.ə. 782-ci ildə ArgiĢti yerli qəbilələri 
əsarətdə saxlamaq üçün indiki  Ġrəvan Ģəhərinin yerində Erebuni qalasını tikdi. Bu 
ərazidə  ArgiĢtixnili  Ģəhəri  salındı.  Daha  çox  Urartu  abidələri  indiki  Türkiyə, 
Ģimali-qərbi  Ġranda  (Cənubi  Azərbaycanda)  yerləĢir.  Urartu  haqqında  bir  sıra 
əsərlərin  müəllifi,  çox  məĢhur  alim,  akademik  B.B.Piotrovski  haqlı  olaraq 
yazmıĢdır  ki,  urartuların  varisi  ermənilər  deyil,  bu  qədim  dövlətin  yerləĢdiyi 
ərazidə  yaĢayan  bütün  xalqlardır.  Etnik  və  dil  cəhətdən  ermənilərin  urartularla 
yaxınlığı yoxdur.  Demək arilərin də ermənilərə aidiyyatı yoxdur 
Ermənilərin  dil  cəhətdən  qədim  xuritlərlə  də  yaxınlığı  yoxdur.  Erməni  dili  Hind-
Avropa dil  ailəsinə  aid edilir, amma  bəzi erməni  alimləri  bu  dilin heç bir bənzəri 
olmamasını əsas gətirərək və sintaksis yapısı etibarı ilə Asiya dillərinə aid olması 
haqqında yeni elmi görüĢlər mövcuddur. GünəĢ allahının  hind-avropalıların allahı 
kimi  göstərilməsi  də  bir  erməni  uydurmasıdır  Belə  Ģey  yoxdur  .  Lakin  GünəĢə 
qədim  dövrlərdə  dünyanın  əksər  ölkələrində  yaĢayan  insanlar  sitayiĢ  edirdilər. 
Hətta  Kolumba  qədərki  Amerika  hinduları  da  GünəĢi  allah  sayırdılar.  Qədim 
Misirdə  isə  GünəĢ  baĢ  allah  sayılırdı.  Məlum  olduğu  kimi  misirlilər  hind-avropa 
xalqlarının dil ailəsinə daxil deyildilər. 
Misirlilərin  dili  sami  dilləri  ailəsinə  daxil  idi.  Deməli,  onların  ermənilərlə  də 
qohumluğu olmayıb. Azərbaycanın qədim dövləti olan Albaniyada da GünəĢ 2 min 
il əvvəl Strabonun yazdığına görə, allahlardan biri sayılır və ona sitayiĢ olunurdu. 
Azərbaycan  albanlarının  da  ermənilərlə  heç  bir  qohumluğu  olmayıb.  Bütün  bu 
məsələlərə  aid  çoxsaylı  tədqiqat  əsərləri  mövcuddur.  Məncə,  onlar  bütün 
tədqiqatçılara  məlumdur.  Ġndiyə  kimi  e.ə.  II  minilliyin  ortalarında  Kiçik  Asiyada 
öz  dövlətlərini  yaradan  mitanilərin  də  ermənilərlə  hər  hansı  qohumluğunun 

 
83 
 
olduğunu heç kəs sübut etməmiĢdir. Ġ.M.Dyakanov haqlı olaraq yazır ki, ən qədim 
erməni  daĢıyıcıları  Kiçik  Asiyaya  e.ə.  II  minilliyin  axırlarında  gəlmiĢlər.  Yazılı 
mənbələrdə ermənilərin adı ilk dəfə e.ə. VI əsrdə çəkilmiĢdir.  Bu xalqın isə indiki 
haylara heç bir dəxli olmadığını erməni alimi  R. Acaryan da söyləyib. 
Ermənicə  mənĢəcə  Hind-Avropa  dil  ailəsinə  aid  edilsə  də  bu  ailə  içində  birbaĢa 
yaxın  qohumu  yoxdur.  Ona  görə  də  Hind-Avropa  ailəsinin  tək  bir  dillə  təmsil 
edilən  qolu  sayılmaqdadır.  QuruluĢ  etibarilə  ermənicə  Ural-Altay  dil  ailəsinə, 
xüsusilə Türk dillərinə bənzərliyi də Ģübhə edilməz bir gerçəkdir. Xüsusilə müasir 
ermənicənin   iltisaqi  bir  dil  olması,  söz  köklərinə  əlavələr  alması  bu  fikri  təsdiq 
edir.  Lakin  erməni  dili  eyni  Ģəkildə  Hind-Avropa  dillərində  olduğu  kimi  ön 
əlavələr  də  etməkdədir.  Erməni  dili  öz  xüsusiyyətlərinə  görə  Hind-Avropa  dil 
ailəsinin  Ģərq  qoluna  aiddir,  bura  erməni  dilinin  yanında  Ari  dili,  Yunan,  Balto-
slavyan  və  Balkanların  bəzi  köhnə  dilləri  daxildir.Erməni  dilinin  tərifini  ilk  dəfə 
Huebschmann vermiĢdir.(H.Huebschmann. Ueber Stellung des Armenischen im 
Kreis deyir indogermanischen Sprachen.-KZ, BD XXIII, 1875) 
Ancaq, Erməni dilini Hind-Avropa dilinin yalnız ġərq qanadına deyil, Qərb qoluna 
bağlayanlar  da  var,  bu  bağlamada   birləĢdirici  ünsürlər-Ari  və  Yunan  dillərinin, 
daha doğrusu Hind-Avropa ləhçələrinin qərbdəki daha geniĢ bir grupu ilə Erməni 
dilinin   əlaqəsi  vardır.  Amma  Ari  dil  deyildir,  demək  o  Ari  millət  də  ola 
bilməz.     Erməni dilinin araĢdırılmasında xüsusi yeri  olan macar alimi G. Soltan 
"Hind-Avropa dilləri arasında erməni dilininYeri" adlı iĢinin dəyəri böyükdür. (G 
Soltan. Stellung des Armenischen im Kreis deyir indogermanischen Sprachen 
Die.  Wien,  1960  s.479-480) Burada,  müəllif  erməni  dili  ilə  Yunan  dillərini  bir-
birinə  bağlayan  məsələləri  araĢdırmıĢdır.   O  cümlədən  milləti  millət  edən   dili 
araĢdırmıĢdır.  O  göstərdi  ki,  Yunan  dili  də  Hind-Avropaya  aid  digər  dillərdən 
biridir .. Zoltán eyni zamanda araĢdıraraq ortaya qoydu ki, erməni dilinin həm də 
German   və  Balto-Slavyan  dilləri  ilə  qohumluq  əlaqələri  var,  amma  bu  o  demək 
deyildir ki, almanlar da ermənilər də buna görə Ari irqə aiddrlər. Erməni dilinin bu 
dillərlə  ənənəvi  əlaqəsi  olmuĢdur,  bunu  isə  sübut  etməyə  ehtiyac  yoxdur..  Baxın, 

 
84 
 
erməni  dilnin   daha  hansı  dillərlə  əlaqəsi  vardır:  Yunan,  Hind,  Alman,  Baltik, 
Slavyan, Latın, Ġran, Kelt, Alban,  Frig, Frakya, Hitit və b. 
Erməni  dilinin  ən  doğru  xüsusiyyətini  E.A.  Makayev  vermiĢdir.  Onun 
araĢdırmaları nəticəsində erməni dili çox daha dəqiq bir Ģəkildə digər Hind-Avropa 
dilləri arasında mərkəzi mövqeyə gətirilmiĢdir. O, demiĢdir: 
"Erməni  dili,  hər  vəziyyətdə,  söz  baxımından  sentaks  quruluĢuna  qədər  Balto-
slavyan, Ari dil və Yunan dilindən bir körpü atıb, Kelt, Ġtalyan və German dillərinə 
qədər  uzanar".  Digər  bir  dilçi  G.B.  Qaukyan  isə  Hind-Avropa  dilləri  arasında 
erməni dilinin ġərq dillərinə yaxınlığını vurğulamıĢdır. (G. B.Qaukyan. "Erməni 
dilinin  yazıyaqədərki  tarixinə  dair  oçerklər.  İrəvan,  1967,  s.  46-47). Demək, 
erməni dili həm də Asiya dilləri ailəsinə yaxınlığı ilə seçilən bir dildir. Göründüyü 
kimi  bu  dilin  içində  bir  qeyri-adilik  axtarmaq  onu  fərqli  mövqeyə  gətirmək 
cəhdləri əbəsdir və dünya elmini çaĢdırmaqdan baĢqa bir Ģey deyildir. 
Varpetyan  kimilərinə  elmi  cavabı  nədən  erməni  alimlərinin  verməməsinə  gəlincə 
səbəb  aydındır.  Erməni  alimləri  yalan  və  saxta  da  olsa  ermənilik  xeyrinə  deyilən 
yazılanları  heç  zaman  tənqid  etməzlər.  Çünki  əsrlər  boyu  bu  toplum   bir  irqçi 
ideoloji ilə yüklənmiĢdir. Bu yükü bu millətin çiyinlərindən götürmək o qədər asan 
olmayacaqdır. 
Nuh  Peyğəmbərlə   əlaqədar  ―Dünya  tufanından‖  danıĢarkən  ermənilər  onu  öz 
tarixləri  kimi  verməyə  baĢlayıblar.   Bəzilərinin  əsərlərində   göstərilir  ki,  Nuh 
gəmisindən qurunu görərkən ermənicə ―Erevats‖-―göründü ‖ demiĢdir. Buna yalnız 
gülmək olar. Nuhla əlaqədar ―Ümumdünya tufanı‖ haqqında əfsanəni kim bilmir?! 
Hətta  az  savadlı  adamlar  da  ―Bibliyanın‖  ―Əsari  ətiq‖  hissəsinin  ―Varlıq‖ 
bölməsini  oxuyublar.  Orada  bu  barədə  geniĢ  yazılıb  (6-8  fəs.).  Məlumdur  ki,  bu 
tufan  haqqında  məlumat  təkcə  əfsanə  deyil.  Bu  fəlakət  haqqında  mixi  yazı 
mənbələrində də məlumatlara rast gəlinir. 
Arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində  müəyyən  olunmuĢdur  ki,  bu  fəlakət  əfsanədə 
olduğu kimi bütün dünyada deyil, yalnız Mesopotamiyada (Dəclə və Fərat çayları 
arasında)  təxminən  e.ə.  IV  minilliyin  2-ci  yarısında,  beĢ  min  il  bundan  əvvəl 
Ubeyd  arxeoloji  mədəniyyətindən  sonra  baĢ  verib.   Hörmətli  Ġ.  Babayevin  təsbiti 

 
85 
 
budur ki,  Mesopotamiya ən qədim mədəniyyətin beĢiyi sayılır. Misirdə hər il eyni 
vaxtda  daĢan  Nil  çayından  fərqli  olaraq,  Mesopotamiyada  Dəclə  və  Fərat  çayları 
bəzi  hallarda  daĢırdı.  Nadir  hallarda  daĢqınlar  çox  güclü  olmuĢ  və  hətta  iki  çay 
birləĢərək  böyük  əraziləri  su  altında  qoymuĢdur,―Bibliya‖dakı  ―Ümumdünya 
tufanı‖ haqqındakı əfsanə mixi yazı lövhəsində də öz əksini tapmıĢdır. 1850-ci ildə 
arxeoloq  Henri  Layyard  qədim  Assuriyanın  paytaxtı  Nineviyada  Assuriya 
hökmdarı Sinaxxeribin kitabxanasını aĢkar etdi. Orada 2 otağın içərisində üstündə 
mixi yazılar olan minlərlə gil lövhələr var idi. Bu hadisədən 3 il sonra Layyardın 
köməkçisi  Rassamda  Assuriya  hökmdarı  AĢĢurbanapalın  tikdirdiyi  sarayda  yeni 
belə  tapıntıya  rast  gəldi. Ümumilikdə  bu  lövhələrin  sayı  25  mindən  çox  idi. 15  il 
sonra qədim tapıntıların mühafizəçisinin köməkçisi Corc Smit bu lövhələri diqqətlə 
gözdən  keçirərkən  bir  lövhə  parçasının  üstündə  ―Gəmi  dağın  zirvəsində  oturdu‖ 
sözlərini  oxudu.  Bu,  qeyri-adi  kəĢf  idi.  O  baĢa  düĢdü  ki,  bu  ―Bibliya‖dakı 
―Ümumdünya tufanı‖ ilə əlaqədar məlumatdır. ―Deyli Teleqraf‖ qəzeti Smitə min 
funt  sterlinq  vəsait  ayırdı  ki, o, Nineviyaya  gedib  tufanla  əlaqədar  mixi  kitabənin 
qalan parçalarını axtarsın. Nəticədə Smit gil lövhələrdə tufanla əlaqədar məlumatın 
çox  hissəsini  bərpa  edə  bildi.  Lövhədə  Fərat  çayı  üstündəki  ġuruppak  Ģəhərində 
yaĢayan  UtanpiĢtim  adlı  bir  nəslin  baĢçısı  haqqında  yazılmıĢdı.  Bibliyadakı 
məlumatda  Nuhun  yanına  gəldiyi  kimi  Ea  allahı  UtnapiĢtimin  yanına  gələrək 
böyük daĢğın olacağı haqqında ona məlumat verərək əmr etdi ki, böyük bir gəmi 
düzəldib daĢqın baĢlayanda bütün ailə üzvlərini, heyvan və quĢların hərəsindən bir 
cüt  gəmiyə  mindirsin. UtnapiĢtim  belə də etdi. Sonra hadisələr ―Varlıq‖dakı  kimi 
cərəyan  edir.  Təbii  ki,  bu  ―Ümumdünya‖  daĢqını  yalnız  Mesopotamiyda  baĢ 
vermiĢdi.  O  zaman  yerli  əhalinin  gözündə  dünya  elə  oradan  ibarət  idi. 
1929-cu  ildə  bu  daĢqınla  əlaqədar  Ġngiltərə  arxeoloqu  Leonard  Vulli  qədim  Ur 
Ģəhərində  qazıntı  apararkən  2,5  m.  qalınlığında  lil  qatını  aĢkar  etdi.7 
Mesopotamiyanın  o  dövrki  mədəniyyəti  Ģumerlərə  məxsus  idi.  ġumerlərin 
ermənilərlə  heç  bir  əlaqəsi  yox  idi.  Ona  görə  də  məqalədə  yazıldığı  kimi  Nuh 
ermənicə  ―Erevats‖  (göründü-!)  sözünü  iĢlədə  bilməzdi.  Məqalədə  Erevan 
toponimii də bu sözlə əlaqələndirilir. Bu isə ermənilərin uydurmasıdır. ―Varlıq‖da 

 
86 
 
(fəs.  8,  4)  Nuhun  gəmisi  dayanan  dağ  Ararat  adlanır.  Məqalə  müəllifi  yazır  ki, 
―Əsari ətiqdə‖ əvvəllər ―Ararat‖ adı yazılmamıĢdı. Mixi yazılı lövhədə isə ―Nisir‖ 
dağı  yazılmıĢdır.  Hazırda  bu  adın  hansı  yüksəkliklə  əlaqədar  olduğunu 
müəyyənləĢdirmək  çətindir. Uruk  hökmdarı  QilqameĢin poemasını  da  ermənilərlə 
əlaqələndirmək  mümkün  deyil.  Bu  poemada  təsvir  olunan  millət  digərlərindən 
fərqlidir, ağıllıdır, mədənidir, tədbirlidir. Amma erməni deyildir...  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
87 
 
“ İmperiya insanı” statusu…  
İndi
 
erməni bir şey ifadə edirmi
?
 
Oxucularımızın  bir  çoxunun  yəqin  yadında  qalıb  Hrant  Matevosyan.  70-  80-ci 
illərdə  Azərbaycanda  ən  çox  oxunan  erməni  yazarlarından  idi.  Ġnsafən  keçmiĢ 
SSRĠ- də də onu yaxĢı tanıyırdılar. Onun ―Aniv‖( Çarx) jurnalında bir fikrinə rast 
gəldim.  Öncə  bu fikrin tərcüməsini olduğu kimi verirəm:  
"...Ermənistan vətəndaşı üçün  ən böyük zərər - imperiya insanı statusunu   itirməsi 
oldu.  Imperiyanı   müdafiə  etməyin  itirilməsi,  sözün  ən  yaxşı  mənasında 
məhz   imperiyanın  mənasının  itirilməsidir,  bunun   daşıyıcısı  isə   həmişə  Rusiya 
olmuşdur.  İmperiya insanı olmağı biz itirmiş olduq. 
Böyük  insanı,   hər  şeyə  qadir  insanı,  özünütəsdiq  etmiş  insanı  itirdik.   Bu  insanı 
“çar  uşağı”  da  adlandıra  bilərsiniz,  “Moskva  uşağı”  da,  “imperiya  uşağı” 
da...   Mən  cəsarətlə  deyə  bilərəm  ki,  ötən  əsrin  70-  ci  illərindən  başlayaraq  bu 
günə qədər ermənilər hər zaman  daha yüksək mövqe tutmuşdular , daha qüdrətli 
idilər.  Bəlkə  də   bu  paradoksal  görünə  bilər,   deyim  ki,   daha  azad  ermənilərdi, 
onlar  bizi  imperiya  boyunduruğundan   cəsarətlə  xilas  etdilər.  "(Hrant 
Matevosyan)  
Hrant  Matevosyanı  Ģərh  etmək  istəməzdim,  əslində  o  çox  da  Ģərhə  yatımlı  yazar 
deyil,  romanları  da  elədir,  oxuyursan  və  heç  bir  fikir  bildirmədən  uzun  müddət 
onun  təsiri  altında  qalmağa  məcbur  olursan.  Ermənilər  onu  sevmirdilər,  ona  görə 
ki,  gerçəkləri  bütün  çılpaqlığı  ilə  söyləyən  tək-tük  erməni  olmaq  özəlliyinə  sahib 
idi.  ―Aniv‖  jurnalından  götürdüyüm  və  olduğu  kimi  verdiyim   bu  sitatda  yaxĢı 
tanıdığımız bu yazar bəzilərinə  bir az səriĢtəsiz görünə bilər.  Onun  təqdim olunan 
bu fikrindəki terminologiya və anlayıĢlarları  aydınlaĢdırmaq fikrindən də uzağam. 
Amma gerçək bu ki,  ömrünün sonunda  bir erməni olaraq  o da bu fikrə gəlmiĢdir 
ki,   bir  insan  fərd  və  millət  olaraq  erməni   tarixin  bütün  zamanlarında  yalnız 
kiminsə kölgəsində olarkən bir Ģey ifadə edə bilmiĢdir.  Erməni Sovetlər Birliyinin 
qanadı  altında  ,  xəzinədən  yararlanaraq   dövlətdən  dotasiya  ala-ala  ,  onu-
bunu   aldada  –aldada  baĢ  girləyən  toplumlardan  biri  idi  və  insan  olaraq  isə 

 
88 
 
Rusyanın  hər  yerində  Ģəstlə,  burnudik,  qürurlu  gəzirdi.  Deyərdin  elə  bu 
imperiyanın  sahibi  budur,  Matevosyan  deyir  ki,  gerçəkdən  də  belə  idi,  ―o  əlində 
hər Ģey olan  imperiya insanı idi‖. 
 Bəs indi kimdir erməni ? Ermənistan vətəndaĢı olan erməni bir Ģey ifadə edirmi? 
Əvvəlki  sərbəstliyi  varmı?  Bir  var  Ġmperiya  balası  olasan,  bir  də  kiminsə 
―forpost‖   hesab  elədiyi  müĢahidə  məntəqəsinin  gözətçisi...  Budur  Hrant 
Matevosyanın  dediyi...  O  Ermənistan  vətəndaĢı  üçün   "Rusiya  həmiĢə  vardır  və 
bizi  qoruyacaq  "  kimi  bir  qənaətdən  də  uzaqda  tutur  özünü...  Nədən  ?  Çünki  bir 
zamanlar bu xalq üçün eyni cür Osmanlı, Bizans  imperiyaları olmuĢdur və ağıllı 
adamlar  da  bilirlər  ki,  (Matevosyan  da  bunu  bilməmiĢ  deyildi)  ermənilər  bu 
imperiyalara  xəyanət  etmiĢdilər.   Bu  gün  sırada  Rusiyadır  və  gələcəkdə  digər 
imperiyalar  olacaq  bu  xəyanətin  obyekti?  Ermənistanda  artıq  o  fikir  vardır  ki, 
Rusiya dövrü bitmiĢdir, daha yaxĢı kirvə Amerika ola bilər. Və bu xəyanəti ruslar 
da  yaĢayacaq.  Bir  zamanlar  Romalılar,  sonra  Bizanslar,  sonra  Osmanlılar  üçün 
bunlar  yaĢanmıĢdır.  Çünki  bu  millət  imperiya  insanı  ola  bilməyib.   Neçə  əsrlər 
boyu özünəxas  yaĢam tərzinə malik millətləri , tarixi min illərlə ölçülən  insanları 
qiymətləndirmək   ola  bilər  -  məntiqsizdir,  əgər   təsbitimiz  sərtdirsə,  qoy  Hrant 
Matevosyan  bizi  bağıĢlasın.  Amma  onun  dediyi  gerçəklərin  ta  kəndisindən   çıxıĢ 
edərək onu deməmək olmur ki,  yapı etibarı ilə imperiya olan Rusiya içində " daha 
əzəmətli, güclü adam"  sayılan ermənilər bu gün daha zavallı   duruma düĢüblər... 
Bu  bilinən  Ģeylərdir. Hər  kəs  görür.  Hrant  Matevosyan  da  bunları  gördü  və  dedi, 
baxaq görək digər ermənilər də bunu görürmü? Özünə düĢmən seçərkən (cəsarətə 
bax!)  artıq  o   adı-  əzəmətli  imperiya  adamı  adını  daĢıya  bilməyəcəklər.   Çünki, 
gülməli  də  olsa  onlar  müstəqil  olmaq  istəyirlər.  Bu  mümkün  deyil,   sadəcə  ona 
görə  ki,  baĢqasının  torpağında  xoĢbəxt  olmaq  mümkün  deyildir.  Həm  də  bu 
dövlətin  heç  bir  perspektivi  yoxdur.  Ağıllı  ermənilər  indi  Ermənistanı  hansısa 
dövlətə  birləĢdirməyin  yollarını  fikirləĢirlər.  Hətta  Türkiyəyə  qatılmağı  təklif 
edənlər də var. Həqiqət budur ki, Ermənistan dövlət ola bilmir, o dağılacaq. Kimlər 
tərəfindənsə iĢğal olunacaq.  Özünü  ―Yazıq‖, ―zavallı‖,  ‖ soyqırıma məruz qalmıĢ 
―  adlandıran  millətdən  isə,  Matevosyanın  dediyi  ucalığı,  imperiya   ağayanalığını 

 
89 
 
gözləmək  sadəlövhlük  olardı.  O  zaman  erməni  kökənli  imperiya  insanından  bəhs 
etmək  heç  mümkün  olmayacaq.     Matevosyanı  da  kədərə  düçar  edən  bu  idi. 
Erməni  hansısa  imperiyanın  tərkibində  güclü  ola  bilərdi,  inkiĢaf  edərdi,  necə  ki, 
Osmanlı  və  Rusiya  içində  çox  Ģeylərə  nail  oldu.  Ġndi  isə  o  yoxdur...  Kiminsə 
havasına oynayan bir zavallı olaraq ölüb də gedəcəkdir... Bizim üçün  bu, yaxĢımı 
olacaq?  Bilməm,  yalnız  onu  bilirəm  ki,   biz  qonĢumuzu  itirəcəyik...  Bu  yazıdan 
isə  təəssüf ki, Matevosyanın xəbəri olmayacaq, amma mən istərdim ki, bunu digər 
― imperiya insanları‖  mütləq oxusun... 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
90 
 
“Nemezis”  kimin ideyası idi?  
“Nemezis” kəlməsi 
yunancadır, 
Ġntiqam  ilahəsi 
Nemezidanın adından 
götürülmuĢdür. DaĢnaksütyun Partiyasının qərar verdiyi  və həyata keçirdiyi  terror 
hərəkətidir.  TerrorçubaĢı 
ġahan  Natalinin  təĢəbbüsü  ilə  1919-cu  ilin 
oktyabrında  
Erməni 
Ġnqilabçı 
Federasiyası- 
"DaĢnaksütyun"   partiyasının   Ġrəvanda  keçirdiyi  IX  qurultayında  bu  terror 
hərəkatına  baĢlamaq  haqqında  qərar  verilmiĢdir.  Bəhanə  də  o  idi  ki, 
guya Bakıda 1918-ci  ildə  erməni  əhalisinin  qətlini  təĢkil  etmiĢ  Ģəxslər  olmuĢdur, 
onlardan  qisas  alınmalı  idi.  Və  1915-də  erməniləri  soyqırıma  məruz  qoyanlar 
olmuĢdur.  Qətlə  yetirilən  Ģəxslərin  arasında,  həm  Osmanlı  imperiyasının,  həm 
də Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  keçmiĢ  rəhbərləri  var  idi. 
Əməliyyatlara  ġərqi Anadolu torpaqlarında suçsuz insanlara divan tutmuĢ terrorçu 
Armen  Qaro (Garegin  Basdırmaçıyan)   rəhbərlik  edəcəkdi.  Qətl  qərargahları  kimi 
Ġstanbulda  fəaliyyət  göstərən  ―Çakatamart‖  (  Ön  cəbhə)  və  Bostonda  çıxan 
―DroĢak‖(  Bayraq)  qəzetlərinin  redaksiyalarından  istifadə  olunub."Nemezis"in 
siyahısına Türkiyənin və Azərbaycanın 650 nəfər dövlət xadiminin və ziyalısının 
adları salınmıĢdı. Onların içərisindən 41 nəfər "əsas günahkarlar" elan edilirdi. 
 Hələ  1890-cı  ildə   ġərqi  Anadoluda    ermənilərin    silahlı  müqavimət   təĢkilatları 
təĢkil  edilmiĢdi.  Adı  da  Fidayinler  (Fədayi)  idi.  Partiya  üzvlərini   birləĢdirən   bu 
dəstələr  ―müstəqil Ermənistan‖ı qurmağı əsas hədəf olaraq götürmüĢ və  Osmanlı 
fəal   siyasi  xadimlərinə  sui-  qəsdlər  düzənləməklə  məĢğul  idilər.  30  Ġyul  1914-cü 
ildə   keçirilən   partiya  konfransında   qərara  alınmıĢdı  ki,  terror  əməliyyatları  ilə 
hökümətə  basqılar  edilsin.  Ermənilər  1915-ci  ildə  Istanbulda  EĠF-in  ―Qırmızı 
bazar‖  qrupunu  qurmuĢdular.   Yeri  gəlmiĢkən  1915-in   24  aprelində  bu  qrupun 
üzvlərinin 
hazırladığı 
terror 
planının 
hökümət 
tərəfindən 
qarĢısı 
alınmıĢdı.   Ġstanbul  erməni  icma  liderləri  bunda  ,  daxili  iĢlər  naziri  Talat 
paĢanı   künahkar  bilmiĢdələr,  həmin  qrupun  üzvləri   24  apreldə  Ankara 
yaxınlığındakı  cəzaçəkmə  həbs  düĢərgəsinə  köçürülmüĢdü.  Böyük  Britaniyaya 
bağlı  Maltaya çox sayda erməni fəalı  sürgün edilmiĢdi.Mondros  anlaĢmasından 

 
91 
 
sonar   1919-cu  ildə,  ermənilərin  ölümündə  suĢlu  hesab  olunanların     hərbi 
məhkəmədə   məsələsinə baxıldı, bu  suçdan  asılanlar oldu,   bunun siyasi  səbəbləri 
vardı, qalib ölkələr istəyirdilər ki, Osmanlını olmayan suçlardan məhkum etsin və 
iĢğala haqq qazandırsın. Bunun üçün yalançı erməni qətlləri ortaya atmıĢdı. Nagaq 
yerə  yargılananlar sonar bəraət aldılar, çünki iddialar  əsassız idi. 1915-24 apreldə 
həbs  olunan  ermənilər  həqiqətən  separatçı  fəaliyyət  göstərmiĢ,  qanunsus 
hərəkətlərə  yol  verdiklərinə  görə  də  məhkum  edilmiĢdilər.  Amma  ermənilər 
bununla  kifayətlənmədilər.  Yerevanda  1919-cu  ildə  erməni  dövlətinin  də   fəal 
yardımı  ilə  Ġttihat və  Tərəqqi  Partiyası və  Azərbaycan  Demokratik  Cümhuriyyəti 
rəhbərlərini  fiziki  cəhətdən  məhv  etmək  qərarı  verilərkən  ermənilər  bunun  terror 
hərəkəti  olduğunu  yaxĢı  bilirdilər.  Ermənistan  Ġnqilabi  Federasiyası  IX  BaĢ 
Assambleyasında  1919-cu  ildə  qəbul  edilmiĢ  qətnamədə  650  adları  yer  almıĢdı  , 
onların   41-i  ―əsas  cinayətkarlar‖  idi.  Ona   "Nemesis"adı  verildi.  Bu  əməliyyatın 
Fəaliyyət  rəhbərliyi  Ermənistan  ayağı  (rəhbəri  Armen  Garo-  Garegin 
Basdırmaçıyan  idi)  və  Xüsusi  Fondunun  maddi  dəstəyi  isə  Diaspora  (Direktor 
ġahan  Satchaklyan)   tərəfindən  aparılırdı.  Qərardan  bir  il  sonra  qətllərə  start 
verildi. 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin sədr müavini Həsən 
bəy Ağayev.  1920-ci  ildə Tiflis Ģəhərində  qətlə yetirilir.  19  iyun  1920-ci  il.   Yenə 
də  Tiflis  Ģəhəri.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  keçmiĢ  baĢ  naziri  Fətəli  xan 
Xoyski qətlə yetirilir,keçmiĢ ədliyyə naziri Xəlil bəy Xasməmmədov isə yaralanır. 
Qətli  erməni  terrorçu  Aram  Yerkanyan  törətmiĢdir,  onunla  birgə  digər  erməni 
Misak  Girakosyan  da  olmuĢdur.  Aksiya  nəticəsində  Kirakosyan  yaralanmıĢdır. 
15 mart 1921-ci il. Berlin Ģəhəri. Osmanlı imperiyasının keçmiĢ daxili iĢlər naziri 
və  sədr-əzəm  olmuĢ  Tələt  paĢa  qətləyetirilir.  Tələt  paĢanın  adı  terrorçuların  qara 
siyahısında 
birinci 
gəlirdi. Tələt 
paĢanın qatili Soqomon Teyleryan yaxalansa da,sonradan Berlin məhkəməsi 
tərəfindən 
bəraət 
almıĢdır.5 dekabr 1921-
ci il.Roma Ģəhəri. Osmanlı imperiyasının keçmiĢ sədr-
azəmi Səid Hilmi paĢa qətlə yetirilmiĢdir. Qətli 
törədən ArĢavir ġirakyanı həbs etmək mümkün olmur və o, Ġstanbula qayıdır. 

 
92 
 
Bu qətlin təĢkilatçıları arasında ErmənistanınRomadakı keçmiĢ səfiri Mikael Varta
nyan və daha bir nəfər olur. 
17 aprel 1922-i il. Berlin Ģəhəri. KeçmiĢ Trabzon valisi Camal Əzmi və " TəĢkilati-
Məxsus"nın yaradıcısı, tibb 
professoru Bahəddin ġakir ailəvi gəzinti zamanı qətlə yetirilir. Həmçinin ġakirin ca
ngüdəni də öldürülür. Qətli ArĢavir ġirakyan və Aram Yerakyan törədirlər. 
19  iyul  1921-ci  il.  Ġstanbul  Ģəhəri.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  keçmiĢ 
daxili  iĢlər  naziri  Behbud  xan  CavanĢir  Ģəhərin  "Pera  Palas"  mehmanxanasının 
yaxınlığında qətlə yetirilir. Qatil Misak Torlakyanın iĢinə Britaniya hərbi tribunalı 
baxır, tribunal onu qətli törətməkdə günahkar bilir, lakin əlavə edir ki, Torlakyan 
qətli  törədərkən  "affekt"  vəziyyətində  olduğundantörətdiyi  cinayətə  görə 
məsuliyyət  daĢıya  bilməz.  Onu  Yunanıstana  ekstradisiya  edirlər.  Qətlin  digər 
iĢtirakçıları 
Edvard 
Fundukyan 
və  
Harutyun 
Harutyunyants 
idi. 
 
4 avqust 1922-ci il. Osmanlı imperiyasının hərbi naziri, Azərbaycana Qafqaz Ġslam 
Ordusunu  göndərən  və  xalqımızı  məhvolmaqdan  xilas  etmiĢ  Ənvər  paĢa 
Əfqanıstan  yaxınlığında  bolĢeviklərin  tərkibində  vuruĢan  "daĢnakçı"   Yakov 
Melkumov  
adlı 
erməni 
tərəfindən 
qətlə 
yetirilmiĢdir. 
 
25 iyul 1922-ci il. Tiflis Ģəhəri. "DaĢnaksütyun" erməni terror təĢkilatının yaratdığı 
ixtisaslaĢdırılmıĢ  "Qisas"  birləĢməsindən  olan  erməni  terrorçular  Osmanlı 
imperiyasının keçmiĢ hərbi dəniz qüvvələri naziri, Osmanlı ordusunun Suriyadakı 
4-cü ordusununbaĢ komandanı Camal paĢanı və köməkçisini qətlə yetirirlər. Qətli 
Petros  Ter-Poğosyan  və  ArtaĢes  Gevorkyan  törədir.  Qətlinhazırlanmasında 
həmçinin  Zare  Melik  ġahnazaryan  və  Stepan  Tsağikyan  iĢtirak  edirlər. 
  
 

 
93