Qafqaz Universiteti Materiallar

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

872

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

qaçmır. Görkəmli dramaturq elə bir yaradıcılıq miras qoyub ki, məzmununda nəinki Şərq-Qərb 

məsələsi, dünya insanı  məsələsi də öz əksini tapa bilir. Şairin səyahətləri, gördüyü insanlar 

onun baxış açısını genişləndirmiş, beynəlmiləl səviyyəyə çatdırmışdır. Filosof şair əsərlərində 

qoyduğu məsələlərin  əhatəliliyi, məzmun mündəricəsinə görə  təkcə Azərbaycanda deyil, 

dünya xalqları tərəfindən də sevilir. 

 

 

İRANDA FARS POEZİYASI 1920-30-CU İLLƏRDƏ 

 

Cavanşir MƏMMƏDZADƏ 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XX yüzilliyin 20-ci illərində İranın daxilində və xaricində cərəyan edən hadisələr Qa-

carların iqtidarını xeyli zəiflətdi. Xüsusilə 1924-cü ilin yazında V məclisə keçirilən seçkilərdə 

“Təcəddüd” partiyasının üstünlüyü ələ alması Rza xanın hakimiyyətdə mövqeyini və nüfuzu-

nu gücləndirdi. Əhməd şah Qacarın dövləti idarə etməsi formal səciyyə aldı. 1925-ci il dekabrın 

12-də Rza xan Pəhləvinin şah elan olunması ilə İranda Qacar sülaləsinin 135 illik hakimiyyə-

tinə xitam verildi.  

Ötən əsrin 30-cu illərində İranın ictimai-siyasi və iqtisadi mənzərəsi başqa şəkil aldı, öl-

kə modernləşməyə doğru irəli addımlar atdı. Öz sərhədsiz qüdrətini ölkədə qılınc gücünə bər-

qərar edən Rza şah qısa müddətdə bütün məmləkəti öz iradəsinə tabe etdi. O, ölkə daxilində 

tam siyasi sabitliyə nail olmaq, öz sosial dayaqlarını möhkəmləndirmək, daxili vəziyyəti 

nəzarət altında saxlayaraq tənzimləmək, mərkəzi aparatı gücləndirmək niyyəti ilə bir çox 

islahatlar keçirdi. Güc strukturlarının səfərbərliyi çərçivəsində bütün nizami qüvvələr vahid 

komandanlığın idarəçiliyinə cəlb olundu, ölkənin strateji, qaynar bölgələrində hərbi bölüklər 

yerləşdirildi. Ölkənin suverenlik və bütövlüyünü təhdid altına alan separatizmin, xalq üsyan 

və çıxışlarının qarşısının alınması üçün qabaqlayıcı tədbirlər görüldü. Müstəqilliyə meyl edən 

iri feodallar və tayfa başçıları bütövlükdə mərkəzi hökumətə tabe edildi, faktiki təhlükə mən-

bəyi olan köçəri tayfaların oturaqlaşdırılmasına keçid alındı. İri şəhərlərdə tikinti və qurucu-

luq işlərinə başlanıldı, torpaq üzərində şəxsi mülkiyyətin tanınmasına, alqı-satqıya dair qanun-

lar qəbul edildi, vergi və bank sistemi əlavə dəyişikliklərdən sonra sadələşdirildi, ədliy-yə sis-

teminin təkmilləşdirilməsi üçün Qərbi Avropa ölkələrinin təcrübəsindən yararlanıldı. Dövlət 

quruculuğu ilə əlaqəli olan həmin islahatlar Pəhləvi hökumətinin dayağı olan burjuazi-yanın 

mənafeyinə xidmət zəminində aparılırdı. Ölkədə çoxluq təşkil edən aşağı zümrədən olan 

kəndlilərin sosial durumu əvvəlki illərdən fərqlənməmiş, əksinə dövlətin yeni qərarları onlar 

üzərində mülkədarların təsirini daha da artırmışdı. İranda siyasi hakimiyyətə qarşı yönəlik bütün 

qiyamlar şahın əcnəbi “dostları”nın köməkliyi ilə müxtəlif üsullarla (şirnikləndirmə, aldatma, 

şantaj, hədələmə, təfriqəçilik) başlıca isə hərbi polisin silahlı müdaxiləsi ilə  ram edilirdi.  

Pəhləvilərin İranda səltənətə yiyələnməsi ilə ölkədə qapalı, totalitar və diktatura rejimi 

bərqərar oldu. Hakimiyyəti silah və qandal üzərində bərqərar etmiş Rza şah antihökumət möv-

qeli demokratik qüvvələrə qarşı amansız davranırdı. Rza şahın dövlət idarəçiliyində tutduğu 

mövqe və tətbiq etdiyi üsullar təkcə sadə xalqı deyil, onun yaxın ətrafını da daim qorxu və 

təşviş altında saxlayırdı. Bütün təbəqələr üzərində daimi xəfiyyə və polis nəzarəti mövcud idi. 

Rza şahın hakimiyyəti zora və gücə, cismən məhv etməyə əsaslanırdı. Onun siyasi təsisatına 

qarşı  çıxanlar müxtəlif yollarla susdurulur, məmləkətin ucqarlarına sürgün, uzunmüddətli 

həbs, sorğu-sualsız güllələnmə, dar ağacından asılma, terrorla yanaşı, mənəvi işgəncə  və 

sarsıntılara da məruz qalırdılar. Xüsusən də ziyalılara qarşı terror və repressiya siyasəti geniş 

vüsət almışdı. Cəmiyyətin demokratik yönümlü bir çox sahələrinə qadağalar tətbiq olunurdu. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

873

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Əvvəlki illərdə qazanılmış müəyyən demokratik hüquq və azadlıqlar məcburən xalqın əlindən 

alındı. Ölkədə siyasi partiyaların, demokratik təşkilatların, həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyəti 

qadağan edildi. İnsanların sərbəst toplaşmaq hüquqları  qəti  şəkildə yasaqlandı, söz və ifadə 

azadlıqları  məhdudlaşdırıldı. Mətbuat orqanlarına, kütləvi informasiya vasitələrinə qarşı 

senzura tətbiq edildi, bir çox mətbuat vasitələrinin nəşri dayandırıldı. Rəsmi qurumların 

razılığı olmadan hər hansı bir qəzet və jurnalın çapına icazə verilmədi. Nəşriyyat evləri 

hökumətin nəzarətinə keçdiyindən bir çoxu gizli fəaliyyət göstərməyə məcbur oldu. Hökumət 

əleyhinə yazıların dərci, onun fəaliyyətinin tənqidi, çevrilişə  və silahlı üsyana çağırışlar, 

yüksəkrütbəli məmurların, mülkədar və tacirlərin mülk və əmlaklarının yağmalanması qətiy-

yən yolverilməz oldu.  

Hökumət və parlament birbaşa Rza şahın iradəsinə tabe idi. Şahın göstərişi ilə istər 

vəzifəyə təyin olunan hökumət üzvləri, istərsə də sözdə xalq, reallıqda şah tərəfindən “seçi-

lən” deputatların fəaliyyəti onun diktəsinə  əsaslanırdı. Heç bir qurumda sərbəstlik və daxili 

azadlıq mövcud deyildi. Qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarında şahın buyruqlarına, 

arzu və istəklərinə müvafiq qərarlar çıxarılır və icra olunurdu. Hökumət və parlament xalqın 

deyil,  şahın və onun xanədanının mənafeyinə xidmət edirdi. Rza şahın qurduğu Pəhləvi 

hökuməti demokratik deyil, “polis hökuməti” idi. Qacarlarla müqayisədə Pəhləvilərin zama-

nında İranda daim əsas fiqur olan ruhanilərin ölkənin ictimai-siyasi həyatında oynadıqları rol 

çox zəiflədi.  Şahın həyata keçirdiyi islahatlar onların daim nəzarətdə saxladıqları  təhsil və 

məhkəmə sistemindən uzaqlaşdırdı, malik olduqları vəqf torpaqlarının müəyyən hissəsini əllə-

rindən aldı. Bütün təsir rıçaqlarından məhrum olmuş ruhanilərin cəmiyyətdə nüfuz dairələri 

daraldı. Mövcud vəziyyətlə barışmaq istəməyən din xadimlərinə qarşı  aşkar cəza tədbirləri 

görüldüyündən onlar seyrçi mövqeyində duraraq daha çox susmağa üstünlük verir, şaha qarşı 

açıq mübarizədən çəkinir və ya ehtiyat edirdilər.  

Pəhləvilərin siyasi hakimiyyəti zamanında fars poeziyası meydanında Məliküşşüəra 

Bahar, Fərruxi Yəzdi, Arif Qəzvini, Mirzadə Eşqi, Əbülqasim Lahuti, Əliəkbər Dehxoda kimi 

yaşlı  nəslin nümayəndələri ilə yanaşı Nima Yuşic, Pərvin Etesami, Rəşid Yasəmi,  Şəhriyar 

kimi gənc  şairlər  ədəbi-bədii işlə  məşğul idilər. Ölkədə ürəkaçan olmayan siyasi vəziyyət 

ədiblərin də  fəaliyyətinə birbaşa mənfi təsir göstərmişdi. Amansız və  qəddar siyasi rejim 

onları müxtəlif üsul və vasitələrlə susdurmağa, haqq əsini boğmağa çalışır, ilhamlarını 

“zəncirləyirdi”. Xalqı  uğrunda qələmi ilə açıq mübarizə aparan ədiblər müxtəlif cəzalarla 

“mükafatlandırılırdı”. Məsələn, M. Bahar sürgünə göndərilmiş, Ə.Lahuti vətənindən didərgin 

salınmış, A.Qəzvini Həmədanda ev dustağı edilmiş, F.Yəzdi, V. Keyvani, M.Eşqi faciəli 

şəkildə  qətlə yetirilmiş, P. Etesami tərkidünya olmuş, digərləri isə inzivaya çəkilmişdilər. 

Belə bir çətin vəziyyətdə bir çox şairlər (Ə. Dehxoda və b.) poeziya kürsüsünü tamamilə tərk 

edərək ömürlərini elmi tədqiqata həsr etməyi, mübarizənin əbəs olduğunu qərara aldı, bəziləri 

isə (A.Qəzvini, N.Vəfa və b.) siyasi baxış  və mövqelərini dəyişərək hakimiyyət cəbhəsinə 

keçib, rejimin “fəzilətlərini” təbliğ etməyə, “bəlağətli” tərifnamələr və mədhnamələr yazmağa 

başladılar. Dövrün söz ustadları əvvəlki əsrdə fars poeziyasının məzmun novatorluğu sahəsin-

də qazandığı bir çox uğurlardan poetik fəaliyyətlərində tam yararlana bilmirdilər. Poeziyada 

məşrutə dövrünə xas kəskin tənqid, açıq ifşa, demokratik və mübariz ruh yoxa çıxmış, siyasi 

satira isə daha arxa planda qalmışdı. Cəmiyyəti narahat edən ictimai-siyasi və sosial məsələlər 

ya poeziyanın obyektinə çevrilmir, ya da səthi surətdə rəngsiz işıqlandırılırdı. Fars poeziyasın-

da realist qayənin itməsi fonunda, romantizm meylləri güclənirdi. Poeziyanın məzmununda 

ümidsizlik, tərkidünyalıq, tənhalıq, bədbinlik, şovinizm motivləri kök salırdı. Qərb romantiz-

minin təsirindən poeziyanın məzmunu mənfi və təsirli xislətlərlə yüklənirdi. Poeziya tribunası 

arxasında və dövri mətbuatda Rza şah hakimiyyətinə sadiq, söz yığınından ibarət məzmunsuz 

və  cəfəng  şeirləri ilə insanları ideoloji, ictimai-siyasi məsələlərin gedişatından uzaq tutan, 

xalqı köləliyə və mütiliyə sövq edən, istibdada və zülmə boyunəydirən ikiüzlü və riyakar şair-

lər qərarlaşmışdılar. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

874

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ARAZ ÇAYI-ƏDƏBİYYATDA AYRILIQ VƏ HƏSRƏT SİMVOLU KİMİ 

 

Aysel ABIZADƏ 

 

AMEA N.Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi 

[e-mail]  

AZƏRBAYCAN

 

 

1941-1946-cı illər poeziyasında Vətən mövzusu xüsusi yer tuturdu. Bu illərdə milli 

oyanış ümumiyyətlə ədəbiyyata öz çevikliyi və baş verən hadisələrə sürətlə reaksiya verməsilə 

fərqlənən poeziyaya istiqamət verən qüvvələr sırasında aparıcı mövqe tuturdu. Həm gənc, 

həm də yaşlı nəsildən olan şairlər Vətən mövzusunu öz bədii təfəkkürü, bacarığı səviyyəsində 

qələmə alır, yaratdıqları bədii əsərlərdə doğma yurdun rəngarəng təbiətinin təsvirini verir, və-

tənin keşməkeşli tarixi keçmişini əks etdirirdilər. Vətən həsrəti, mübarizə eşqi, sülh, azadlıq 

kimi ideyalar  dövrün ədiblərinin yaradıcılığında inandırıcı boyalarla ifadə olunmuşdur. Bu da 

ordan qaynaqlanır ki, onlar ayrılıq faciəsini sadəcə bir çoxları kimi uzaqdan-uzağa duymamış,  

ömürlərində, şəxsi talelərində yaşamışdılar. 

Danılmaz həqiqətdir ki, ədəbiyyat xalqa xidmət etdikdə əbədiyyətə çevrilir. Rəngarəng 

həyati mövzularla zəngin olan 1941-1946-cı illər Güney Azərbaycan poeziyasında qeyd olunan 

məsələlərdən biri də ikiyə bölünmüş Azərbaycan xalqının ayrılıq həsrəti və bu həsrətin hər bir 

Vətən övladının qəlbində dərin yaralarla dolu iz buraxmasıdır. Ələkbər Səbanın “Köşgü bala-

ban” adlı yazısında qeyd olunur “....Təbriz  əhalisi öz əziz və sevimli vətəndaşlarının ayrılı-

ğından qəmgin və mütəəssir olub, ürəklərinin əlaqə və məhəbbətini bir çox hərəkatlar və nü-

mayişlər vasitəsilə göstərdilər”. 

Ədəbiyyatda ayrılıq və  həsrət simvolu kimi göstərilən Araz çayına müraciət dövrün  

ədiblərinin yaradıcılığında xüsusi diqqət cəlb edən mövzulardan idi. İstər Güney, istər Quzey 

poeziyasında Araz çayına, onun xalqın taleyində oynadığı rola az şeir  həsr olunmamışdır. Üzünü 

Araza tutaraq onunla dərdlərini paylaşmaq onların yaradıcılığına xüsusi emosionallıq gətirirdi.  

Ümumiyyətlə milli – demokratik hərəkat  illərində  Cənubi Azərbaycan poeziyasında 

ayrılıq,  həsrət Vətən mövzusu ilə yanaşı  xüsusi yer tuturdu. Bu illərdə yazıb-yaradan şairlər 

öz əsərlərində Araza müraciətlə bir xalqın iki yerə parçalanmasında sanki bu çayın günahkar 

olduğundan şikayət etmişlər. Xalq şairi Balaş Azəroğlu araza müraciətlə yazır:  

-“...Ana yurdumuzun daşı, torpağı,  

Sənin sularınla bölünmüş iki.... 

Bəzən oxucuda belə təsəvvür yaranır ki, artıq Araz barədə nə  demək, nə yazmaq olar 

ki, həm yeni olsun, həm də mənalı səslənsin. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nü-

mayəndəsi olan Mədinə Gülgünün “Araz nə bəxtəvərdir” adlı lirik şeiri göstərir ki, həyatda 

ümumiyyətlə poeziya üçün tərənnüm obyekti ola bilməyən mövzu yoxdur. Digər tərəfdən  tarix 

boyu gerçək aləm barədə də rəylər tükənməzdir. Hər mövzu haqqında hər nəslin deməyə sözü 

olur. “Araz nə bəxtəvərdir” şeirinin əsas motivi bundan ibarətdir ki, malik olduğu imkana görə 

Arazı bəxtəvər hesab etmək olar, çünki bu çay istədiyi vaxt sahilləri ilə qovuşmaq imkanına 

malikdir. Bu qovuşmağın müqəddəsliyi, həsrətlilər arasında körpüyə çevrilə bilmək qabiliyyə-

tindədir: 

Sular axır, danışır- 

Ləpələrin diliylə. 

Araz nə bəxtəvərdir 

Öpüşür şirin-şirin 

Hər iki sahiliylə. 

 

Təbii ki, müəllifin Arazda kəşf etdiyi bu bəxtəvərlik onun könül sazının tellərini dillən-

dirməyə bilməzdi. O, Arazın hər iki sahilini özünə doğma ana qucağı hesab edir.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

875

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

M.Hüseyn məqalələrinin birində yazır ki, “sənətkarın ifadə etdiyi hisslər və fikirlər öz 

qəlbini titrətməmişsə, onun yaratdığı bədii lövhə və surət heç kimi təəccübləndirməyəcək, hə-

yəcanlandırmayacaq. Yazıçının könlündə doğan hisslər nə qədər zəngindirsə, zehnində doğan 

fikirlər yenidirsə, yaratdığı  əsərlərdə bütün bunların ifadəsi nə  dərəcədə tam və barizdirsə 

oxucu da bir o qədər onu sevəcək, dediklərinə inanacaq. Məlum məsələdir, həqiqi istedadı, il-

hamı olmayan kəs belə hisslərdən və duyğulardan məhrumdur”. 

1941-1946-ci illərin ədəbi mühitini araşdırarkən belə nəticəyə gəlmək olar ki,bu dövrdə 

yazıb-yaradan qələm sahibləri öz əsərlərində tərənnüm etdikləri vətənpərvərlik, xəlqilik, mil-

lilik kimi mövzuları gündəlik həyatla səsləşərək xalqın şüurunda gələcək xoşbəxt  günlərə inam 

oyadırdı. Oxucunun qəlbində yer tapmaq isə hər bur müəllif üçün ən yüksək mükafatdır. 

 

 

ATALAR SÖZLƏRİ FRAZEOLOGİYANIN                                    

TƏDQİQAT OBYEKTİ KİMİ 

 

Elnarə MƏMMƏDOVA 

Bakı   Slavyan  Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Frazeologizmləri dil universaliləri cərgəsinə daxil etmək olar, çünki  frazeoloji birləşməsi 

olmayan dil yoxdur. Frazeologizmləri universal edən bəşər dilinin obrazlılığa, ekspressivliyə 

meyl etməsidir. Bütün dillərdə hadisələri təsvir edərkən, insanı qiymətləndirəndə və ya tənqid 

edəndə onlara müraciət olunur. Fikir onların vasitəsilə ifadə olunanda, diqqəti daha çox özünə 

çəkir, dinləyənə dərin təsir bağışlayır. Frazeoloji birləşmələr diqqəti danışana doğru yönəldir, 

hal-vəziyyəti bir növ qabardır və ya şişirdir. Obrazlılıq və ekspressivlik atalar sözlərinə  də 

xasdır. Bu baxımdan, onları əksər dilçilər frazeoloji birləşmələrlə eyni cərgəyə daxil edirlər. 

Doğrudur, onların hər birində həqiqi mənadan uzaqlaşma, məna köçürülməsi var. Lakin mə-

cazilik frazeoloji birləşmələrdə daha güclüdür. Onların hər ikisi müəyyən hadisə ilə bağlı 

ortaya çıxdıqlarından bəzən ilkin-həqiqi mənanı qorumuş olurlar. Atalar sözləri frazeoloji bir-

ləşmələr kimi milli səciyyəlidir  və dildə hazır şəkildə mövcuddur.   

 

 

Frazeoloji birləşmələrlə atalar sözlərinin fərqlərinə nəzər salaq: 

 

 

1. Frazeoloji birləşmələr (əksər hallarda) söz birləşməsi konstruksiyasına malik olduq-

ları halda, atalar sözləri yalnız cümlə şəklində olur, bitmiş fikir ifadə edir və hökm bildirir;  

2. Frazeoloji birləşmələr (söz birləşməsi şəklinə malik olanlar) nominativlik funksiyası-

nı yerinə yetirirlərsə, atalar sözləri yalnız kommunikativlik vəzifəsinə malikdirlər; 

3. Atalar sözlərini təşkil edən sözlər leksik mənasını qorumuş olduqlarından onların 

məntiqi vurğu ilə ayrılması mümkündür. Jukov yazır: “Demək olar ki, frazeologizmlərin kom-

ponentlərindən heç birinin üzərinə  məntiqi vurğu düşmür. Frazeologizmlərin komponentləri 

aktual üzvlənmədən məhrumdur”; 

      

4. Frazeoloji birləşmələr hansısa predmet və ya hadisəyə işarə edir, onun haqqında tam, 

təfsilatı ilə məlumat verə bilmir. Atalar sözlərinin vasitəsilə hadisələrin gedişatına müdaxilə 

etmək, insanların düşüncəsinə, davranışına təsir etmək 

mümkündür;    

5. Frazeoloji birləşmələrdə predmet və hadisəyə münasibət var. Atalar sözləri bu baxım-

dan neytrallıq təşkil edir, onların vəzifəsi sadəcə ailə-məişət və əxlaqi-mənəvi dəyərlərlə əla-

qədar ibrətamiz fikir aşılamaqdır; 

 

 

 

 

 

 

6. Frazeoloji birləşmələrdə fikir birbaşa, konkret olaraq nəzərə çatdırılır, atalar sözlərin-

də haqqında danışılan hadisə və ya predmetlə bağlı söylənilən fikir dolayı şəkildə ifadə olunur.  

Hər bir şey səbəb-nəticə əlaqələrinə malik olduğu kimi dil də, onda gedən proseslər də 

müəyyən səbəbdən dolayı ortaya çıxır. Bir neçə söz təsadüfən birlik halına gəlib yeni məna 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

876

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ifadə edə bilməz. Bu sözləri bir-birinə bağlayan, onları frazeoloji birləşmə və ya atalar sözləri 

şəklinə salan səbəb təfəkkürdür. Frazeoloji birləşmələrin  əksəriyyəti mifik təfəkkürlə bağlı 

olub yaranma tarixi, mənşəyi qədim dövrlərə gedib çıxır. Biz bunu əminliklə komponentləri 

arasında heç bir məna əlaqəsi qalmayan, tərəfləri tamamilə məcaziləşmiş frazeoloji birləşmələr 

haqqında söyləyə bilərik: ürəyi dabanına düşmək, əlinin içi kimi tanımaq və s. Belə frazeoloji 

birləşmələrin yaranma səbəbini-şifahi xalq ədədbiyyatında, dəqiq desək, miflərdə, inanclarda 

axtarmaq doğru olardı. Qrimm qardaşları, haqlı olaraq söyləyirdilər ki, mifologiya dilin mən-

bəyi məsələsini tədqiq etməkdə çox faydalı ola bilər.   

Atalar sözlərinin frazeologiyada mövqeyi ilə bağlı istər Azəbaycan, istərsə  də rus 

alimləri ayrı-ayrı qütblərdə dayanır.    

 

 

 

 

 

 

Belə ki, “Müasir rus dilinin feili frazeologiyası” əsərində M.T.Tağıyev frazeologiyanın 

tədqiqat obyektinə “dar mənada” yanaşaraq onun tədqiqat obyektini “geniş mənada” nəzərdə 

tutanlarla razılaşmayır. O, frazeologiyanın obyektinin qeyri-müəyyənliyinin səbəbini bu sahə-

də metodoloji əsasın olmaması, filoloji elmlər sahəsində dilçiliklə  ədəbiyyatşünaslıq irsinin 

genetik əlaqəsinin az tədqiq edilməsi ilə bağlayır. 

H.Ə.Həsənov da frazeologiyanın dilçiliyin müstəqil sahəsi kimi yox, leksikologiyanın 

bir bölməsi kimi məhdud dairədə tədrisini nəzərə alaraq frazeologiyanın həcmini atalar sözü, 

məsəllər, tapmacalar, hikmətli sözlər, aforizmlərlə genişləndirməyi, hər cür frazem xarakterli 

birləşmələri və cümlələri buraya daxil etməyi doğru saymır. O, frazeoloji birləşmələrlə atalar 

sözlərinin sərhədlərinə müəyyənlik gətirsə də,  nə ətdir, nə balıq, nə ağına baxır, nə bozuna 

kimi frazeoloji birləşmələri sözə ekvivalent olduqları halda, atalar sözlərinə daxil edir. 

A.V.Kunin “Müasir ingilis dilinin frazeologiyası kursu”nda bu məsələyə toxunmuşdur: 

“Dilin sabit birləşmələri olan cümlə strukturlu atalar sözlərini məxsusi olaraq folklora daxil 

etməyi düzgün hesab etmək olmaz. Atalar sözləri folklorda olduğu kimi frazeologiyada da 

öyrənilməlidir, lakin fərqli nəzər nöqtəsindən. Frazeologiyada onlar dilin frazeoloji tərkibinin 

özünəməxsus semantik, üslubi və quruluş xüsusiyyətlərinə malik vahidləri olaraq öyrənilir-

lər”. Daha sonra A.V.Kunin yazır ki, folklor xalqın müdrikliyini, adət-ənənələrini xarakterizə 

edən atalar sözləri ilə əsasən, xalqın yaradıcılıq məhsulu olaraq maraqlanır. 

Əgər atalar sözləri frazeologiyada öyrənilməlidirsə, o zaman frazeologiya dilin leksiko-

logiya bölməsində araşdırılmamalı, ayrıca dilçilik sahəsi olaraq öz təsdiqini tapmalıdır. M. 

Mirzəliyeva haqlı olaraq qeyd edir: “Müstəqil mənada işlənib-işlənməməsindən asılı olmaya-

raq sözlər dilin morfoloji qatında dil vahidi kimi öyrənilə bilirsə, daşıdığı mənanın dar və ya 

genişliyindən asılı olmayaraq, məcazlaşma prosesindən keçmiş  hər hansı söz, birləşmə  və 

cümlə də frazeoloji vahidlər sırasına daxil olub, dilin frazeoloji qatında araşdırılmalıdır”. 

Müasir dilçilikdə frazeologiyanın bir elmi kimi yerinin və tədqiqat obyektinin tam olaraq 

dəqiqləşməsinə böyük ehtiyac vardır. Həllini gözləyən başqa bir məsələ isə atalar sözlərinin, 

eləcə də frazeoloji birləşmələrin, dil yaxud da nitq vahidlərinə aid olması məsələsidir. 

 

 

SABİR VƏ ONUN ƏDƏBİ MƏKTƏBİ 

 

Nigar HƏSƏNOVA 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XIX  əsr Azərbaycan  ədəbiyyatında satirik poeziya sistemli ədəbi hadisə  səviyyəsinə 

yüksəlmişdirsə, XX əsr ədəbiyyatında satirik şeir gerçəkliyin poetik ifadəsi üçün bir zərurətə 

çevrilmişdi. Bu zərurət XX əsrin  əvvəllərində Bakıda nəşr olunan müxtəlif təmayüllü satira 

jurnallarında, dövrün tanınmış söz sənətkarlarının yaradıcılığında öz ifadəsini tapdı. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

877

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

XX  əsr Azərbaycan poeziyasında satirik şeirin zirvəsi, heç şübhəsiz, Mirzə  Ələkbər 

Sabirdir. Sabir satirik şeir yaradıcılığı ilə yeni dövr ədəbiyyatımızda həqiqi bir yüksəliş 

yaratmağa, yeni bir istiqamət, yeni bir mərhələ -Sabir satirik şeiri mərhələsi yaratmağa, yeni 

yaradıcı mühit düzənləməyə nail ola bilmişdir. Sabirə qədərki Azərbaycan poeziyasında satira 

özünə müəyyən qədər yer ala bilsə də etiraf etməliyik ki, Sabir biçimində, Sabir üslubunda 

davamlı  şəkildə olmamış, satirik poeziya sahəsində Sabir şeiri ucalığına yüksəlməmişdir. 

Klassik poeziyada satirik həcvlər, ictimai motivli şeir nümunələri daha çox birbaşa tənqid 

xarakterində, açıq, müstəqim gülüşdür. Sənətkar sözün qüdrətilə  fənalıqları göstərir, onlara 

gülməklə, qəzəblənməklə bizi də güldürür, qəzəbləndirir. Sabirin yeni tipli satirasında isə 

gülüş ilk baxışda görünmür, sənətkar ciddi şəkildə, az qala inandırıcı halda sözünü deyir, 

yaxud ifşa etdiyi satirik tipi danışdırır, nəticə çıxarmağı isə oxucunun ixtiyarına buraxır. 

Sabir  şeirə    sənətə yalnız məzmun yeniliyi gətirməmişdir. O, köhnə formanın özünü 

yaradıcı şəkildə dəyişməyə müvəffəq olmuş, bəzən də tamamilə yeni formalar, özünə qədərki 

şeirdə  işlənməyən  şəkillər gətirməklə Azərbaycan  şeirini, satirik poeziyamızı  həm ideya-

məzmun, həm də şəkil, forma cəhətdən də inkişaf etdirmişdir. Yaratdığı hər forma da satirik 

məzmuna uyğundur. Sabirin olduqca maraqlı ifşa üsulları vardır. Tip danışır, danışdıqca özü-

nü ifşa edir

.

Bu cəhətdən sənətkarın «Millət necə tarac olur olsun, nə işim var?!», «Bakı fəhlə-

lərinə», «Cəhd eylə, sən ancaq nəzəri-xəlqdə pak ol», «Təhsili-elm», «Ata-nəsihəti», «Mən 

bilməz idim bəxtdə bu nikbət olurmuş», «Xəsisin heyfi, varisin keyfi», «Amalımız, əfkarımız 

ifnayi-vətəndir», «Vay, vay! Nə yaman müşkülə düşdü işim, Allah», «Övradımız, əzkarımız 

əfsaneyi-zəndir», «Fəhlə, özünü sən də bir insanmı sanırsan?!», «Təraneyi-əsilanə», «Əkinçi». 

«Fəxriyyə»,«Səbir», «Bizə nə?!» və sair bu kimi satiraları geniş söhbətin mövzusudur. Bir cə-

hət də qeyd olunmalıdır ki, şair bəzən monoloji deyil, dialoji nitqə  də yer verir, canlı, təbii 

söhbət əsnasında müsahiblərdən birinin, yaxud hər ikisinin cahilliyi, geriliyi ortaya qoyulur. 

Azərbaycan tarixində yeni bir ədəbi məktəbin əsasını qoymuş Sabir şeirinin sədası tez-

liklə sərhədlər aşıb Yaxın və Orta Şərq ölkələrinə yayılmış, bu ölkələrin ictimai-siyasi fikrinə, 

azadlıq hərəkatına və bədii ədəbiyyatına qüvvətli təsir göstərmişdir. 

M.Ə.Sabirin əsərləri Azərbaycandan kənarda da bir çox şairin ideyaca aydın və düzgün 

istiqamət almasına, bir çox şairin üslubunun formalaşmasına kömək etmişdir. Onlar Sabirdən 

ədəbiyyatı azadlıq hərəkatı ilə əlaqələndirməyi, xalqın qayğıları ilə bağlamağı, satiranın əlvan, 

canlı, tükənməz ifadə vasitələrini işlətmək bacarığını öyrənmişlər. 

Hələ şairin sağlığında onun və “Molla Nəsrəddin”in yolu ilə gedən, Əli Nəzmi (Sijim-

qulu), Bayraməli Abbaszadə (Hammal), Əli Razi Şamçızadə (Dabanıçatdaq xala), Əliqulu 

Qəmküsar (Cüvəllağı), M.S.Ordubadi (Hərdəmxəyal), Mirzə  Əli Möcüz (Şəbüstəri), Abbas 

Səhhət, Salman Mümtaz (Xortdan bəy) Səməd Mənsur, Cəfər Cabbarlı, Əliağa Vahid və baş-

qaları M.Ə.Sabir satirik şeir məktəbinin parlaq ulduzları kimi fərqlənmişlər. Doğrudur, molla 

nəsrəddinçi satirik şeir məktəbinə mənsub olan, Sabirin şeir üslubuna yaxınlığı ilə fərqlənən, 

bir qismi həmin əsrin 30-cu illərinin repressiyasına uğrayan bu ədiblərin böyük əksəriyyəti M. 

Ə.Sabirdən sonrakı mərhələdə, sovet dönəmində də yazıb-yaratmış, satirik poeziyanın inkişa-

fına öz töhfəsini vermişlər.