Qafqaz Universiteti Materiallar

 

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1001

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ŞƏRQİ ANADOLUDA YAŞAYAN AZƏRBAYCANLILARIN 

FOLKLORUNDA ETNO-PSİXOLOJİ TƏZAHÜRLƏR 

 

Emin AĞAYEV 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

İnsanların etnik mənsubiyyəti və onların psixologiyası arasındakı əlaqəni öyrənən elm 

sahəsi Etnopsixologiyadır.  Hər bir xalqda olduğu kimi Azərbaycanlıların da özünəməxsus 

etnik psixoloji xüsusiyyətləri vardır. Bu etno-psixoloji xüsusiyyətlər isə xalqı təşkil edən hər 

bir fərdin mənəvi inkişafına və  mənəvi təkmilləşməsinə mühüm, əhəmiyyətli təsir göstərir. 

Etnik psixoloji xüsusiyyətlər keçmişdən bu günə kimi milləti təşkil edən fərdlərin qarşılıqlı 

münasibətləri zəminində foramalaşmışdır. 

Azərbaycan xalqının etnik psixoloji xüsusiyyətləri nəsildən - nəslə keçərək xalqın adət 

və ənənələrində, inam  və əqidəsində, davranışında, başqalarına, eləcə də  özünə münasibətdə 

təzahür etmişdir.  

Azərbaycan folklor areal baxımından Azərbaycan, Şərqi Anadolu, Dağıstan, Gürcüstan, 

İran, İraq - Kərkük bölgələrini əhatə edir. Tarixən Azərbaycanlıların yaşadığı ərazilər-

dən olan Şərqi Anadoluda yaşayan etnosların etnopsixoloji xüsusiyyətləri bir çox aspektdən 

təhlil oluna bilər. Folklor nümunələri  əsasında bu təzahürləri müşahidə etmək isə daha 

məqsədəuyğundur. Belə ki, bu ərazidə yaşayan yerli adlanan türklər, türkmənlər, tərəkəmələr, 

azərilər eyni etnosun – oğuzların ayrı-ayrı qollarıdır. Yerli adlanan türklər oğuzların qayı bo-

yundan, türkmən, tərəkəmə  və azəri adlanan Azərbaycanlılar isə  qınıq boyundandır.  Şərqi 

Anadoluda yaşayan türkmən, tərəkəmə və azərilər Azərbaycan folklor arealına daxildir. Şifahi 

mədəni irsləri, danışdıqları dil, dialekt təzahürləri də eynilik təşkil edir. 

Eyni tarixi keçmişə sahib olan xalqların etnopsixoloji xüsusiyyətlərində eynilik, yaxın-

lıq təbiidir. Bunları bilmədən qonşuluqda yaşayan xalqlarla əlaqə qurmağın uyğun yollarının 

müəyyənləşdirmək çətin olur. 

Şərqi Anadoluda yaşayan Azərbaycanlıların folkor nümunələri  əsasında onların etno-

psixoloji təzahürlərini müşahidə etmək üçün bir çox qaynağa müraciərt olunacaqdır. Onlardan 

Ə.Cəfəroğlunun “Şərq ellərimiz ağızlarından toplamalar: Qars, Ərzurum, Çoruh İlbaylıkları 

şivələri” (Doğu illerimiz ağızlarından toplamalar: Kars, Erzurum, Çoruh İlbaylıkları ağızları) 

adlı kitabını,  Əhməd Bican Ercilasun hazırladığı “Qars eli ağızları – Səs bilgisi” kitabını, 

Selahattin Olcayın “Erzurum ağzı” araşdırması, Prof. Efrasiyap Gemalmazın  “Erzurum İli 

ağızları: (inceleme-metinler-sözlük ve dizinler)” adlı üç cildlik fundamental tədqiqat işini, 

Husna Kavakliceşmenin “Qars ve İqdır azəriləri ağzı (dil incələməsi-mətn-indeks) araşdırma-

sını nümunə göstərmək olar.  

 Qeyd olunan ədəbiyyatlara baxdıqda  biz  bu bölgədə yaşayan Azərbaycanlıların 

folkloruna aid  nümunələrə yetərincə yer verildiyinin şahidi oluruq. Şifahi xalq ədəbiyyatı 

nümunələrindən - laylalar, oxşamalar, xalq mahnıları, atalar sözləri, məsəl, lətifə və  nağılllara 

lazımı  qədər yer verilmişdir. Bu etnopsixoloji təzahürlər içərisində - laylalar ana sevgisini, 

atalar sözlərində  vətən, yurd sevgisi, vətən uğrunda mübarizə, bayatılarda sevgi, sosial və 

içtimai həyat, nağıllarda mərdlik,  şərəf və namusla yaşamaq, mahnı  və  nəğmələrdə yaşayış 

tərzi, məşğuliyyət kimi etnopsixoloji təzahürləri sezmək mümkündür. Etnopsixoloji təzahürlər 

fonunda Novruz bayramının xüsusi çəkisi var. Şərqi Anadoluda yaşayan azərbaycanlılar 

Novruz bayramına çox böyük əhəmiyyət verir, bayrama iki ay əvvəldən hazırlanmağa 

başlayırlar. Bu bölgədə milli bayram olaraq qəbul edilən novruz; bayramlar içərisində birinci 

sıradadır. Uşağlar, gənclər, yaşlılar - bütün xalqın iştirakı ilə keçirilən novruz özündə bir çox 

adət ənənəni, inancı ehtiva edir. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1002

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Elmi  ədəbiyyatda Qars və  İqdır Azərbaycanlılarının təşəkkülü bir neçə zaman dilimi 

olaraq diqqətə alınır.  İlk zaman kəsimi kimi bu ərazilərdə tarixən yaşayan türk mənşəli tayfa-

ların ta qədimdən məskun olmasıdır. Sonrakı zaman kəsminə isə ilkin və orta dövrlərdə İqdır, 

Duzluca və Aralıq bölgələrini əhatə edən Sürməli Çuxuruna oğuzların, daha sonralar səlcuqlu 

boylarının yerləşməsini göstərmək olar.  

Sayları  çox olmayan Ağrı Azərbaycanlıları daha çox Ağrının Taşlıçay el mərkəzi ilə 

Taşlıçay qəsəbəsinə bağlı Yuxarı Taşlıçay kəndində və nisbətən də Ağrının mərkəzdə yaşayırlar.  

  Şərqi Anadolunun digər  ərazilərində  də kompakt yaşayan Azərbaycanlılar ümum 

Azərbaycan folklor arialının təmsilçiləridir. Onlara aid folklor nümunələri vasitəsi ilə bu əra-

zilərdə tarixən yaşayan Azərbaycanlıların etnopsixologiyasını öyrənmək elmi əhəmiyyət kəs 

edir. Bu tədqiqat milli mənlik şüurunun formalaşmasına, ümumən millətin tərəqqisi üçün böyük 

əhəmiyyətə malikdir. 

 

 

BƏKİR ÇOBANZADƏ VƏ TÜRKLƏRİN ORTAQ ƏDƏBİ DİL PROBLEMİ 

 

Pərvin EYVAZOV 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Türk dünyasının tanınmış dilçi alimi professor Bəkir Çobanzadə elmi araşdırmalarında 

ədəbi dil məsələsinə xüsusi yer ayırmışdır. Ömrü boyu həm yaradıcılığı, həm də ictimai-siyasi 

fəaliyyəti ilə türk xalqlarının birliyinə, tərəqqisinə  ləyaqətlə xidmət edən bu görkəmli 

ziyalının türklərin ortaq ədəbi dilinin yaradılması istiqamətində apardığı elmi araşdırmalar bu 

gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır.  

B.Çobanzadə ədəbi dil məsələsinə iki rakursdan yanaşır: birincisi, ümumi mənada ədəbi 

dil məsələsi, ikincisi, türkçənin ədəbi dil olması ilə bağlı problemlər. Ümumi mənada ədəbi 

dil anlayışından danışan tədqiqatçı ədəbi dilin əsasında mühafizəkarlıq və məhəllilik kimi iki 

təməl prinsipin dayandığını qeyd edir. O, ədəbi dilin canlı danışıq dilindən,  şivələrdən ayrı 

təsəvvür edilmədiyini və onlardan təcrid olunmuş  şəkildə uzun müddət müstəqil yaşaya 

bilməyəcəyini düzgün göstərir. Bu mənada, B.Çobanzadə ədəbi dil anlayışnı dialekt və şivə-

lərə söykənən canlı dilin alternativi kimi də təqdim edir. Həmçinin görkəmli alim ədəbi dildə-

ki dəyişiklikləri müxtəlif sinfi, iqtisadi amillərlə əlaqələndirir. O, bəzən ədəbi dili hakim sinfin 

şivəsi və ya ləhcəsi kimi də xarakterizə edir. Bir növ, burada türkoloq məsələyə Marksist nöq-

teyi-nəzərindən yanaşır. 

Bəkir Çobanzadə belə hesab edir ki, ədəbi dil ya bir məmləkətin tanınmış şair və yazıçı-

larının dilinə istinadən, ya da bu regionun elm, mədəniyyət mərkəzinə çevrilmiş şivəsi əsasın-

da meydana gəlir. Müəllifə görə, müəyyən bir inkişaf mərhələsindən sonra türk coğrafiyasın-

da süni ədəbi dilin yaranması üçün iki başlıca şərt lazımdır:  

1.  Fransız Akademiyası kimi geniş  səlahiyyətə malik orqanın yaradılması  və ya hər 

kəsin anlaya biləcəyi şair, filosof və yazarların olması;   

2.  Bu məsələdə hökümət orqanlarına və qurumlarına söykənilməsi.  

Ədəbi dili süni, xalq dilini təbii hesab edən alim bəzi dilçilərin XVIII əsrdə yazan şair 

və yazıçıların dili ilə bağlı səsləndirdikləri “adiləşmiş ədəbi dil” ifadəsini haqlı olaraq düzgün 

saymır. Baxmayaraq ki, Bəkir Çobanzadə  ədəbi dili süni adlandırır, ancaq yenə  də o, alim, 

şair və yazarların  ədəbi dillə yazmasının tərəfdarı kimi çıxış edir. Çünki “ədəbi dil onunla 

yazanı ümuma, yəni hər kəsə çatdıracaqdır”.  

Türklərin ortaq ünsiyyət vasitəsinin -  ədəbi dilinin yaradılması haqqında da müəllif ma-

raqlı təkliflərlə çıxış edir. Bildirir ki, mövcud türkçələr arasında böyük lisani fərq yoxdur, hət-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1003

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ta onların (türk xalqlarının) ədəbiyyatlarında lisani və üslubi ayrılıq o qədər də ciddi şəkildə 

nəzərə çarpmır.  

Ona görə  də “bu vəziyyət türk-tatar mühərrirləri arasında ümumi ədəbi dil məsələsini 

ortaya çıxarmışdır. Lakin iqtisadi və elmi mərkəzlər olmadan bu məsələni həll etmək mümkün 

deyildir. Hər  şeydən  əvvəl Rusiya türk-tatarları arasında ümumi maarif mərkəzi yaradıl-

malıdır”.  

O, vahid türk ədəbi dilinin yaradılması üçün hələ  də yetərli imkanların olmaması 

qənaətindədir. Görkəmli alimin dediyi kimi, türklərin müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı yaratdıqları 

böyük dövlətlərin ədəbi dilləri də mövcud olmuşdur, ancaq o dövlətlərin süqut etməsi ilə bu 

ədəbi dillər yalnız bədii əsərlər vasitəsilə günümüzə kimi gəlib-çatmışdır. Həmçinin türkçənin 

ədəbi dil kimi uzun müddət hazırlıqsız olmasının digər bir səbəbi ədəbiyyatda olduğu kimi, 

təhsilə  də  ərəb-fars dillərinin geniş ayaq açmasıyla bağlı idi, hətta bunun nəticəsində uzun 

müddət dilimiz xalq ədəbiyyatının təsir dairəsindən də uzaq düşmüşdü.  

 Dilçi  alim  türkcənin  ədəbi dil olmasına mane olan amillərdən birini də onun leksik 

tərkibinin zəngin olmaması və “məna fəqirliyi” ilə bağlayır. Biz də B.Çobanzadənin bu fikri 

ilə razıyıq ki, xalq dili zəngindir, ancaq onun əsasında formalaşan ədəbi dil bu zənginliyi tam 

ehtiva etmir. Bunun səbəbini müəllif haqlı olaraq, ərəb və fars dillərindən dilimizə yersiz söz 

axını ilə əlaqələndirir ki, bunların çoxusu da təkrar kəlmlərdir (dəniz-dərya, eynək-çeşmək və 

s.).  

Bəkir Çobanzadə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan türkcəsində özünü göstərən üslub 

meyillərindən hansını – “Molla Nəsrəddin”çilərin, yoxsa Hüseyn Cavidin təmsil etdiyi 

romantiklərin dilini ədəbi dil adlandırmaq olar sualna da aydınlıq gətirir. Qeyd edir ki, “Molla 

Nəsrəddin”çilərin dili sistemsiz olduğundan, romantiklərin dili isə İstanbul şivəsinə söykən-

diyindən ədəbi dil ola bilməz. Ona görə də müəllif xalq dilinə əsaslanan və hər iki cərəyanın 

materiallarına söykənən, özünün də “orta qrup” adlandırdığı ünsiyyət dilini yaratamağı nəzər-

də tutur. 

Beləliklə, B.Çobanzadənin türk coğrafiyasının ortaq ədəbi dilinin yaradılması üçün 

dilçilik müstəvisinə  çıxarıdığı elmi konsepsiya bu gün də aktual olaraq qalır. Təxminən 90 

ildən artıq müddət keçməsinə baxmayaraq, türklərin ortaq ünsiyyət vasitəsi problemi hələ də 

öz həllini gözləyir.  

 

 

PSİXOLİNQVİSTİKA DİLÇİLİYİN BİR SAHƏSİ KİMİ 

 

Nərminə ƏLƏKBƏROVA 

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dilin cəmiyyətdə çoxfunksiyalılığı  və insan düşüncəsi və psixoloji fəaliyyəti ilə  sıx 

əlaqəsi dilçiliyin sosial və psixoloji elmlərlə əlaqəsini daha elastik edir. Dilçiliyin psixologiya 

ilə  sıx  əlaqəsi XIX əsrdə psixoloji metodların və ideyaların dilçiliyə daxil olmasına gətirib 

çıxarmışdı. Buna səbəb, əsasən də yalnız mətnin analizinin yetərli olmadığı bəzi praktik mə-

sələlərə treotik anlam verilməsinin vacibliyinin ortaya çıxması oldu. Bundan əlavə, psixolinq-

vistika insanların dilinə görə müəyyənləşdirilməsində, maşın tərcümənin problemlərinin həl-

lində və s. sahələrdə vacibdir. Məhz bu tətbiqi vəziyyətlər psixolinqvistikanın yaranmasına və 

onun ayrılıqda bir elm sahəsi kimi özünü göstərməsinə zəmin oldu.  

Psixolinqvistikaya qismən bir hissə dil, bir hissə psixologiya kimi baxmaq düzgün deyil. 

O kompleks elmdir, belə ki, o dili öyrəndiyinə görə linqvistik fənlərə və onu psixoloji feno-

men kimi öyrəndiyindən psixoloji fənlərə aiddir.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1004

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Psixolinqvistikanın obyekti müxtəlif məktəb və  cərəyanlarda müxtəlif cür təyin edilir. 

Amma demək olar ki, təyin edilmiş obyektlərdə subyekt, dilin adresatı, məqsəd, motiv və ya 

tələbat dil ünsiyyətinin məzmunu, dil vasitəsi kimi xarakteristikalar göstərilmişdir.  

"Psixolinqvistikanın obyekti həmişə dil hadisələrinin və ya dil situasiyaların müəyyən-

ləşdirilməsidir". Psixolinqvistikanın bu obyektilinqvistikanın və digər dilçiliyə yaxın elmlərin 

obyektləri ilə üst- üstə düşür.  

Psixolinqvistikanın bir elm sahəsi kimi öz inkişafı dövründə predmetinin təyin edilmə-

sində çox çətinliklər yaranmışdır. Bir sıra nəzəriyyələr irəli sürülsə də, məhz A. A. Leontevin 

müəyyənləşdirdiyi predmet daha düzgündür: "Psixolinqvistikanın predmeti şəxsiyyətin bir 

tərəfdən dil fəaliyyətinin struktur və funksiyası ilə olan nisbəti, digər tərəfdən insan 

dünyasının obrazının əsas yaradıcısı kimi dillə olan nisbətidir". 

Psixolinqvistika nitq ifadələrinin qəbulu və formalaşmasını tədqiq edir. Psixolinqvistika 

tədqiqat predmetinə görə linqvistikaya yaxın olsa da, ancaq tədqiqat metodlarına görə isə daha 

çox psixolinqvistikaya yaxındır. Psixolinqvistika  linqvistikanın sahəsi kimi dili ilk öncə 

psixikanın fonemeni kimi tədqiq edir. Psixolinqvistika nöqteyi-nəzərindən dil danışıb və 

eşidənin, yazıb və oxuyanın daxili dünyasının mövcudluğu qədər mövcuddur. Bu səbəbdən 

psixolinqvistika "ölü dillər"in tədqiqatı ilə məşğul olmur.  

Psixolinqvistikanın tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, "Psixolinqvistika" termini 1954-cü 

ildə ABŞ-da Ç.E.Osqud və T.A.Sebeokanın redaktorluğu altında eyni adlı kollektiv  və iş çap 

olunduqdan sonra gəldi. Hesab etmək olar ki, dilin və nitqin psixolinqvistik yanaşmadan təd-

qiqi amerikan alimlər qrupunun dilçiliyə "Psixolinqvistika" terminini daxil etməmişdən qabaq 

mövcud idi.  

Psixolinqvistikanın yaradıcısı kimi alman filosofu və linqivisti Vilhelm fon Humbolt 

hesab edilir, belə ki, "nitq fəaliyyəti ideyası  və dilin cəmiyyətlə insan arasındakı bağlılıq 

bəndi kimi anlayış" məhz ona məxsusdur. Dilçilikdə məhz Psixolinqvistika sahəsi üzrə ən çox 

tanınıb və  nəzəriyyələri hələ  də  tətbiq olunan dilçilər N.Xomski, hansı ki, öz generativ 

qrammatikası ilə tanınmışdır, Fransız psixolinqvisti Jan Piaje və digərləridir. 

Son onillikdə dilçilik mətnin tədqiqinə daha çox diqqət ayırır və psixolinqvistika daha 

çox mətnlərlə, onların spesifik strukturu, variantlılığı, funksional xüsusuiyyətləri ilə maraqla-

nır. Buradan görünür ki, psixolinqvistika ümumi dilçiliklə  sıx  əlaqədədir. Bundan əlavə o, 

mütəmadi olaraq sosiolinqvistika, etnolinqvistika və  tətbiqi linqvistika ilə,  əsasən də son 

illərdə komputer linqvistika ilə qarşılıqlı əlaqədədir.  

Psixolinqvistika ilə dilçiliyin çox yaxın olması onların vahidlərinin sərhədlənməsinə 

maneçilik törədir. Dilçiliyin vahidləri-"elmi teoretik düzülüşün və ya linqvistik modelizasiya-

nın elementi"dir. Dil vahidləri - hər şeydən öncə dili təsvir edən müxtəlif modellərin invari-

antıdır, onlar dilə, dil standartlarına, normalarına aiddirlər.  

Psixolinqvistik vahidlər-"bir-biri ilə iearxik əlaqədə olan nitq fəaliyyəti və operasiyalarıdır". 

Üç onillikdə,  əsasən də son 10-15 ildə  "ənənəvi" dilçilik sahəsində psixolinqvistika 

problematikasına maraq nəzərə çarpacaq qədər artır. Tədqiqatlar içərisində Psixolinqvistika 

daha məşhur elm sahəsinə çevrilir. Təsadüfi deyil ki, 1985-ci ildə linqvistik ixtisasların rəsmi 

nomenklaturasında "Ümumidilçilik, sosiolinqvistika, psixolonqvistika" kimi müəyyənləşdiril-

miş ixtisas vardır.  

Bir çox dilçi dilə  ənənəvi yanaşmanın bütün imkanlarından istifadə etdikdən sonra 

onları maraqlandıran suallara cavab tapmaq üçün məhz psixolinqvistika üstünlük tuturlar.  İn-

di çoxlu tədqiqatçılar insanın dil mexanizminin fəaliyyətinin qanunauyğunluğunu tədqiq et-

mək üçün kompleks yanaşmanın vacibliyini göstərir. Onun tədqiqi zamanı alimlər dilçilikdən 

kənar çıxaraq psixolinqvistika kimi bir sıra yeni elm sahələrinə müraciət edirlər.  

Dünya mədəniyyətinin qloballaşması, külli -miqrasiya və mütəmadi müxtəlif dil və mə-

dəniyyətlətin qarşlıqlı münasibətlərinin areallarının genişlənməsi, dünya komputer şəbəkələri-

nin yaranması, yad dilin öyrənilməsi mexanizmi və prosesinin tədqiqatına yeni çəki verdi.     

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1005

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ƏLİAĞA  VAHİD  LİRİKASINDA  QƏMİN ZİRVƏSİ 

 

Nazilə ABDULLAZADƏ 

Bakı, Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XX  əsr  Azərbaycan ədəbiyyatında  təxəllüsü  kimi  yaradıcılığı etibarilə də yeganə olan  

Əliağa Vahid  klassik şeiri  uzun  əsrlər hakimi-mütləq olan  müqəyyəd  qəliblərdən azad edib 

onu yeni ruh, yeni məzmunla  zənginləşdirən bir sənətkar olmuşdur. “Böyük Füzulinin yadi-

garı” qəzəlin  dəbdən düşdüyü, keçmişin qalığı, köhnəlik  əlaməti sayıldığı bir dövrdə onu 

yenidən dirçəldərək Azərbaycan şeirində xüsusi çəkisi olduğunu, gəldi-gedər münasibətlərə, 

zəmanənin gərdişinə, siyasi qovğalara  məhəl qoymadan  əsrlərdən nəsillərə ötürülən bir janr 

olduğunu yaradıcılığı ilə sübuta yetirmişdir. 

Vahid lirikasıın əsasını eşq və eşqin doğurduğu nəşə ilə yanaşı, qəm, kədər, qüssə təşkil 

edir.  Eşqin, məhəbbətin səfası     qəm  onun şeiriyyətinin xislətində, mayasındadır. Çünki dün-

ya özü qəmdən, kədərdən yoğrulub,  bu qəmin, peşmançılığın  mayasını hələ Adəmlə Həvva 

cənnətdən  qovulanda vurublar. Təsadüfi deyil ki, Vahidin şeir aləminə, ədəbi çevrəyə  gəlişi, 

qəbul olunması və tanınması  da “qəm”lə bağlı olub. Ustadı Mirzə Əbdülxaliq Yusifin “Min 

qəmim vardır, birin mindən bir adəm bilməyir”  misrasına o, bədahətən elə bu misranın 

içindən gələn  

Min qəmim vardır, birin mindən bir adəm bilməyir, 

Həm bu bir qəm ki, min adəmdən biri qəm bilməyir  

beyti ilə cavab verir və o gündən ustadın ona verdiyi “Vahid” təxəllüsü ilə məşhurlaşır. 

Romantik ədəbiyyata, xüsusən Yaxın və Orta Şərq poeziyasına  xas olan kədər  anlayışı  

Vahidə  də yad olmamışdır. Sələfləri Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi Vahid də  qəmi  qəmə 

calamağı, qəmə  qəm qatmağı xoşlamış, kədərə meyilliyini, dözümlülüyünü isbat etmişdir. 

Orta əsrlər fəlsəfi şeirin  banisi Nəsimi qəmə tutulduğuna görə fəxr edir, özünü xoşbəxt sanır: 

Qəm odu mən bağrı yabmış bir kəsə oldu nəsib, 

Fəzli-həqqə şükür ki, nadanə, xamə çatmadı. 

Mövlanə Füzuli “qəm yükün çəkməkdəyiz mən bir zaman, sən bir zaman” deyəndə elə 

bir inama gəlir ki,  eşq sərgəştəsi Məcnunla dərdinin  əfsanəsi birdir, söz ayrısa da, aşiqi-

divanəsi birdir. Bu vəhdət, bu qoşalıq Vahiddə də var, Vahidin də ruhuna, qəlbinə  peyğəmbər 

xələfi Füzulinin qəm meyindən damızdırıb.  Bu anlamda Vahid 600 illik böyük bir zaman 

kəsimindən sonra Füzuli qəmini çiyinlərinə götürə bilən bir qəmxardır.  

 Dünyanın yaşadığı bəşəri  kədərin  təzahürü  Füzulidən  sonra XIX əsrdə Seyid Əzim 

Şirvani, XX əsrdə Vahidin  yaradıcılığında  ictimai-fəlsəfi  çalarda ifadə olunmuşdur.   Füzuli 

kədəri kimi, Vahidin kədəri də “intim tarixçələrlə, şəxsi güzəran və  qayğılarla” bağlı deyil.   

Lakin Füzulidən  fərqli olaraq, Vahid  qəmin yükünü  bəşərilikdən, ictimailikdən daha çox fər-

diliyə endirmiş, adi insanın ürək çırpıntılarına, təbəddülatlarına, kədərinə üstünlük vermişdir. 

Təbii, səxsi həyatındakı olaylar, uğursuz taleyi, nakam sevgisi, sənətdə özünə qarşı biganəlik, 

kölgədə qalmaq, üstəgəl meyə aludəçiliyi  yaradıcılığına təsirsiz ötüşmürdü.  Xalqın şairi olan 

Vahid  yeri düşdükcə giley-güzarını dilə gətirməkdən çəkinmir, kədərinin ilahiliyi və bəşəriliyi 

ilə deyil, sadəliyi və həyatiliyi ilə  özü kimilərin qəminə şərik çıxırdı. Uşaq ikən kimsəsizlik-

dən təhsil ala bilməyən,  sənət öyrənmək istədikdə əli bir yerə çatmayan Vahidin “Mollaxana” 

poemasında dilə gətirdiyi qəm o dövrdə xalqın böyük bir təbəqəsinin qəmi, kədəri idi: 

Qaldım avara, səfil, özbaşına, 

Elə ki çatdım on-on bir yaşına. 

Məktəbə, sənətə artdı həvəsim,  

Kimsəsizdim, yox idi dadrəsim. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1006

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Möhnətim çox, qəmim ondan artıq, 

Baxıram dövrəmə yazıq-yazıq. 

Vahid üslubundakı  kədər onun şair mənliyinin,  əyilməzliyinin, üsyankarlığının  əks-

sədasıdır. Sevgilisinin vəfasızlığından duyduğu kədər  aşiqin iç dünyasının sevinci, nəşəsidir.  

Bu sevgi göylərdən gələn platonik sevgi deyil, saf  hislərin coşub-daşdığı bir sevgidir.  Bu 

sevgidə qısqanclıq da var, çılğınlıq da, xəyanət də var, sədaqət də, peşmanlıq da var, ümid də, 

mərhəmət də var, cəfa da. Çəkdiyi qəmlər, başına gələn min bir oyunlar, əğyarın tənəsinə döz-

məyi də aşiqn sevgisində qətiyyəti, dözülməzliyi ilə bağlıdır.  

Sevməsəydim əgər ol zülfi-xəməndərxəmi mən, 

Bir dəm ömrümdə çəkərdimmi bu dərdü qəmi mən? 

Başqa bir şeirdə sevdiyi gözəlin cazibəsi ona dünyanı unutdurur, eşqin verdiyi zövq, 

sevgilisinin nazı, ədası, işvəsi onu qəmdən uzaq tutur: 

Kimdə vardır, gözəlim, səndə olan cazibələr? 

Sənə dünyadə məgər aşiq olan da qəm elər?  

Vahid lirikasında qəmin sonu  nəşə və sevincdir, Vahid qəmin zirvəsinə ucalır; bərabər-

sizlik, cəhalət, tənhalıq, soisal köləlik, şeirin, sənətin, sənətkarın lazımınca qiymətləndirilmə-

məsi, sevdiyinin  xəyanəti və s. bu kimi qəm, kədər  doğuran  motivlər əslində Vahidin duyub 

yaşadıqlarının bədii inikasıdır. 

 

 

AMERİKA DƏYƏRLƏRİNİN FRAZEOLOJİ BİRLƏŞMƏLƏRDƏ ƏKSİ 

 

Mehdi RƏHİMOV 

Gəncə Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dəyərlər inanclara emosional güc gətirir. Dəyərlər öyrənilir və  təbiətdə normativ ola 

bilər. Onlar zaman keçdikcə dəyişilir və nadir hallarda, müxtəlif nəsillərin üzvləri tərəfindən 

xüsusiyyətləri paylaşılır. Məsələn, ABŞ-ın  Şimali Amerika mədəniyyətinin üzvlərinin inam 

və dəyəri istiqamətləndirən rəqabət, fərdiyyətçilik, fəaliyyət, və digər ümumi prinsipləri olan 

müsbət özəllikləri qalır. Onlar fərdiyyətçi, fəaliyyət yönümlü və  rəqabət yolları ilə  həyat, 

azadlıq, xoşbəxtliyə konstitusiya ilə  tənzimlənən və sosial cəhətdən qiymətləndirilən 

hüquqları özündə birləşdirir. Bu dəyərlər öz ifadəsini nəsildən nəslə keçərək dəyişir. Mədəni 

dəyər sistemi gözlənilən, ümid və ya tələb olunan, və ya qadağan edilənləri bildirir. Bu faktiki 

davranış hesabat deyil, tətbiqin hökmü və sanksiyaların həyata keçirilməsini təmin edən 

məntiqi qiymətləndirmənin meyarlarını müəyyən edir.  

Amerikalıların dəyərlərinin mərkəzində  fərdiyyətçilik durur. Amerikalılar öz fikir və 

hərəkətlərində özlərini yüksək fərdiyyətçi kimi hiss edirlər. Onlar hər hansı bir homogen 

qrupun nümayəndələri kimi fikirləşilməyə müqavimət göstərirlər. Onlar qruplara qoşulan 

zaman, özlərinin xüsusi olduqlarına inanırlar. Məsələn, be what you appear to be – olduğun 

kimi görün; (as) independent as a hog –özündən razı, müştəbeh;  to put on the dog – özünü 

dikbaş aparmaq; to cut a swatch – lovğalanmaq; Holy Joe – riyakar; a wise guy – iron. təşəx-

xüslü, lovğa; to be (get, grow) too big for one`s britches, shoes, trousers, pants dan. dikbaş 

olmaq; bighead – təkəbbür; to toot one`s own horn – lovğalanmaq; a publicity bound – jarq. 

lovğa, özünü göstərən və s. 

Özünə güvənən fərdin ideallaşması özünü sənaye səhasində kiçik işdə belə olsa 

müvəffəqiyyət qazanaraq daha da böyük uğur  əldə edəcəyini ifadə edir: to stand the gaff 

çətinlikdən qorxmamaq; to be on the kill-heç bir əngəl tanımamaq; to shoot Niagara riskli işə 

girişmək; to keep in line-özünə hakim olmaq; to cut one’s eyeteeth on smth-öz karyerayasına