Qafqaz Universiteti Materiallar

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

995

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

C.CABBARLININ DRAMLARINDA TİPLƏRİN DİLİ 

(“ALMAZ”, “YAŞAR”, “SEVIL”, “1905-CI ILDƏ”) 

 

Mətanət MEHDİZADƏ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

İctimai həyatın  əsas qanunauyğunluqlarını  ən kamil ifadə edən, insan xarakter və 

taleyini ümumiləşdirən surət – tipdir. İnsan surətləri yaradılanda ancaq onları ümumiləşdirən 

cəhətləri deyil, fərdiləşdirən cəhətləri də göstərmək lazımdır. Yalnız ümumiləşdirmə ilə kamil 

bədii surət yaratmaq olmaz. Heç vaxt bir adamın ancaq rəsmi vəzifə, qulluq tərəfini təsvir 

etməklə onu bədii tip səviyyəsinə qaldırmaq olmaz. 

Ədəbi tip, surət yalnız bir faktın, bir hadisənin, bir insanın yox, yüzlərlə fakt, hadisə və 

insanın xarakter xüsusiyyətlərinin alınıb ümumiləşdirilməsinin nəticəsidir.  

Bədii əsərdə qəhrəmanın nə dərəcədə tipik olub-olmamasını onun cəmiyyətdə mənsub 

olduğu sinfin, zümrənin, ictimai hadisənin xüsusiyyətlərinin mahiyyətini nə  dərəcədə kamil 

əks etdirməsi ilə ölçmək lazımdır.  

Tip və xarakter yaradanda, surətləri danışıq vasitəsilə tipikləşdirəndə C.Cabbarlı mü-

şahidə etdiyi, yaxşı tanıdığı adamlardan, qohum və qonşulardan istifadə edirdi. Sona xanım 

Cabbarlı yazır ki: “Almaz”da olan Fatmansa tipində bir qadın bizimlə qonşu idi. “Almaz”dakı 

Fatmansanın komissiya qarşısında söylədiyi sözlərin kökünü Cəfər həmin qadının – 

Şərəbanının danışığından götürmüşdür... –“Hər  şeydən  əvvəl salam olsun cəmi yığılan  əhl-

məclisə  və habelə salam olsun gələn qonaqlara, hansı ki, bizim böyük-böyük 

qəmisyələrimizdir və salam olsun bütün böyük-böyük yoldaşlara hansı ki...”  

Fatmansanın dilindən –“Siz öləsüz, içəridə bir qiyamət var ki, vur çatlasın, tabaq 

oynasın. Ora bax, ora bax, sındır a-a!... Vallahı zalımın qızı elə  sındırır ki, elə  sındırır ki, 

bütün sümükləri beşatılan kimi şaraq-şaraq şaqqıldayır”. Bu böhtançı, hərzə və fitnəkar qarını 

müəllif onun özünə məxsus mübaliğəli və iyrənc sözlərlə danışdırır.  

C.Cabbarlının novatorluğu orasında idi ki, o öz dövründə hələ yayılmamış, lakin artıq 

doğulmuş, getdikcə artan və qalib gələn qüvvənin mahiyyətini əks etdirən tipik cəhətləri tuta 

bilmişdi. Almaz kimi azərbaycanlı qızlar hələ sayca çox deyildilər. Tipiklik yalnız çox yayıl-

mış və çox təsadüf edilən cəhət deyil, müəyyən ictimai qüvvənin mahiyyətini ən mükəmməl 

və qabarıq ifadə edən cəhətdir.  

C.Cabbarlı bəzən öz personajlarına gülünc replikalar verir. Bu replikalar da yenə bu və 

ya başqa tipin xasiyyəti ilə (qorxaqlıq, mövhumatçılıq, kütbeyinlik, ikiüzlülük və s.) 

əlaqədardır. “Od gəlini” faciəsində Oddamdının “toyuq-cücədən” danışması  və “ölüm 

ayağıdır, razı ol!” deməsi, “Sevil”də  Əbdüləli bəyin: “bəli, mən də onu düşünürdüm”, 

“Almaz”da Ocaqqulunun: “qurban olum Məhəmmədin  şəriətinə!” və s. deməsi gəlişi gözəl 

sözlər deyil, bu və ya başqa xarakter üçün səciyyəvi və mənalı ifadələrdir. Buradakı komizm 

sözlərin zahirində deyil, onların ifadə etdiyi daxili mənadadır. Çünki bu replikaların hər biri 

bu və ya digər personajın xasiyyətini aydınlaşdırmağa kömək edir.  

Cabbarlının, xüsusən dramaturq Cabbarlının yaradıcılığında dil əsas tipikləşdirmə vasi-

tələrindən biridir. Qəhrəmanların xarakterinin açılmasında dildən mühüm vasitə kimi istifadə 

etmək bacarığını Cabbarlı istər məfkurəvi, istərsə  də  bədii cəhətdən daha mükəmməl olan 

“Sevil”, “1905-ci ildə”, “Almaz” və “Yaşar” pyeslərində, xüsusən  Əbdüləli bəy, Salamov, 

Mirzə Səməndər, Hacı Əhməd və İmamyar surətlərində göstərmişdir. 

Salamovun işlətdiyi söz və ifadələr elə diqqətlə seçilmişdir ki, bunlar Salamovun yalnız 

fərdi xarakterini deyil, eyni zamanda onun təmsil etdiyi ictimai zümrənin bir çox tipik cəhət-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

996

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

lərini ümumiləşdirir. Salamovun ən tipik cümlə və ifadələri bunlardır: “Yenə zolladı milliyyə-

ni”, “Keç guruldad bir-iki kəlmə”, “Ada bu türk nədir, üst-üstdən goplayırsan”, “Sən papaq elə, 

dalısı ilə işin yoxdur”, “A kişi eybi yoxdur, öz itimizdir”, “Söyərəm, gözünü də çıxardaram”.  

Bu xarakterik replikalarda Salamovun bir neçə xüsusiyyəti ifadə olunmuşdur: onun  bu 

danışığı xalis bakılı danışığıdır, avam, cahil, qolu zorlu, kobud, yırtıcı, padşahpərəst və 

kapitalist, müsəlman kapitalistinin danışığıdır. 

Hacı  Əhməd və  İmamyar hər ikisi qolçomaq olduğu halda, xasiyyət etibarilə bir-

birindən fərqlidirlər. Onların xarakterlərindəki fərq danışıq tərzlərində  də verilmişdir. Hacı 

Əhməd öz sinfi mənafeyini açıqdan-açığa müdafiə edir, öz hissiyyatını gizlədə bilmir; odur 

ki, onun danışığı da açıq və sadədir, ürəyindəki dilindədir. Gah: -“bərəkalla, kişi qızı...  əsil 

pirğram elə sən diyəndir” – deyə Almazı alqışlayır, gah da: “mən ölmüşəm ki, diri-diri mənim 

bağımı hərraca qoyasan?” – deyə ona qəti etiraz edir.  

 Hacı  Əhməd  İmamyara nisbətən “naşıdır”, uzaqgörən deyil, “sadəlövhdür”.  İmamyar 

isə çox vaxt özünü qəsdən avamlığa qoyur, tez-tez: “elə deyil yəni, bəlkə  mən yaxşı 

qanmıram?” deməklə öz sözlərini sanki qüvvətdən salmağa çalışır. Əslində isə öz ürək sözünü 

pərdələyir və müsahibində öz eyham və kinayələri ilə daha çox təsir bağışlamağa nail olur. 

İmamyar ikiüzlülüyün, riyakarlığın, üzdə dost, arxada düşmən tipinin əzəmi dərəcədə 

ümumiləşdirilmiş obrazı - Cabbarlı tapıntısıdır.  

Ümumiyyətlə, Cabbarlının həmin “mənfi tipləri” ağıllı, uzaqgörən, arif adamlardır. Belə 

tipləri yaratmaq üçün də yazıçıdan geniş, dərin, həssas həyati müşahidə, zəngin sənətkar 

xəyalı, insanların səciyyəvi cəhətlərini görüb göstərmək bacarığı, bədii ustalıq tələb olunur.  

 

 

B.VAHABZADƏ LİRİKASINDA BƏDİİ SUAL CÜMLƏSİ 

 

Mehriban CƏFƏRLI 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Sual cümlələri dilçiliyin sintakis bölməsində “Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə 

növləri” başlığı altında tədqiq olunur. Cümlənin məqsəd və intonosiyaya görə dörd növü 

fərqləndirilir:nəqli,sual,əmr,nida.Bu cümlə növlərinin hər birinin özünəməxsus intonasiyası 

vardır. İntonosiya müxtəlifliyini doğuran amil  həmin cümlələrin əsasında duran  məqsəddir. 

Sual cümlələrində  məqsəd insanın  naməlum bir şey haqqında bilmək, fikrin doğruluğunu 

yəqinləşdirmək istəməsindən  ibarətdir. 

Suallar  önündə dayanıb insan 

Sirlər dünyasına yol açır  kamal. 

Hər daşın, hər dağın yaranmasından 

Ilki də sualdır, sonu da sual. 

Azərbaycanın görkəmli  şairlərindən biri olan B.Vahabzadənin yaradıcılığında sual 

cümlələrinin müxtəlif növlərindən ustalıqla istifadə olunmuşdur. Dahi şairin yaradıcılığından 

verilmiş bu  numunə ilə sual cümləsinin insan həyatındakı yerini və rolunu daha aydın şəkildə 

göstərmək olar. Bu səbəbdən də  sual cümlələrinin  cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə 

növləri içərisində qədim  və çox  istifadə olunan növlərindən olması fikrini rahatlıqla söylə-

mək mümkündür. Sual cümlələri ədəbi  dilin üslubları içərisində istər məişət üslubunda adi 

danışıqda,istər publisistik üslubuda,istərsə  də  bədii üslubda geniş    şəkildə  istifadə olunan 

cümlə növüdür.Cümlənin bu növünün  belə  geniş  şəkildə bir çox üslublarda  fikrin əsas ifadə 

formalarından biri olmasının  səbəblərindən biri bu cümlə növünün  yalnız məlumat almaq,nə 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

997

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

isə öyrənmək funksiyası daşımaqla məhdudlaşmayıb ifadə olunan fikrin daha da qüvvətli, ca-

zibədar çatdırılmasına xidmət etməsidir. 

Onun  səsindəki yanğı nədir,nə? 

Bu həzin nəğmədə nəsə deyir o. 

Gülü vəsf eləmir  gülün eşqinə, 

Həsrət nəğmələri bəstələyir o. 

Geniş şəkildə işlətdiyimiz sual cümlələrinin xaraktercə iki növü  vardır. 

1.  Xüsusi sual  cümlələrində əsas  məqsəd cavab ala bilməkdir 

Kimdir yıxılmayan? Məgər təkəm mən? 

Bu dərdə düşənlər dünyada min-min. 

2. Sual  cümlələrinin xaraktercə  ikinci  növünə ən çox bədii əsərlərdə, nitqdə rast gəl-

mək mümkündür.Bu tip suallarda  cavab məlumdur, yəni cavab elə sualın özündədir. Formaca 

sual məzmununca təsdiq və ya inkar hökmlər ifadə edir. Ritorik sual cümlələrinin də  xususi 

sual   cümlələri kimi   yaranmasında bir neçə vasitə iştirak  edə bilər. Ritorik sual cümlələrinin 

yaranmasında daha çox  əvəzliklərin iştirakı nəzərə çarpır. 

Yolu  gedə-gedə addım sayanlar 

Yolunuz yarıda niyə səhv olur? 

Ritorik  sualların  yaranma  vasitəsi  kimi əvəzliklərlə yanaşı,ədatlar  da fəal  iştirak  edir. 

Gah arana düşür,gah  dağa meylim, 

Nədir könlündəki  bu duyğular bəs? 

Ritorik sual cümlələrinin  ifadə  vasitələrindən  biri  də köməkçi   nitq  hissələrindən  bi-

ri olan modal sözlərdir. Modal sözlər ifadə  itdiyi mənadan asılı  olaraq muxtəlif  məna çalar-

larına  malik  ritorik sual  cümlələrinin  yaranmasında  iştirak edə bilir. 

Məgər  bunu  sən unutdun, Şəhriyar? 

Özgənimi əziz tutdun, Şəhriyar? 

Y.Seyidovun  Ə.Abdullayev və A.Həsənovla birlikdə    yazdığı    “Müasir    Azərbaycan 

dili” dördüncü hissə sintaksis dərsliyinin  “Cümlə”  bəhsində  ritorik  sual  cümlələrindən bəhs 

edərkən  yazmışdır ki,  ritorik sual cümlələri  nəqli cümlələrə bərabər hökm  ifadə edir . Bu tip 

sual cümlələrinin  hökm ifadə etməsi halı iki  şəkildə özünü göstərə bilər 1.Ritorik sual  cüm-

lələrinin  bir qisminin  xəbəri təsdiqdə olur,məzmunca isə inkarlı hökm bildirir. 

Bizdən  olub,ey bizliyindən dönən  

Səni mən bağışlaram,bağışlarmı bəs Vətən? 

1.  Ritorik  sual  cümlələrinin bir qisminin  xəbəri isə inkarda olub,məzmunca təsdiq  

hökmü bildirir . 

Əvvəllər  deyərdim onlar bu qədər  

Bekarca oturub darıxmır məgər? 

Bəzən isə eyni  bir fikri  ifadə etmək üçün  bir  neçə  sual  bir-birinin arxasınca  verilə 

bilər. Bu zaman  sualların  hamısı  bütövlükdə  bir məqsədə xidmət edir  və bu sualların  ha-

mısı  məzmun  və intonasiyaca  bağlı olur. B.Vahabzadənin təbirincə desək,  sual  sualla dil-

ləndirilir. Bu zaman bir neçə  sualdan birinci  sual izahedici səciyyə daşıyir. Sonrakı  suallarda 

sə  bu fikir dəqiqləşdirilir.  

Duyub yaşamamaq zülüm deyilmi? 

Yatmaq? 

Nə görmüsən bu yatmaqda  sən ? 

Yatmaq da  bir cürə ölüm deyilmi? 

B.Vahabzadə yaradıcılığında ustalıqla istifadə olunan ritorik sual cümlələrinin  növlə-

rindən biri kimi kitab, qəzet, əsər başlıqlarındakı ritorik  sual cümlələri  diqqəti cəlb  edir. 

Sənətkar  ritorik sual cümlələrinin  bu növündən  də  məharətlə   istifadə  etmişdir. 

“Bəs  bu necə  gülüşdü?”, “Sən hardan  biləsən ?”,  “Səadət deyil?” və s. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

998

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

СОПОСТАВИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ДЛИТЕЛЬНОСТИ                 

ГЛАСНЫХ В ЗАВИСИМОСТИ ОТ ТИПА СЛОГА В 

АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И РУССКОМ ЯЗЫКАХ 

 

Лала МАМЕДОВА  

Филиал Московского государственного университета 

[e-mail] 

АЗЕРБАЙДЖАН

 

 

В основе разделения языков на консонантные и вокалические лежит соотношение 

гласных и согласных фонем. Если в языке гласных фонем больше, чем согласных, его 

относят  к  вокалическим.  Принято  считать,  что  в  азербайджанском  языке 9 гласных 

фонем и он является вокалическим.  

Обучение русскому литературному произношению в азербайджанской аудитории 

требует тщательного сопоставительного анализа фонетических систем обоих языков, в 

частности, длительности, которая является одной из главных характеристик. В азербай-

джанской лингвистике накоплены значительные данные экспериментально-фонетичес-

ких  исследований  выдающихся  ученых  фонетистов  Ф.Я.Кязимова,  М.Ш.Ширалиева  и 

Э.В.Севортяна [Ширалиев, Севортян 1971] относительно распределения длительностей 

гласных. Их результаты свидетельствуют о том, что в азербайджанском языке различие 

между некоторыми гласными в зависимости от типа слога может достигать 300 - 400%.  

Эти  исследования  были  проведены  достаточно  давно,  причем  на  оборудовании, 

которое  не  всегда  точно  позволяло  анализировать  тонкие,  порой  незначительные 

различия в длительности того или иного гласного. Авторы сравнивали как долгие, так и 

краткие фонемы в открытом слоге с краткими в закрытом. Данные, полученные ими, в 

этом  смыcле  не  всегда  последовательны.  Помимо  этого,  авторы  учитывали  не  все 

факторы, которые важны при рассмотрении длительности гласного.  

Целью настоящей работы было: 

1) Исследовать различие в длительности гласных в закрытых и открытых слогах в 

русском и азербайджанском языках;  

2) при помощи современных методов, точной аппаратуры с учетом всех тонкостей 

варьирования длительности гласных, на основе тщательно отобранного материала по-

пытаться верифицировать существующие в литературе по азербайджанскому языку ре-

зультаты и сравнить их с ситуацией в языке, где нет противопоставления по длитель-

ности. 

Для проведения исследования анализируемые слова в составе предложений были 

записаны в произношении двенадцати дикторов    шести информантов-бакинцев, речь 

которых  использовалась  для  части  эксперимента  на  азербайджанском  языке,  и  шести 

информантов-москвичей,  использованных  для  части  эксперимента  на  русском  языке. 

Затем  соответствующие  записи  были  оцифрованы  и  проанализированы  при  помощи 

программы  фонетического  анализа  речи Praat. В  них  на  основании  осциллограмм  и  с 

использованием данных спектрограмм была определена длительность всех рассматри-

ваемых гласных в открытом и закрытом слогах в ударном и безударном положении в 

русском и азербайджанском языках. Затем для каждого языка отдельно были вычисле-

ны усредненные значения длительностей. 

Полученные данные позволяют сделать следующие выводы: 

1.  Диапазон  варьирования  длительности  гласных  в  русском  языке  колеблется 

между 43 и 96 мс. В ударном положении средняя длительность варьирует в пределах от 

81 до 70 мс, в безударном от 64 до 57 мс в открытом и закрытом слогах соответственно.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

999

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

2.  Подтверждено предположение о том, что ударные гласные в открытых слогах в 

русском языке длительнее гласных в закрытых слогах. Разница составляет от 9 до 19%, 

в среднем достигая 14 %. 

3.  В безударных слогах в русском языке разница между значением длительности 

в открытом и закрытом слоге равна 11 %, что незначительно меньше той же разницы 

между ударными гласными. 

4.  В азербайджанском языке самыми краткими являются <ü>,  и , самыми 

долгими –  и  <ə>.  Данные  М.Ш.Ширалиева  и  Э.В.Севортяна  о  том,  что  дли-

тельность  в открытом слоге почти в 3 раза превышает длительность того же звука в 

закрытом  слоге  не  подтверждается.  Средняя  длительность  ударных  гласных  азербай-

джанского языка составляет 99 мс в открытом слоге и 90 мс в закрытом слоге.. 

5.  Среднее абсолютное значение длительности гласного в азербайджанском языке 

в открытом слоге в положении без ударения составляет 78 мс, в закрытом слогe    73 

мс. Разница между длительностями гласных в открытом и закрытом слогах в положе-

нии без ударения составляет в среднем 7 %, в максимальной степени она выражена у 

гласных [a] и [i] – 12%. 

6.  Длительность  гласных  азербайджанского  языка  незначительно  больше  дли-

тельности гласных русского языка, а разница в длительности гласного в зависимости от 

типа слога в большей степени проявляется в русском языке. 

 

 

M.Ə. SABİRİN BƏDİİ TİPLƏRİ İCTİMAİLİYİN FƏRDİ TƏZAHÜRÜNDƏ 

 

İnci NAĞIYEVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Mirzə Ələkbər Sabirin yaradıcılığı  Azərbaycan ədəbiyyatında öz məzmunu, poetik qu-

ruluşu, estetik strukturu baxımından yeni bir səhifə hesab olunur. Onun yaradıcılığında 

diqqəti cəlb edən əsas məsələlərdən biri satira – tiplər aləmidir. 

Sabirəqədərki Azərbaycan poeziyasında satira özünə müəyyən qədər yer alsa da, etiraf 

etməliyik ki, Sabir biçimində, üslubunda davamlı şəkildə olmamış, satirik poeziya sahəsində 

Sabir  şeiri ucalığına yüksəlməmişdir. Sabirin yeni tipli satirasında gülüş ilk baxışda görün-

mür, sənətkar ciddi şəkildə, az qala inandırıcı halda sözünü deyir, yaxud ifşa etdiyi tipi 

danışdırır, nəticə çıxarmağı isə oxucunun ixtiyarına buraxır. Sabir gülüşü əslində göz yaşları 

içində olan gülüşdür. Təsadüfi deyildir ki, Sabir gizli imzalarından birini “Ağlar güləyən”  

şəklində işlətmişdir. 

Böyük  satirik şairimiz tipin xarakterini yaradarkən müxtəlif  üsul və vasitələrdən 

istifadə etmişdi. Tipik şəraitin və hadisələrin təsviri, xarakterin fərdi səciyyələrinin realist 

təqdimatı satirik şairin tip yaratmaq sənətkarlığının atribusiyasını  təşkil edir. Şair xarakter 

yaradarkən real obrazların ümumiliyinin fərdi təzahürünə, onların satirik fonda portretlərinin 

təsvirinə, fərdi – poetik nitqinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Satirik tipin dilindən verilən  hər 

hansı bir söz bədii stukturda müəyyən funksionallıq  qazanır, onun obrazının tamamlanma-

sında əsas rol oynayırdı. 

Bəzən ədəbiyyatşünaslıqda  sosioloji tiplə ədəbi tip qarışdırılır. Biz yaxşı diqqət etsək, 

bu iki tipin hər birinin öz prinsip və qanunauyğunluqları vardır və onları bir – birinə qarış-

dırmaq yanlışdır. Biz əgər təhlil etdiyimiz tipin yalnız ictimai məzmunundan danışırıqsa, de-

məli biz tip mövzusundan deyil, sosioloji mövzudan söhbət açırıq. Sosiologoyada tipin 

fərdiliyi məsələsi bir tendensiya olaraq ortaya qoyulmur və bu, bir məsələ olaraq izlənilmir. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1000

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Y. Qarayev  “Tənqid: problemlər, portretlər” kitabında satira və M. Ə. Sabir tipləri ilə 

bağlı müəyyən fikirlər irəli sürür: “Sabir  qəhrəmanları əksərən “adsız qəhrəmanlardır”. Nov-

ruzəli, Usta Zeynal, Məmmədhəsən əmi, Baqqal Məşədi Rəhim – fərdi realist tiplərin adların-

dan ibarət belə mükəmməl siyahını “Hophopnamə”dən tərtib etmək qeyri – mümkündür... 

Sabir satiralarında təkliyin, fərdiliyin yox, məhz çoxluğun, kütləviliyin stixiyası əks olunmur-

mu?... “Hophopnamə”dəki satirik monoloqlardan heç biri ayrılıqda bir burjuyun oxuduğu “so-

lo” deyildir, bəlkə, əksinə, bütün burjuyların birlikdə ifa etdikləri qəribə bir xor misalındandır. 

Bu, artıq “eyni bir ictimai ölüm və matəm mahnısı oxuyanların” vahid xoru idi”. 

Təkcə Y. Qarayev deyil, əksər tənqidçi və  ədəbiyyatşünas alimlərimiz bu fikirlərlə 

razılaşırlar və düşünürlər ki, Sabir tipləri yalnız ümumi - ictimai səciyyə daşıyır. 

Bəli, Sabir satiralarında “adsız qəhrəmanlar” çoxdur, amma bu bizə heç bir əsas vermir 

ki,  həmin qəhrəmanlara ümumiliyin bir parçası kimi baxaq. Əlbəttə,  şairin xüsisi adlardan 

istifadə etdiyi satiraları da var. Bir düşünün, əgər Sabir hər şeirindəki pesonaja bir ad qoysa 

idi, nə  dərəcə gülünc bir vəziyyət alınardı. Biz dünya ədəbiyyatına və milli ədəbiyyatımıza 

diqqət yetirsək, xeyli miqdarda adı olmayan, amma süjetin əsas və qaynar xəttini təşkil edən 

qəhrəmanlara rast gələ bilərik. 

Ümumiyyətlə,  ədəbiyyatda və ya ədəbi təhlil zamanı biz tiplərin mənəvi, psixoloji 

aləminə nüfuz etmir, onların fərdi özünəməxsusluqlarını  aşkara çıxarmayıb, yalnız ictimai 

məzmundan danışırıqsa, deməli, biz heç nə əldə etmirik. Ola bilsin ki, ədəbiyyatda çox az ya-

yılmış xüsusiyyətləri daşıyan bir tiplə qarşılaşaq, amma o, öz səciyyəviliyi ilə  ən məşhur 

personajlardan belə daha çox diqqəti çəksin və yaddaqalan olsun. Məncə, ədəbiyyatda fərdilik  

bir vacib məsələ kimi birinci yerdə durmalıdır, çünki yeni obraz yaranır və o, əvvəlki sələflə-

rindən çox fərqlənir, yəni o, tamamilə başqadır, özünəməxsusdur. O obrazın  fərdi təzahürü 

olmasa, özünün ədəbi vahidliyini təstiq etdirməsə, ədəbiyyat üçün maraqsızdır. Məsələn, M. 

Ə. Sabirin personajları arasında bir sıra  orijinal tiplər var ki, onlar ədəbiyyatda öz yenilikləri 

və fərdilikləri ilə seçilir, alqışla qarşılanır.  Onlardan bəhs edərkən bu obrazların zahiri görkə-

mi, səs tonu ağlımızda tam mahiyyəti ilə  əks olunur. Məsələn, biz “Millət necə tarac olur 

olsun, nə işim var” satirasının qəhrəmanını “Bir məclisdə on iki kişinin söhbəti” satirasındakı 

tipləri və ələxsus da birinci əsərdəki etinasız sahibkarla ikinci əsərdəki taciri bir – birilə qarış-

dıra bilmərik, çünki bu personajların hər birinin ayrı görünüşü, hər birinin ayrı dünyagörüşü 

və  hər birinin bir tip kimi ayrı  dəsti – xətti var və ya “Çatladı, Xanbacı, qəmdən ürəyim” 

deyib haray qoparan tiplə “Qoyma gəldi” deyib qorxusundan Xandostunun arxasında gizlənən 

vətən qızlarının da naratçılığı və ələmi də eyni deyil, oların hər birinin oxucu gözündə ayrıca 

bir surəti var.   

Bəli, bu tiplər eyni vaxtın, eyni sosial zəminin, eyni ictimai mühitin “qəhrəmanlar”ıdır-

lar, Sosial mühit onları bu qədər”inkişaf” etdirib amma onlara fərdi yanaşmaq və  hər birini 

ayrılıqda təhlil etmək lazımdır. Çünki onlar  bir – birindən çox fərqli xüsusiyyətlər daşıyırlar. 

Sabirin hər gün rastlaşdığı və satira atəşinə tutduğu nə məmur digərinin eynisidir, nə tacir di-

gərinin eynisidir, nə avam, nə də riyakar molla... Onların hər birinin bu dünyada özgə “dərdi” 

var. 

Mənim böyük şairin tiplərinə bir yerə toplanılmış,  əyinlərinə eyni rəngdə  və eyni 

biçimdə əlbisə geyindirilmiş xor dəstəsi kimi baxmaq fikrim yoxdur. Mənim nəzərimdə Sabir 

tiplərinin əksəriyyəti “şaqraq səsli”, “möhtəşəm ifaya sahib olan”, səhnəyə çıxanda tamaşaçını 

mat qoyan, ifasını məharətlə sona çatdıran, müthiş “solo” ifaçısıdırlar.