Qafqaz Universiteti Materiallar

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1007

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

başlamaq; to be on it-işə hazır olmaq; to lock horns- mübarizəyə başlamaq; to stand (up) to 

one`s lick log-dan.cəsarət göstərmək; come (stand) up to the rack-öz əməllərinə görə cavab 

vermək; to bring on your bears-dan.mənə  nə edirsizsə edin, sizdən çəkinmirəm; to get to 

(reach) first base-işdə hər hansı bir addım atmaq; blow high, blow low-istənilən halda; to take 

the bull by the horns-cəsarətli addım atmaq, qərarlı olmaq  və s. 

Digər tərəfdən fərdiyyətçilik istədiyi şeyə nail olmayan və ya fərdiyyətçilikdən məhrum 

şəxsə istinad edir: to deal smb a poor deck-həmişə bəxti gətirməmək, uduzmaq; a two-time 

looser-iki dəfə uduzan; a bag of wind-gəvəzə, boşboğaz; foul ball-dan.bəxti gətirməyən; for 

the birds with-dan.heç kimə lazım olmayan, gərəksiz; to take smb’s dust-kimdənsə geri 

qalmaq və s.  

Amerika vətənpərvərliyi Amerika xalqının rolunu inam ilə müəyyən etmək deməkdir: 

God`s (own) country-zarafatyana.Allahın (öz) ölkəsi; the Father of the Country Ölkənin Atası, 

Corc Vaşinqton, ABŞ-ın ilk prezidenti; the Old Glory, red, white and blue-milli himn;the 

Star-Spangled Banner-milli bayraq və himn və s. 

 Amerikalılar inanırlar ki, müsabiqə hər hansı bir fərd və hər hansı bir sistem üçün ən 

yaxşı  nəticə  gətirir. Bu dəyər, Amerikanın sərbəst müəssisəsinin iqtisadi sistemində  əks 

olunur və bu, ABŞ-da bütün sahələrdə  tətbiq edilir - tibb, incəsənət, təhsil, idman və digər 

sahələr üzrə misallara diqqət yetirək; batting average-uğurlar,  şəxsi nailiyyətlər; to get the 

breaks-uğur əldə etmək, müvəffəqiyyət qazanmaq; to beat all nature-dan.hamını ötüb keçmək, 

tayı bərabəri olmamaq və s.  

Tarixən amerikalılar ölkələrini sonsuz sərvəti olan bir torpaq kimi hesab edirlər. Hər 

kəsin istədiyini əldə edə bildiyi bir ölkə həqiqətən cazibədar idi. Aşağıdakı frazeoloji vahidlər 

böyük Amerika yuxusunu əks etdirir ki, bunların içərisində maddi sərvət və mülkiyyət yalnız 

əsas prioritetlərindən biridir. Məsələn, a land-office business-karlı  iş;to be in the chips-pul 

içində olmaq; iron man-dan.gümüş dollar; green power-pulun hakimiyyəti və s.  

“Orada sadəcə dayanmayın,” deyən Amerikalı məsləhət  verir “bir şeylə məşğul olun!”. 

Bu ifadə adətən çətin vəziyyətlərdə istifadə olunur və o mənanı ifadə edir ki, hər hansı bir fəa-

liyyət -hərəkətsizlikdən, heç bir iş görməməkdən üstündür. Amerikalılar müntəzəm olaraq bir 

fəal gün cədvəli təşkil edirlər. Insanların həyatla bağlı  "ağıllı" münasibəti workaholics" kimi 

tanınan bir insan sinfi yaratmışdır ki, onlar öz iş və ya peşələrinə çox böyük önəm verir. Mə-

sələn, Root, hog or die-dan.çalış, işlə yoxsa batarsan; to get up and go-inadkarlıq göstərmək; 

to be on all cylinders-yorulmadan çalışmaq; to put in one’s best licks-maksimum çalışmaq; to 

keep the log rolling-yüksək iş tempini saxlamaq; bent over backwards-çalışmaq və s.  

Amerikanın, ehtiyatları  və  uğurlarilə bağlı, həmişə nikbin fikirləri var. Amerikalılar 

inanırlar ki, onlar taleyin qurbanı olmayacaq, öz talelərinə nəzarət edirlər. Bir çox amerikalılar 

inanırlar ki, "American dream" kifayət qədər gərgin işləmək istəyən hər kəs tərəfindən əldə 

edilə bilər. Bir çox amerikalılar düşünürlər ki, bunun yeganə maneəsi "kifayət qədər cəhd" 

etməməkdir.  Digər mədəniyyətlər ("nə olacaq") taleyə daha çox iman edirlər. Pis bir şey baş 

verən zaman, bu mədəniyyətlərin bəzi üzvləri, düşünürlər ki, bu qəbul olunmalıdır və 

dəyişdirilə bilməz. Amerika Birləşmiş  Ştatlarının üç əsrə yaxın yaşı var və Amerika mədə-

niyyəti nikbin olmağa çalışır.  Onun dəyərləri reallıq kimi qəbul olunur və bütün bunlar əksini 

frazeoloji vahidlərdə tapır. 

 

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1008

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

BİLƏSUVAR TOPONİMLƏRİ HAQQINDA 

 

Nərmin İSGƏNDƏROVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan dilinin daha qədimlərdən mövcud olduğunu sübut edən adlar müxtəlif dövr-

lərdə müəyyən hadisələrlə  əlaqədar yaranmış, formalaşmış  və dildə özünə möhkəm yer tut-

muşdur. Toponimlər məxsus olduqları xalqların dillərinin leksik-qrammatik qayda-qanunları 

əsasında yaranır, formalaşır, dildən-dilə, nəsildən-nəsilə keçərək uzun müddət yaşayır. Belə 

adların – toponimlərin bir çoxu qədim adların və  qədim dillərin, eləcə  də müəyyən tarixi 

hadisələrin soraqçısı olaraq qalır. Bu barədə L.Quliyeva yazır: “Toponimika coğrafi adların 

(toponimlərin), onların mənşəyini, formalaşmasını və işlənməsini öyrənən elmdir. Toponimik 

adların hərtərəfli öyrənilməsinin çox böyük elmi əhəmiyyəti olmasını heç kim inkar etmir”.  

Azərbaycan dilinə  mənsub onomastik vahidlərin öyrənilməsi ilə bağlı müxtəlif 

tədqiqatlar aparılmışdır. Bu tədqiqatlarda Azərbaycanın makro və mikrotoponimləri tədqiqata 

cəlb olunmuşdur.  

Bu tədqiqatlarda maraq doğuran toponimlərdən biri də Biləsuvar toponimidir. Bu söz 

haqda mənbələrdə müxtəlif məlumatlar vardır. Bəzi mənbələr yazır ki, İran tarixində 

Biləsuvarı X əsrdə Buveyhi əmiri Piləsuvar saldırmışdır və şəhər də öz adını ondan almışdır. 

1938-ci ildə Biləsuvar rayonunun adı dəyişdirilmiş və Puşkin adlandırılmışdır. 1963-cü ildə 

ərazisi Cəlilabad rayonu ilə birləşdirilmiş, 1964-cü ildə isə yenidən müstəqil rayon olmuşdur. 

Puşkin adlandırılan rayon SSRİ – dövləti dağıldıqdan sonra 1991-ci ildə yenidən tarixi - 

Biləsuvar adını almışdır. Biləsuvar oykonimi ilə bağlı faktlara baxaq: 

Azərbaycanlıların etnoqenezində mühüm rol oynayan tayfalardan biri də suvarlardır. 

Tədqiqatlarda “suvar” komponenti əsasən sabir türk tayfası kimi araşdırılır. “Bilə” komponen-

tinin araşdırılmasında isə  tədqiqatçılar tərəfindən müxtəliflik özünü göstərir. Mənbələrdə 

Biləsuvar – “belə”, “su”, “var”; farsca “baala”(uca), “suvari”(atlı); ərəbcə “bela” (bədbəxtlik); 

eləcə də “iki çay arasında yanmış çöl” kimi izah edilmişdir. Nəbi Əsgərov isə “bilə” kompo-

nentinin “bülər”, “bolqar” etnonimi əsasında formalaşdığını faktlarla əsaslandırmışdır. Biləsu-

var oykonimi Bolqar + Suvar etnonimlərinin birləşməsindən yaranmış oykonimdir. Bu fikri 

həmin bölgədəki onomastik vahidlərin olması da təsdiq edir (Bolqar çay, Mişar çay, Bolqar 

Göytəpə kəndi və s.). Bolqar çayı,  İran ərazisində - Şənbə çay, Adnabazar çay, Bəylər çay, 

Şirinsu çay, Qələbə çay və s. adlandırılmışdır. Hal-hazırda həmin çay Biləsuvar çayı adlan-

dırılır, amma xəritələrdə Bolqar çayı kimi göstərilir.  

Fərqli fikirlərdən biri də Qukasyanın Heredota istinad edərək sapserlərin Midiyanın 

qonşuluğunda Araz çayının sahilində yaşadıqlarını qeyd etməsidir. Müəllif yazır ki, sapser-

lərə// sabirlərə gəldikdə Heredot çox güman ki, Kür-Araz ovalığında, xüsusilə Azərbaycanın 

şimal-qərb  zonasında yaşamış ən qədim Azərbaycan dilli savir // sabir tayfa birləşməsini nə-

zərdə tutmuşdur. Biləsuvar toponimi indiki Şərqi Azərbaycanın  şimal-şərqində, Araz çayın-

dan 50 km. cənubda, Xəzər dənizinin  şərqində yerləşir. Bu məntəqə Muğanın çox hissəsini 

əhatə edir.  

B. Xamaçının verdiyi məlumata görə, bu yerin qədim adı Aran mənası “gün tutan 

düzənlik” anlamındadır. Orta əsr müəllifi H.Qəzvininin “Nüzhət  əl-Qulub”  əsərində verdiyi 

məlumata əsasən, Albuyə əmirlərinin böyük sərdarı pilə (filə) minmiş və buranı abadlaşdıra-

raq kənd salmışdır. Bununla yanaşı, B.Xamaçı “pilə” sözünün “iki çay arası” mənasında 

olduğunu qeyd edərək Şərqi Azərbaycanın Biləsuvar rayonunun Balharud və Abbəylər çayları 

arasında yerləşdiyini göstərmişdir. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1009

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Q.Qeybullayev və R.Eyvazovanın tədqiqatlarında da suvarların hələ eramızın əvvələrin-

də  Albaniyada məskunlaşdığı qeyd olunur. “Savarlar 503-cü ildə  qərbə doğru irəliləyərək 

hakimiyyətlərini  Şərqi Avropa və Qafqaza qədər uzatmış, Bizans və Sasanilərlə yaxın 

münasibət yaradan Sabarlar Anadolu içərilərinə, Ankara, Qeysəri və Konya dolaylarına qədər 

uzanan axınlarda iştirak etmişdilər. 

T.Əhmədov da bu toponimi suvar // savir adlı qədim türk tayfasının adı ilə bağlayır. Bu 

coğrafi adın birinci komponenti “bilə // pilə” sözünün “çöl” anlamı verdiyini bildirən N.Məm-

mədov T.Əhmədovun fikrini təsdiqləyərək belə bir nəticəyə gəlir ki, Biləsuvar toponimi “Su-

var çölü” yəni “suvarların yaşadığı çöl” mənasında açıqlanır. 

Q.Qaripova qədim yunan mənbələri  əsasında skiflər kimi, hun, sabir(suvar), onoqur, 

utirqur, kutirqur və s. tayfaların da türkdilli olduğunu göstərmişdir. 

“Bilə” sözü dialektoloji lüğətlərdə verilən yazı sözü ilə bir baxımdan eyni mənaya 

malikdir. Belə ki, hər iki söz: bilə və yazı çöl, düzən mənasında da işlənir. Düzən sözü no-

menklatur termin kimi toponimiyada işləkdir: Yazı düzəni (Yuxarı Qarabağda), Qusar meyilli 

düzəni, Biləsuvar düzən (Biləsuvar rayonu və s.) 

Yazı (Ağdam, Cəbrayıl, Füzuli, Qazax, Laçın, Oğuz, Ordubad, Şahbuz, Tərtər, Zən-

gilan) sözü dialektlərdə çöl, səhra, düzənlik mənasında işlənir.  

- Qavaxlar susuz yazılar çoxudu (Füzuli); 

- Yazıda qoyun da otduyur, mal da otduyur. (Şahbuz) 

Eyni zamanda, “bilə”, “pilə” sözləri Salyan dialektində “nazik”, Yardımlı dialektində 

isə “yumşaq” mənalarını ifadə edir. 

E.M.Murzayevin Xalq coğrafiya terminləri lüğətində də “bil”, “bile” (“bilə”) – yan, sa-

hil mənalarında işlənir.  

Bu tədqiqatlara əsasən qətiyyətlə deyə bilərik ki, istər Şimali, istərsə də Cənubi Azər-

baycanda mövcud Biləsuvar toponimi qədim dövrlərdən Azərbaycanda məskunlaşan suvar // 

savar // sabir tayfasının adı ilə bağlı yaranmışdır.  

Aparılan araşdırmalara  əsasən deyə bilərik ki, dilimizdə sözlərin etimologiyasının 

öyrənilməsi üçün zəngin məlumata malik etimoloji lüğətlərin hazırlanmasına ehtiyac vardır. 

 

 

AZERBAYCAN BATI BÖLGESİ AĞIZLARI İLE KARS İLİ 

AĞIZLARININ MORFOLOJİK KARŞILAŞTIRMALI TAHLİLİ 

ÜZERİNE BIR İNCELEME 

 

Hava ÇİÇEKEL 

[e-mail] 

TÜRKİYE 

 

Ağız araştırmaları bugün dil biliminin bir alt kolu olarak birçok araştırmacının ilgisini 

çeken bir çalışma dalı hâline gelmiştir. Saha araştırmaları sonucu elde edilen metinlere bağlı 

olarak yapılan çalışmalar,  belli bir yörenin ağız özelliklerinin ayrıntılı bir şekilde incelenme-

sinin yanı sıra zamanla söz konusu ağızların yaşadığı bölgenin tamamını ve dolayısıyla bütün 

bir ülkenin ağız özelliklerinin tespit edilmesini sağlayacak bir ön çalışmanın başlangıcını 

oluşturacak özelliğe sahiptir.  

Ağız araştırmaları, belli bir yörenin ağız özelliklerinin ortaya konulması dışında birden 

fazla ağız yöresinin çeşitli açılardan karşılaştırılmasını da esas alabilmektedir. Bugün yapılan 

çalışmalarda ağızların kendi içinde veya Türkiye dışındaki herhangi bir Türk ağız yöresiyle ya 

da Türk lehçeleriyle farklı açılardan karşılaştırıldığı araştırmalar bulunmaktadır. Yapılan bu 

araştırmalar sonucunda hem ülke içi ve ülke dışındaki farklı ağızların tespit edilmesi sağlan-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1010

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

mış hem de aynı ülke sınırları içinde konuşulan ağızlar ile Türkiye dışında varlık gösteren 

ağızların mukayesesini mümkün hâle getirmiştir. Bu da gerek Türkiye Türkçesinin gerekse di-

ğer Türk lehçelerinin ağızlarında yaşayan dilin, eski dönemlerine ait söz varlığı ve söyleyiş 

özellikleri, arkaik gramer yapıları ve morfolojik unsurlar hakkında bize, Türk dilinin tarihi ge-

lişimi ile ilgili önemli bilgiler vermektedir.  

Türkiye türkolojisinde ağız araştırmaları Ahmet Caferoğlu başlatmıştır. Daha sonra 

Zeynep Korkmaz,  Mecdut Mansuroğlu, Ahmet Bican Ercilasun  gibi araştırmacılar yaptıkları 

çalışmalarla bu alana önemli ölçüde katkısağlamışlardır.  

Kars, Ardahan ve Iğdır yöresinde ise ağız araştırmaları yapan Ahmet B. Ercilasundur. 

Ercilasu’nun “Kars ili ağızları, Arpaçay köylerinden derlemeler”adlı  kitaplarını  fonetik 

olarak tetkik etmiştir. Ahmet B. Ercilasun’nun “Kars ili ağızları” doktora tezini hazırladığı 

1971 yılında Ardahan ve Iğdır Kars’ın ilçeleriydi. 1983 yılında basılarak kitap şeklini alan 

doktora tezi,  bu üç ilde derlenen metinler ışığında hazırlanmıştır. 

Azerbaycan’da birçok araştırmacı, farklı dönemlerde, ağızlar üzerine çeşitli araştırmalar 

yapmıştır. Özellikle Sovyetler Birliği döneminde sözü edilen çalışmaların yoğunluk kazandığı 

dikkat çekmektedir. Bu dönemde belli bir plan dâhilinde yürütülen ağız çalışmaları, ülkenin 

tamamına yayılmıştır. Azerbaycan ağızları; Batı, Doğu, Kuzey ve Güney olmak üzere dört 

grupta ele alınmaktadır. 

Azerbaycan dialekt ve şiveleri ile alakalı yapılmış bazı çalışmalar, Ahmet Ceferoğlu 

Gence şivesinin fonetik hususiyetlerini araştırmış “ 75 Azerbaycan ische Lieder “ Bayatı”in 

der Mundart von Gencenebst einer sprachlichen Erklaerung” adlı eseri yine Gence şivesine  

dair  küçük bir tetkikat da İdris Hesenov adlı dilci tarafından  neşr edilmişdir.Gence  şivesi 

gibi  Şeki, Karabağ  şiveleri de ayrı ayrı tetkik olunmuştur. Prof. Aşmarinenin “Obşiy obzor 

Narldnıx Tyorksix Koborob Koroda Nuxi” (Bakü, 1926)adlı eseri, “Qarabağ – İstanbul şive-

lerini qrammatikcehetden tedkiki” adlı silsile makaleleri yazan Süreyya hanım Talıbhanbeyli 

ise bu iki şiveyi fonetik, sintakstik ve diğer hususiyetler ele almıştır. 

Kars, Anadoluya yapılan Türk akınlarının geçit noktalarından biri aynı zamanda Azer-

baycan Türklerinin farklı zamanlarda yaşamış oldukları savaşlar, kırgınlar ve dağılmalar so-

nucunda coğrafi yakınlık bakımından sığındıkları ilk yer olmuş ve yakın zamana kadar bu 

göçler devam etmiştir.  Kars yöresi,  bu sebeple çok çeşitli Türk topluluklarını ve ağız grupla-

rını bünyesinde barındırır.  

Makü ve Nahçivanın Azerisi aynı ağızla konuşur. Posoflu Ahıskalı gibi konuşur. Kars-

taki Terekeme ile Tiflis, Kazaktaki Terekemenin konuşmasında hiç bir fark  yoktur. Kars 

yerlisi  bir çok bakımdan diğer Doğu Anadolu bölgeleriyle birlik göstermektedir.Ardahan ve 

Posofta konuşulan ağız Çoruh boylarına uzanmaktadır. 

Biz de sahip oldukları ortak geçmiş ve konuşulan ağız özelliklerinin yakınlığı bakımın-

dan Azerbaycan’ın batı bölgesi ağzı ile  Kars yöresi ağızlarını yapacağımız karşılaştırmalı 

morfolojik çalışma için uygun gördük.  

Bu karşılaştırmalı morfolojik tahlilimizi yapmamızda ki maksadımız; 

1)Ele aldığımız bu iki ağız bölgesini morfolojik açıdan benzer yönlerini ve ayrılan taraf-

larını karşılaştımalı olarak tespit etmek, 

2)Her iki ağız bölgesini kendi içinde  ki diğer şivelerle morfolojik açıdan karşılaştırmak 

ve ait oldukları edebi diller ile ağız bölgeleri arasındaki benzer ve ayrılan yönleri ortaya koy-

mak, 

3)Aynı dilin iki farklı lehçesini konuşan bu iki edebi dilin, üzerinde çalıştığımız metin-

ler aracılığı ile söz hazinelerini tesbit etmek ve günümüzde edebi dillerde kullanılmayan söz 

varlıklarını göstermek. 

Kars ili ağızları:Kars yerli ağzı, Ardahan – Posof yerli ağzı, Hanak türkmenleri ağzı, 

Kars Azeri ağzı, Kars terekemeleri ağzı 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1011

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Azerbaycan batı lehçesi: Bu lehçe Kazak, Gence, Karabağ, Daşkesen,Gedebey, Kelbe-

cer, Laçın bölgeleri ve Gürcüstan’ın bazı Türk halkının yaşadığı bölgelerinin( Kardabani, Mar-

neuli, Bolnisi, Dmanisi) şivelerini içine alır.  

Ahmed B.Ercilasun “ Kars ili Ağızları” kitabında morfolojiye yer vermemesinin sebe-

bini Kars ili ağzının beş farklı ağızdan oluşmasına bağlamaktadır. Bu nedenle morfolojik sü-

recin oldukça sıkıntılı bir çalışma olacağını belirtmiş. Biz bu çalışmamızı yaparken çok sıkıntı 

çektik, çünkü yapmış olduğumuz tetkikleri Azerbaycan Türkçesi gramerine göre yapmaya 

çalışdık. Türk grameri ile Azerbaycan gramerinin işleyişi çok yerde farklılık gösterir. 

 Çalışmamızı, Ahmed B.Ercilasun’un  “Kars ili Ağızları” kitabında yer alan metinler, 

Memmedağa  Şiraliyev“ Azerbaycan Dialektolojisinin Esasları”  kitabında ki Azerbaycan  ba-

tı gurubu şivelerine ait metinler ve Sedaget Kerim kızı Esedova’nın  “ Azerbaycan Dilinin 

Borçalı Şivesi” adlı çalışmasında yer alan  Borçalıdan derlenmiş metinler ışığında inceledik. 

Yapmış olduğumuz karşılaştırmalı morfolojik gramer çalışmasını,  M. Erginin “Türk  Şekil 

Bilgisi”, K.Ş Kazımov “ Müessir Azerbaycan Dili”, Memmedağa Şiraliyev “ Azerbaycan Dia-

lektolojisinin Esasları” ve Möhsün Nağısoylu “Azerbaycan Dili” kitablarından yararlanılarak 

hazırladık. 50 Kars ili ağızları metinleri, 20 Azerbaycan batı dialekt ve şiveleri metnleri üze-

rindeki tetkikimizi konu başlıklarına uyğun olarak teker –teker tetkik etdikden sonra yazdık. 

Ağızlarda kullanılan sesleri (ō, ñ, ġ, ū) olduğu kimi bıraktık. Dialekt,  şive ve ağızlarındaki  

yerleri kısaltmalar şeklinde verdik.( Kaz, Gen,Kelb, Bor; Kars Az, Kars Yer, Pos,Terk) gibi 

Yapmış olduğumuz bu çalışmayı Azerbaycan gramerine uygun bir biçimde yapmaya 

çalıştık.Araştırmamıza  ilk olarak isimle başladık. İsmin kuruluşça türlerini sade, düzeltme ve 

mürekkeb isimleri verdik. Düzeltme isimleri meydana getiren eklerin önceki dönemlerden gü-

nümüze geçirdiği deyişiklikleri ve dialekt ve ağızlardaki kullanımlarını gösterdik. Mensubiyet 

katagorisini tablo halinde verdik ve açıkladık. Kemiyet katagorisin de  ise -lar

2

nan

2

, 

dar

2

ekleri her iki tetkik sahasında kullanılmıştır.Fiilleri de sade, düzeltme ve mürekkeb olarak 

verdik ve düzeltme fiilleri meydana getiren ekleri aynı isimde olduğu gibi gösterdik. Mürek-

keb fiilleri dört biçimde Türk gramerini Azerbaycan gramerine uygunlaştırarak gösterdik. Fiilin 

hem Azerbaycan batı dialekt ve şivelerinde, hem de Kars ili ağızlarında geyri - bacarık şek-

linin inkarı bilme ile birlikte -mma, -mme  ekleri ile yapılır.Fiil eklerin de ise emr eki Azer-

baycan batı dialektlerinden Kazakta üç variantlı  -em, -om, -öm ve emr ekinin ikinci şehsın  

tekilinde Azerbaycan batı dialektlerinde ve  Kars ağızlarında edebi dilden farklı olarak –

ginan,-qınan ekleri kullanılmıştır. Negli geçmış zamanda –mış

4

ekeri ile birlikte Kars ili 

ağızlarında  Hanatda –ıf

4

 , Kars Azeri ağzında ıb

4

,ıp

4

  ekleri kullanılmışdtır.Azerbaycan batı 

dialektinde de -mış

4

eki ile birlikte –ıf

4

 eki kullanılmıştır.İ ndiki zaman ekleriTürk edebi 

dilinde -yor, Azerbaycan edebi dilinde ise ır

4

 biçimindedir.Azerbaycan batı dialektinde Ka-

zakta işlenen indiki zaman ekleri  üç variantda kendini gösterir:  -ēr,-er, -//- ōr, -or, - / / ör ,-

ör. Kars ili ağızlarında ise yerli  ve Azeri ağzında -ır,-ir; HanaK ağzında, -yor,-yır,-yür,-yer; 

Posof ağzında  –ır,-yor;Tererkeme ağzında  -ir, -ür,-or eklerikullanılmıştır. Geti gelecek za-

man – acaq,(acak),ecek ekiAzerbaycan batı dialekt ve şivelerinde -acax, -acağ, -ecek, -ecex, -

ajax, -ejex ekleri vasıtası ile ifade olunur. 1 şahsın  tekilinde ve ikinci şahsın tekilinde  gele-

cek zaman eki ekseri bazı dialekt ve şivelerimizde yer almış, yani -ac, -ac, -aj, -aj biçiminde 

ifade olunmuştur.(Kelb,Qaz,Bor) Kars ili ağızlarında  bu ek -acah, -eceh -acağ, -ecek, , -ajah, 

-ejeh şekilindedir.Kars ili ağızlarında birinci şahsın tekilinde hem gelecek zamanın, hem de 

şahıs  şeklerinin ixtisar biçimine tesadüf edilir. -ec, -ac; -aj, -ej.Geyri -geti gelecek  zaman 

Hem Azerbaycan batı dialekt ve şiveleri, hem de Kars ili ağızlarında –ar-,er şeklindedir. 

Kars ili ağızlarında bu ekte bazı değişiklikler olur. –lar,-ler ekinden önce  gelen geyri -

geti gelecek  zamanda (geniş zaman) r>l ya da r sesi düşer. Azerbaycan batıdialekt ve şivele-

rinde fiilin arzu şeklinin çekimi bütün şahıslara  göre çekimlenir. Kars ili ağızlarında ise Türk 

edebi dilinin aksine fiilin arzu biçimi,  şahıslara göre çekimi ağızlarda yaşamaktadır.Fiilin va-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1012

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

cip biçimi Azerbaycan batı dialekt ve şivelerinde çok  rast gelinen bir ek değildir. Fiilin lazım 

biçimi  ise Türk edebi dilinde böyle bir fiil biçiminin kullanımı yoktur. Ama Kars ili ağızla-

rında bu ekin kullanımına rast geldik “doyası, göresiğiz” Fiilin mürekkeb zamanlarında -sa,-

se eki emr,arzu ve şert eklerine eklenemiyor. Bu vaziyet batı dialekt ve şivelerinde de böy-

ledir. Türk edebi dilinde bu ek emr, arzu, şert şekillerine artırılmaz. Ama Kars ili ağızlarında 

hem arzu, hem de istek şeklinin çekimi vardır. Sual şekli her iki araştırma sahasında da into-

nasiya ile olmaz. Sadece eklerle ifade olunur.Türk edebi dilinde ve Kars ili ağızlarında fiilin 

sual biçimi ayrı yazılır.Bazı fiili bağlama ekleri Azerbaycan edebi dilinde olduğu halde Türk 

edebi dilinde yoktur.Ama Türk edebi dilinde olmayan  bu ekler Kars ili ağızlarında mevcuttur. 

-dıhdan

4

(dıhdan), -annan

2

 eklerileri. Bazı ekler Azerbaycan edebi dilde olduğu halde batı 

dialekt ve şivelerinde  bu eklere rastlayamadık.-alı

2

,ken,acaq ekleri gibi . 

Sonuç olarak; çalışmamızda yapmış olduğumuz tesbitlere göre bugüne kadar bu iki 

bölge dialekt ve şiveler arasında karşlıklı yapılmamış olan morfoloji çalışmasın  ıyapmaya 

çalışdık. Biz bu çalışmamızı isim ve fiille sınırlı tutduk.