Qafqaz Universiteti Materiallar

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

983

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

göstərdiyi əntiq əşyalar şairi təəccübləndirmir. Əksinə, onların hər biri şairi düşündürür. On-

ların arxasında qoca Füzuli  insan taleləri, göz yaşları, böyük-böyük hadisələr görür. Bəxtiyar 

Füzuli düşüncəsindəki bu hadisələri poetik təcəssüm etmişdir.  

 “Şəbi-hicran” Bəxtiyar Vahabzadənin fəlsəfi düşüncə poemasıdır və bu əsər vaxtilə ona 

şöhrət gətirib məşhur etmişdir.  

 

 

MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜ AZƏRBAYCAN NƏSRİNDƏ TARİXİ 

VƏ MƏNƏVİ YADDAŞ MİLLİLİK KONTEKSTİNDƏ 

(M.SÜLEYMANLININ "TEYMURLAR" ƏSƏRI ƏSASINDA) 

 

Nigar ASLANOVA 

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Müstəqillik illəri nəsrində müxtəlif tarixi dövrlərin hadisələri, tarixi və mənəvi yaddaşın 

bədii ifadəsinin əks olunduğu əsərlərdə  milli əxlaqi dəyərlərin təsvirinə də geniş yer ayrıldığı 

nəzərdən qaçmır. Bu əsərlərdə kişilik, mərdlik qanunları ilə tənzimlənən davranış tərzlərinin, 

şərəf və  ləyaqət nümunələrinin  şahidi oluruq ki, bu da milli-tarixi varlıqdan süzülüb gələn 

xarakterin gücünü nümayiş etdirir.  

Bu  ənənəyə sadiq qalan M.Süleymanlı "Teymurlar" (2010) povestində növbəti dəfə 

"erməni xisləti" mövzusunu bədii inikas obyekti olaraq seçir. Sözügedən məsələyə işıq salan 

yazıçı  eşitdikləri, gördükləri – ermənilərin tarixi abidələrimizi xarabalıqlara çevirmələri, 

kənddə nüfuz sahibi olmaları, vaxtın onlara işləməsi kimi mənzərələrin bədii təsvirini verərək 

bu tədbirli, qurnaz millətin əsl simasını aşkarlayır: "...tanıdığım-tanımadığım ermənilər gözlə-

rimin qarşısına gəlir, hamısı da gördükləri işin üstündə... amma üz-gözlərində gördükləri işin 

yox, görmədikləri gizlin, dolaşıq, anlaşılmaz işlərə hazır olan bir rəng... Onları kişili-arvadlı 

bir-birinə bənzədən də həmin rəngdi; guya iş görürlər, əslində alt qatlara, gizlində olan işlərə 

hazırlaşırlar... istədim deyəm ki, ermənidən  əsgər olmaz, demədim, onu dedim ki, yaxşı  iş 

quran olar, yəni inandırsan ki, o dağın altında bir dənə erməni hərfi qalıb, erməni yazısından 

bir hərf, gedək o dağı çapaq, erməni hərfini çıxardaq, gör necə sevinə-sevinə gələcək... De-

məli o, ayrı cür əskərdi..." [bax: M.Süleymanlı. And olsun əsrə...]. 

Müəllifin əsərdə yaratdığı Teymur adında bir neçə müxtəlif peşə sahibi olan obrazlar – 

bioloq Teymur, şahmatçı Teymur, İmirxanlı Teymur, bacıoğlu Teymur, eyni zamanda axsaq 

erməni Gevorq, erməni qızı Susanna və b. yazıçı təhkiyəsinin aşkarlanmasına, erməni xisləti-

nin açılmasına xidmət edir. 

Əsərin  əsas qayəsi yazıçı-təhkiyəçinin xatirələrində, kəndə getdiyi zaman bacısı  oğlu 

Teymurla söhbətlərində, düşüncələrində öz əksini tapır. Qəhrəman keçmiş xatirələri işə salaraq 

telefonla ölüm xəbərini aldığı Teymurun tanıdığı Teymurlardan hansı olması barədə baş 

sındırır və bu əsnada oxucu həmin insanlarla bir-bir tanış olur. Məlum olur ki, bu nə İmirxanlı 

Teymur, nə dostu bioloq Teymur, nə də şahmatçı Teymurdu, haqq yoluna qovuşan bacısıoğlu 

– ailəsinin istəyi ilə kənd qızı, sonra isə onların razılığı olmamasına baxmayaraq istəklisi – er-

məni qızı Susanna ilə evlənib Rusiyaya köçən, "bir gecədə ikisini aldım" – deyən Teymurdu. 

Yazıçı əsərdə "Erməni adındakı hərflər" romanında qoyduğu ideyanı – türkçülük ideya-

larının təbliği, erməni hiylə və qurnazlığı problemini "Teymurlar" povestində də davam etdirir, 

kökündən ayrı düşən insanın mənəvi aşınmalara yol açan yad əxlaqa meyl etməsinə qarşı çıxır. 

Əcdadlarına – baba, əmi-dayıya oxşamağı gerilik sayan bacıoğlu Teymur milli-əxlaqi dəyərlə-

rin üstündən xətt çəkərək Avropa mədəniyyətini nümunə kimi göstərir. Erməni qızından olan, 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

984

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

öz adını verdiyi övladının milliyyətinı təyin etməkdə çətinlik çəkən, seçimi onun öhdəsinə bu-

raxaraq millətinin gələcəyinə biganə qalan Teymurun bu düşüncələri  mənəvi aşınmalara bir 

işarədir.  

Müəllif  bacıoğlanlarının timsalında öz yolundan saparaq başqalarına oxşamağa can 

atan gənclərin gələcəyindən nigarandır: "...doğrudu, insan böyüdükcə  məktəb keçməlidi, 

amma insan doğulanda həm də öz məktəbiylə birgə doğulur; bu ana məktəbidi, nəsil-nəcabət, 

qan yaddaşı  məktəbidi... qanla, südlə, sümüklə  gələndi... Siz bacıoğlanları, bizim sevimli 

gələcəyimiz, necə gəldi, böyüyün, hansı rəngi istəyirsiz seçin, özünüzü boyayın, o rəngə bələ-

nin, kim bəzəklidi ona oxşamağa çalışın. Olsun! Bəs bilmirsinizmi, bütün bunlar, seçdiyiniz 

bu rənglər sizi azdırmaq üçündü ki, öz yolunuzu tapa bilməyəsiniz..." [bax: M.Süleymanlı. 

And olsun əsrə...].    

Əsərdə yazıçının haqlı narahatlığına səbəb olan məqamlardan biri – kök məsələsinə 

toxunulmaqla bu problemə mənəvi-əxlaqi dəyərlər müstəvisində işıq salınır. Təhkiyəçi ağac, 

bitki köklərinin torpaqdakı həyatı, onların bir-biriləri ilə necə yola getmələri, oğurluğa meyilli 

olub-olmamaları barədə düşüncələr aləminə  qərq olur. Yazıçının təbiətin canlı varlıqlarına 

maraq etməsi təsadüfi deyil, bununla o, ermənilərin həyat vərdişinə çevrilmiş oğurluğa meyil, 

onların qonşuluq münasibətindəki qarşıya qoyduğu mövqeyi problemini bir daha gündəmə 

gətirir. 

Kənddəki tarixi abidələrimizi dağıdıb xarabalıqlara çevirən, hər  şeyin adını  dəyişdirib 

özününküləşdirən ermənilər, bizlərin çoxunu da erməniləşdirməyin öhdəsindən məharətlə gələ 

bilir. Bunu əsərdəki başqa xalqın tarixini saxtalaşdırdığı kimi, Teymuru da mənimsəməyi 

bacaran erməni Gevorqun timsalında daha aydın görmək olur. 

Müəllifin  əsərdə qaldırdığı  məsələlərdən biri də "sapı özümüzdən olan baltalar" prob-

lemidir. Əsərdə doğulub boya-başa çatdığı yurdunu,el-obasını xarabazara çevirməkdə erməniyə 

dəstək verən, yardım edənlər sırasında ön cərgədə dayananların millətimizin "qəhrəman" 

oğullarının  olması vurğulanır.  

Əsərdə  təhkiyəçinin Teymurun valideynləri kimi erməni qızıyla evlənməsinə qarşı ol-

ması fikri dərin köklərə əsaslanır, yazıçının erməniləşdirmə prosesinin və bunun nəticəsi ola-

raq gələcəkdə baş verə biləcək faciələrin qarşısını almaq istəyindən doğur. 

 

 

CABBAR ƏFƏNDİZADƏ TƏNQİDİNDƏ POEZİYA MƏSƏLƏLƏRİ 

 

Aysel QULİYEVA

 

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN 

 

İstedadlı ədəbiyyatşünas-tənqidçi və dilşünas alim Əbdülcabbar Qasım oğlu Əfəndizadə 

1920-30-cu illər ədəbi-tənqidi fikir tariximizdə özünəməxsus yeri, yaradıcılıq üslubu olan bir 

şəxsiyyətdir. Alim elmi yaradıcılığında türk xalqlarının mədəni, mənəvi birliyi ideyasını hər 

zaman mühafizə etmişdir. Onun məqalələrində folklor, poeziya nəzəriyyəsi, ədəbiyyat tarixi, 

ümumi dilçilik və s. sahələrlə bağlı maraqlı fikir və mülahizələr öz əksini tapmışdır. Tənqid-

çinin poeziya məsələləri ilə bağlı görüşləri, xüsusilə görkəmli şairlərimizin bədii irsi ilə bağlı 

qənaətləri  öz  elmi  dəyəri ilə diqqəti cəlb edir. Alimin “Ədəbiyyatdan iş kitabı”nda yer alan 

“Dil, sənət və  ədəbiyyatın mənşəyi və inkişafı”, “Şəkil və mündəricə  məsələsi”, “Aprel və 

ədəbiyyat”, “Azərbaycan 10 illik ədəbiyyatına bir nəzər”, “Lövhələr” poeması” məqalələri bu 

gün də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Prof. N.Qəhrəmanlı haqlı olaraq, onun “Ədəbiyyatdan iş 

kitabı”nda yer alan məqalələrini “Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığında poetika və estetikanın 

əlaqələrindən bəhs edən ilk elmi işlərdən” biri kimi qiymətləndirib. Şeirə, şairə yüksək qiymət 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

985

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

verən C.Əfəndizadənin fikrincə, “şair olmaq üçün şübhəsiz ki, əvvəla istedad lazımdır... İste-

dadı meydana çıxarmaq və qüvvətləndirmək üçün ciddi və sistemli çalışmaq, ciddi və davamlı 

işləmək lazımdır”. O, “Dil, sənət və ədəbiyyatın mənşəyi” məqaləsində lirik şeiri şəxsi duyğu-

nun bədii ifadəsi hesab edərək, bu duyğunun həyat və zəhmətin gedişilə bağlı olaraq “arzu”, 

“həzz” və ya “ələm” şəklində mövcud ola bildiyi fikrini irəli sürürdü. 

Əfəndizadənin “Aprel və ədəbiyyat” məqaləsi poeziya məsələlərinin işıqlandırılması ba-

xımından xüsusilə maraqlıdır. Məqalədə dövrün, ideologiyanın tələbindən irəli gələn sosioloji 

yanaşmalara rast gəlsək də, burada tənqidçi obyektivliyini, sənətə münasibətdə estetik yanaş-

manı da aydın müşahidə etmək mümkündür. Müəllif inqilabın ilk dövrünün ədəbiyyatını 

“burjuaziya, cığırdaşlıq, kəntçilik” deyə “üç zümrəyə” ayırırdı. C.Əfəndizadə  burjuaziya qru-

punun nümayəndəsi kimi H.Cavidi, S.Mənsuru göstərirdi. Tənqidçinin H.Cavid yaradıcılı-

ğının təhlili ilə bağlı fikirlərində sənətə estetik münasibət də özünü göstərirdi: “Cavid Azər-

baycanda şəkil və lisanca ən iləri gələn bir şairdur. Şah əsəri “İblis” olan Cavidin yaradıcılı-

ğında da əsas xətti nə millətçilik, nə inqilab, nə də ictimai mövzulardır, onun əsas xətti este-

tizmdir; onun bütün yaradıcılıq qüvvəti bütün bədii görüşü: Mənim tanrım gözəllikdir, 

sevgidir. – misrasında göstərdiyi hüsn və eşq pərisidir”. Doğrudan da, H.Cavid poeziyasında 

məhəbbət və gözəllik anlayışları bir-birindən ayrılmaz şəkildə bağlıdırlar. Bu barədə tənqidçi 

doğru qənaətə gəlirdi. Lakin alimin qeyd etdiyi kimi, H.Cavid yaradıcılığını ancaq estetizmə 

bağlamaq 1930-cu illərdə romantizmin kifayət qədər doğru və elmi şəkildə araşdırılma-

masının nəticəsi idi. C.Əfəndizadə H.Cavidin “Azər”poeması haqqında da öz fikrini bildirirdi: 

“Azər” poeması, məsələn, Şeyx Sədinin nəsihətnamələrini andıran bir tərzdə Azərin dililə vəz 

və nəsihət verir”. Qeyd etmək lazımdır ki, “Azər” poeması şairin müxtəlif mövzular haqqında 

düşüncələrini çatdırmaqla bərabər, 1920-30-cu illərdə ictimai-siyasi mühitin bir sıra real-

lıqlarını da izləməyə imkan verir.  

C.Əfəndizadənin“Aprel və ədəbiyyat” məqaləsində poeziya ilə bağlı yazılan  fikirlərdə 

bədii-sənətkarlıq məsələlərinə diqqət qabarıq cəhət kimi özünü göstərirdi. Tənqidçi M.Rəfili 

şeirlərini bədiilik prizmasından təhlil edir, yeni obrazlar, yeni sözlər və nəhayət, Azərbaycan 

ədəbiyyatına tanış olmayan yeni mövzular ilə ortaya çıxan Rəfilini ruhilə, talantının növilə də 

yeni, “Azərbaycan ədəbiyyatının ən orijinal hadisələrindən biri” hesab edirdi.  

Məqalə ilə tanışlıq zamanı tənqidçinin şairlərin ədəbi fəaliyyətini dəyərləndirərkən mə-

sələyə qeyri-siyasi nöqteyi-nəzərlə yanaşdığı aydın şəkildə görünür. Əlbəttə, ədəbi mübarizə 

və mübahisələrlə xarakterizə olunan dövrün ədəbi tənqidində  tənqidçinin məqaləsi ilə bağlı 

narazı fikirlər də öz əksini tapırdı. Vaxtilə H.Zeynallı “Ədəbi tənqidimizdəki yanlışlıqlar haq-

qında” başlıqlı məqaləsində tənqidçinin bu məqaləni müasir ədəbiyyatımızı marksizm metodilə 

deyil, qeyri-siyasi bir tərzdə  təhlil etdiyi qənətinə  gəlirdi.  Şübhəsiz ki, C.Əfəndizadənin 

mülahizələri sənət qanunları baxımından həqiqəti ifadə edirdi.  

Əfəndizadə “Sijimqulunamə” təxəllüsü ilə şeirlər yazan şair Ə.Nəzmini “proletar ədəbiy-

yatına yaxınlaşan cığırdaş şair” adlandırsa da, onun bədii irsinin ədəbi fikir tariximizdə mü-

hüm əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulayırdı. Tənqidçi həmçinin kənd həyatının, xalqın məişəti-

nin, mənəvi dəyərlərinin bədii təsvirini şeirlərində, poemalarında qabarıq şəkildə izlədiyimiz 

H.K.Sanılını böyük bir “kəndli yazıçısı” adlandırırdı. 

 C.Əfəndizadə M.Rahim və M.Müşfiq yaradıcılıqlarına bədii sənətkarlıq baxımından 

dəyər verirdi. “Rahim və Müşfiq aldıqları mövzuları çox bədii  şəkildə verməyə çalışırlar. 

Bunlardan Rahim el ədəbiyyatının yüksək bədaətini, Müşfiq isə  əski  ədəbiyyatın klassik 

gözəlliyini öz şeirinin bədii tərəfi üçün əsas tutmağa çalışırlar”. S.Rüstəm poeziyasında isə 

daha çox  inqilabın, yeni həyatın öz ifadəsini tapdığını göstərirdi. Tənqidçi son dövrlərdə şairin 

yaradıcılığı ilə bağlı “mövzular təkərrür edir və kiçilir” –deyə  yazaraq təkamülün aşağı oldu-

ğunu bildirirdi. Şairə qarşı olan bu haqlı irad M.Hüseyn, Ə.Nazim tənqidində də özünü gös-

tərirdi. M.Dilbazi və N.Rəfibəyli yaradıcılığına verilən yüksək qiymət də C.Əfəndizadə tənqi-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

986

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

dində özünə yer alırdı. O, N.Rəfibəylinin əsərlərində hissin çox yer tutması ilə bərabər, yeni 

ədəbiyyatın ən gözəl nümunələrini verməyə çalışdığını göstərirdi.   

Beləliklə, Cabbar Əfəndizadənin  ədəbi-tənqidi irsi poeziyanın aktual məsələlərini  əks 

etdirməsi baxımından da Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının ən dəyərli nümunələrindəndir.   

 

 

ƏDƏBIYYATDA SIYASI OXŞAR (DVOYNIK) ARXETIPININ 

TƏZAHÜRFORMALARI(K. ABDULLANIN “YARIMÇIQ              

ƏLYAZMA” VƏ L. FEYXTVANGERIN “YALANÇI                                

NERON” ƏSƏRLƏRININ ƏSASINDA) 

 

Elnarə QARAGÖZOVA 

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

İnsan özünü dərk etdiyi qədim zamanlardan bəri öz oxşarının mövcudluğuna inanmış-

dır. Bir çox mədəniyyətlərdə insanın və heyvanların oxşarlarının mövcudluğuna inam özünü 

göstərir. Oxşar obrazının yaranması qədim mifoloji köklərə dayanır. Lakin oxşar obrazı çox 

zaman insanın mənfi səciyyəli əkizi, faciəli mövzu ilə bağlıdır. Məsələn, alman folklorunda 

belə bir obraz  doppelganger (hərfi tərcüməsi "phantom əkiz") adlanır. Bəzi inanclara görə 

doppelganger xəstəlik və ya təhlükə ehtimalı olduqda insanın dostlarına və ya qohumlarına 

görünür. Şotlandiya folklorunda da oxşar doppelganger kimi təzahür edir. Norveç mifologiya-

sında bu  «vardøger» adlı sirli kabus kimi meydana çıxır. 

Bu motiv xüsusilə XIX-XX əsrlərdə inkişaf etmişdi. Bir çox bədii nümunələrdə oxşar 

əsasən şeytani əkiz kimi meydana çıxır. Onun görünməsi bəzən qəhrəmanın tezliklə öləcəyini 

xəbər verir. Oxşar çox zaman insanın  "qaranlıq tərəfi», alter ego, düşmən kimi səciyyələnir. 

Doppelgangerlərə Hofmanın  əsərlərində, Puşkinin “Vasilyevski adasında tənha ev”, 

Odoyevskinin “Silfida”, Qoqolun “Şinel”, Dostoyevskinin “Oxşar”, C. Hoqqun “Bağışlanmış 

günahkarın tövbəsi”, Edqar Ponun “Vilyam Vilson”, “Qara pişik”, R.L.Stivensonun “Sahib-

kar Ballatre” əsərlərində rast gəlinir.  

İnsanın qeyri-maddi oxşarı olan  "Ka" haqqında Misir konsepsiyası da maraqlıdır. Lakin 

Avropalı həmkarından  fərqli olaraq Misirli Ka qeyri-adi, çox yönlü bir fenomen deyil, kifayət 

qədər təbii qəbul edilir və heç bir mistik dəhşəti özündə ehtiva etmir.  

Ədəbiyyatda rast gəlinən maraqlı oxşar növlərindən biri siyasi oxşarlardır. Bu məqsədlə 

L. Feyxtvangerin “Yalançı Neron” və K. Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” əsərlərinin qarşılıq-

lı müqayisəsi maraqlı faktların ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur.  

Oxşarın meydana çıxması. K. Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” romanında Şah İsmayı-

lın lələsi (tərbiyəçisi) Hüseyn bəy Lələ şahın tapşırığı ilə onun Xızır adlı oxşarını tapıb gətirir. 

Şahın tapşırığı ilə Lələ Xızıra şahın hər jestini, mimikasını, o cümlədən şətrənc (şahmat) oy-

namağı da öyrədir və onu gizli şəkildə saxlayır. Xızırın  şahdan yeganə fərqi onun Xətai təxəl-

lüsü ilə çox gözəl şeirlər yazması idi. Şahın özü də bu şeirləri olduqca bəyənir.  

L. Feyxtvangerin „Yalançı Neron“ əsərində isə Imperator Neronun oxşarı Terrensini 

Senator Varron tapıb gətirir ki, imperator onunla əylənsin. Neronun ölümündən sonra Varron 

paytaxtdan uzaqlaşır, uzaq Suriyada yaşamağa başlayır. Qəflətən bu vilayətə qubernator təyin 

edilən Tseyon onu sıxışdırır, külli miqdarda vergi verməyə məcbur edir. Varron qərara gəlir 

ki, vilayətdə qarışıqlıq salsın. Bu məqsədlə də Terrensini yalançı Neron kimi siyasi səhnəyə 

çıxarır.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

987

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Oxşara münasibət. Əsərdən görünür ki, Şah İsmayıl öz oxşarı ilə hörmət və qayğı ilə 

rəftar edir, onunla şahmat oynayır, ailəsi haqqında sorğu-sual  edir. L. Feyxtvangerin „Yalançı 

Neron“ əsərində isə imperator öz oxşarına insan kimi yox, meymun kimi baxır, əylənir. 

Oxşarın yeni roluna və vəziyyətinə münasibəti. Oxşarların öz talelərinə münasibətləri 

heç də həmişə eyni cür olmur. K. Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” əsərində Şah İsmayılın ox-

şarı Xızırın öz  taleyinə münasibəti haqqında geniş məlumat verilmir. 

Terrensi isə öz taleyindən hədsiz razı qalır. Hətta imperatorun oyuncağı olmaq belə 

onun üçün xoşbəxtlik olur. 

Oxşar sirr pərdəsi altında. Xızırın ailəsinə onun saraydakı fəaliyyətinin mahiyyəti barə-

də heç bir məlumat verilməsə də xüsusi qayğı və maddi yardım göstərilir. Terrensinin kiçik 

emalatxanası isə sarayın sifarişlərini yerinə yetirmək şərəfinə nail olur. Hər iki əsərdə bu ox-

şarlıq dövlət sirri kimi gizli saxlanılır. Lakin L. Feyxtvangerin „Yalançı Neron“ əsərində Ter-

rensinin arvadı onun sarayda nə işlə məşğul olduğunu bilir və bunu əri üçün təhqir hesab edir. 

Oxşarın taleyi. K. Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” əsərində Şah İsmayıl Çaldıran dö-

yüşündə uduzacağını gördüyü zaman öləcəyini bilə-bilə özü döyüşə girir. Lakin döyüşə girmə-

dən öncə son tapşırıqlarını verərək öxşarı Xızırı öz yerinə qoyur.L. Feyxtvangerin „Yalançı 

Neron“ əsərində Terrensi Neron kimi qətlə yetirilir. 

 

 

60-CI İLLƏR NƏSRİNDƏ PSİXOLOGİZM 

 

Tünzalə SADIQOVA 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

1960-cı illərdə dünyada baş verən ictimai-siyasi proseslər  ədəbiyyat dünyasına da 

təsirsiz ötüşmür. Stalinizmin ifşa edilməsi ilə ədəbiyyatda qismən demokratik abu-hava yaran-

mağa, yazıçılar yuxarıdan diqtə edilən sosializm realizmi qəliblərindən kənara çıxmaqla öz 

yaradıcılıq sferalarında sərbəstlik göstərməyə başlayır.Əmək proseslərinin, istehsalatın birinci 

planda, insanın isə ikinci planda verildiyi əsərlərdən fərqli olaraq artıq insanın daxili mənəvi 

dünyasının dərinliklərinə baş vuran, insanı çoxcəhətli, mürəkkəb planda, bütün mənfi və 

müsbət cəhətləri, ziddiyyətləri ilə bərabər təqdim edən nəsr əsərləri meydana çıxır. Nəsrin bu 

yeni mərhələsində  qəhrəman müəllifin çatdırmaq istədiyi ideyaların ruporu olmaqdan, 

publisist pafosdan xilas edilir, yazıçıların yenilik təşəbbüsləri özünü ideyalılıqdan uzaqlaşma 

meyllərində biruzə verir. Bu dövrdə Azərbaycan nəsrində baş verən keyfiyyət dəyişikliklərini 

ədəbi tənqid haqlı olaraq insanın ön plana çəkilməsində- psixologizmdə görür. 

Psixologizm nəsr  əsərlərində  qəhrəmanın hissi-emosional və intellektual aləminin ön 

plana çəkilməsi olub, əsas prinsiplərindən biri xarakterin çoxcəhətliliyini təmin etməkdir. 

Məlumdur ki, insan psixologiyası çevik və dəyişkəndir, konkret vəziyyətlərdən, ətraf mühitin 

müxtəlif amillərindən asılı olaraq eyni adamda bir-birindən fərqli, bir-birinə zidd duyğular 

yarana bilər və  nəticədə  şəxsiyyət öz sabit xarakterinə uyğun gəlməyən gözlənilməz 

hərəkətlərə yol verə bilər.60-cı illərdə ədəbiyyatımızda bu cür bir qrup çoxcəhətli, mürəkkəb, 

təzadlı xarakterlər yaradılmşdır: Sultan Əmirli (İ. Hüseynov “Yanar ürək”), Qılınc Qurban (İ. 

Hüseynov “Saz”), Cahandar ağa (İ.  Şxlı “Dəli Kür”), Mədinə  (Ə.Əylisli “Adamlar və 

ağaclar”), Nemət (Anar “Ağ liman”), Laçın (S. Əhmədli “Yamacda nişanə”), Kərbəlayı 

İsmayıl (F. Kərimzadə “Qarlı  Aşırım”), Cəlil müəllim (M. İbrahimov “Ondan yaxşı qardaş 

yox idi”), Məmməd (Ç. Hüseynov “Məhəmməd, Məmməd, Məmiş”). 

İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” əsəri 60-cı illərdə Azərbaycan xalqının tarixindən sinfi mü-

barizə baxımından danışmayan ilk romanlardan biridir. Yaratmış olduğu Cahandar ağa obrazı 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

988

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

isə özünəqədərki obrazlardan fərqli olaraq, əməkçi sinfin nümayəndəsi, kəndli yox, böyük bir 

mülkədardır. İsmayıl Şıxlı bu obrazı müsbət planda vermiş, ona olan rəğbətini gizlətməmişdir. 

Bu o dövrdə yazıçının böyük cəsarəti və  ədəbiyyatımıza gətirdiyi yenilik idi. Cahandar ağa 

obrazı  həm bütöv, həm də ziddiyyətli bir obraz olub, psixologizmin ən mükəmməl 

nümunələrindən biri sayıla bilər. Psixologizmin tələblərinə uyğun olaraq, əsərdə Cahandar 

ağa obrazı bütün davranışlarında əvvəldən axıra qədər yalnız bir insani keyfiyyəti ifadə edən 

və həmin keyfiyyətə zidd ola biləcək heç bir əlavə hərəkətə yol verməyən obrazlar kimi deyil. 

Cahandar ağa ailəyə, qadına, dosta, düşmənə münasibətdə milli ənənələrdən çıxış edir, onun 

xarakteri ilə dövrün adət-ənənələri arasında qırılmaz  əlaqə vardır. Ancaq, bu Cahandar ağa 

surətini səciyyələndirən xüsusiyyətlərdın yalnız biridir. Yazıçı obrazın bir fərd kimi şəxsi 

duyğularını da ciddi şəkildə  nəzərə alır və Cahandar ağanın adət-ənənələrlə bağlı sabit 

xarakteri ilə konkret məqamlardan doğan hiss-həyəcanları arasındakı təzadı əks etdirməyə səy 

göstərir. Belə ki, daim adət-ənənəyə, milli əxlaqi dəyərlərə əsasən həyatını sürdürən Cahandar 

ağa namus və qeyrət təsəvvürlərinə xilaf çıxaraq Allahyarın arvadı  Mələyi götürüb qaçırır. 

Uzun müddət etdiyinin yanlış olduğunu düşünsə də, bəzən öz hərəkətinə bəraət qazandırmağa 

çalışır. Başqasından tələb etdiyi qeyrət və namusun mütləq timsalı ola bilmədiyi halda 

Cahandar ağa Molla Sadığın meyxana toruna düşən günahsız bacısı  Şahnigarın “yanlış”ına 

güzəştə getmir və onun həyatına son qoyur. Kəndlilərə qarşı xoşrəftar olduğu halda oğlu Şam-

xalın bir kənd qızı ilə evlənməsini bağışlaya bilmir, onu övladlıqdan sildiyini söyləyir, ancaq 

zaman-zaman Şamxal üçün də çox darıxır. Mələyi sevsə də, onu oxşamaq əvəzinə hisslərini 

gizlətməyi, kişilərin qadınlara qarşı  sərt olmalı olduqlarını düşünür.Allahyarla nə  qədər 

düşmən olsa da bəzən onun taleyinə  də acıyır. Bütün bu nümunələr fonunda biz əsər boyu 

Cahandar ağanın mürəkkəb, müsbət və mənfi cəhətləri ilə tanış oluruq. Ancaq, müəllif əsərdə 

nəinki Cahandar ağanı, heç bir qəhrəmanı mühakimə etmək fikrinə düşməmiş, onlara qarşı 

mərhəmətli təhkiyə aparmış, surətlərin səhv addımlarına belə həyatın çoxmənalı mürəkkəbliyi 

yüksəkliyindən baxmışdır