Qafqaz Universiteti Materiallar

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

959

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

öhdəsindən gəlməli,  bu sınaqların yekunu kimi ad qazanmalı  və ya evlənməlidir. Evlənmə 

ritualı daha çox "Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyu" və "Baybörə oğlu Bamsı Beyrək " boyların-

da əks olunur. "Uşun qoca oğlu Səyrək boyu"nda isə evlənmə göstərilən sınaqlardan əvvəl baş 

verir. Sözügedən boy isə evlənmə ilə yekunlaşmır. Səbəb  qəhrəmanın öz igidliyini tam şəkil-

də göstərə bilməməsi və dustaq olmasıdır. Bu igidliyin sübutu və kişilik statusuna keçid "Salur 

Qazanın dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy"da əksini tapır. Səfər motivi qəh-

rəman obraz yaratmaqda xüsusi rol oynayır və sözü gedən boyda Uruz bəyin səfərə çıxması 

bu qəhrəmanlığa gedən yolda atılan ilk addımlardır. 

 

 

AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA MİF VƏ NAĞIL MÜNASİBƏTLƏRİ 

 

Günеl VƏKİLOVA 

AMЕA Fоlklоr İnstitutunun 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Folklorun geniş yayılmış janrlarından biri olan nağıllar zəngin forma və məzmuna, gen-

iş əhatə dairəsinə malikdir. Qədim dövrlərdən əcdadlarımızın mifik görüşləri və onların düşün-

cə  tərzi yaratdıqları nağıllarda öz əksini tapmışdır. Belə ki, nağıl mətnlərinin  əsasında mif, 

mifoloji düşüncə, inanclar, kultlar, mifoloji düşüncənin gərçəkləşdirdiyi əsatir mətnləri durur.  

Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, mənşəyindən danışarkən nağılların miflə  (əsatirlə) 

əlaqəsini nəzərdən qaçırmaq olmaz. Təsadüfi deyil ki, folklorşünaslıq elmi mifin nağılla 

bağlılığı məsələsinin tədqiqi əsasında  meydana gəlmişdir. Oxşar nağıl sujetlərini bir-biri ilə 

müqayisə edib araşdıran Qrim qardaşları keçən  əsrin 40-cı illərində “Mifoloji məktəb” adlı 

nəzəriyyə irəli sürmüşlər. Bu nəzəriyyənin əsasında mifin nağıla təsiri dururdu. (2, 128) 

Ümumiyyətlə, nağılla mifin əlaqəsi məsələsi üzərində bir çox alimlər tədqiqatlar 

aparmışdır. Azərbaycan alimləri Y.V.Çəmənzəminli, M.Seyidov, M.Təhmasib, P.Əfəndiyev, 

V.Vəliyev, A.Nəbiyev, O.Əliyev, R.Əliyev, R.Qafarlı və başqalarının monoqrafiya, dərslik və 

məqalələrində bu problemin həlli yollarına toxunulur. Mif və nağıl  əlaqəsində onları bir-

birindən ayıran cəhətlər də var.  Belə ki,  mif təbiət qarşısında aciz qalan insanların kortəbii 

inancından doğan obrazlar sistemidir. Nağıl isə xalq epik ənənəsinin özünəməxsus forma və 

məzmununa malik bitgin formasıdır.  

Nağıllardan fərqli olaraq miflər nəyinsə izahına və aydınlaşdırılmasına yönəlir, onlar 

əvvəl qeyri-şüuri şəkildə yaradılır, sonradan hansısa məqsədə yönəldilir.Nağıl isə ağlın, baca-

rığın, sağlam düşüncənin vasitəsi ilə həyatın rəngarəng şəkildə təsvir edərək marqlı sujet qur-

mağa xidmət edir. Bütün bunlarla yanaşı mif öz inanış formasından çıxaraq, bədiilik və obraz-

lılıq qazanaraq bəzən açıq şəkildə, bəzən də simvollaşmış halda nağıl sujetinə daxil olur. 

Görkəmli filosof, alim Ağayar Şükürov “Mifologiya” adlı əsərində yazır: “Bəzi tədqi-

qatçıların fikrincə, antik mifi nağılda adlandırmaq olar. Çünki nağıl xalq yardıcılığının məhsu-

ludur. Onlar şüurlu  şəkildə uydurulur, özü də  əvvəlcədən məqsəd və ideya məludur. Eyni 

zamanda həm nəql edən, həm də dinləyən danışılanların uydurma olduğunu başa düşür və ona 

şərti olaraq inanır”. (3, 6) 

Müxtəlif forma və  məzmuna malik mifoloji mətnlər sadə  və mürəkkəb qurluşlu olur. 

Nağıl sujeti-nin əsasında duran sadə qurluşlu mifoloji mətnlər daha yığcam, kiçik həcimli mi-

foloji mətnlərdir. Sadə qurluşlu mifoloji mətnlərdən fərqli olaraq, mürəkkəb qurluşlu mifoloji 

mətnlər nağıl sujetinin böyük hissəsini,  bəzən də bütün sujet xəttini əhatə edə bilir. 

R.Əliyev mifoloji mətnləri aşağıdakı kimi təhlil etmişdir: “Nağıl sujetinin əsasında 

duran mifoloji mətnlər irihəcmli olub, kiçik məzmun da daşıya bilir. Bu cəhətdən nağıllardakı 

mifoloji mətnləri iki yerə ayırmaq mümkündür: sadə qurluşlu mifoloji mətnlər, mürəkəb qur-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

960

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

luşlu mifoloji mətnlər. Sadə qurluşlu mətnlər nağılın tərkibində yaşayan kiçik mifoloji mətn-

lərdir. Mürəkkəb qurluşa malik mifoloji mətnlər demək olar ki, bütün sujet xəttini təşkil edir 

və hətta bu sujet xəttinin içərisində kiçik mətnlərdə daxil ola bilər. Nağılın bütün sujet xətti 

mifoloji mətndir. Ancaq bu sujet xəttinin içərisində kiçik mifoloji mətnlər də vardır. ” (1, 145) 

Ətrafdakı hadisələri dərk etməkdə çətinlik çəkən insanlar bu qorxu və acizliyin təsiri ilə 

müxtəlif hadisələrə inanmış, heyvan və  əşyaları ilahiləşdirərək onlara sitayiş etmişlər. Bu 

şəkildə öz inanclarını formalaşdırmağa, aciz qaldıqları hadisələrə müəyyən don geyindirməyə 

çalışmışlar. Nəticədə müxtəlif miflər, inanclar, kultlar, ayinlər və s. formalaşmışdır. Lakin 

şüur inkişaf etdikcə bu təsəvvürlərə inam azalmış, bu inanc və ayinlərin bir çoxu əhəmiyyətini 

itirərək unudulmuşdur. Bir qismi isə dildən-dilə keçərək müəyyən dəyişikliyə uğramış, bədiilik, 

obrazlılıq qazanaraq müxtəlif nağıl sujetlərinin tərkibində günümüzə  qədər gəlib çatmışdır.  

Bu da onu göstərir ki, bu günün adət-ənənələri, toy və yas mərasimləri ilə nağıllarımız arasın-

da birbaşa genetik əlaqə var.  

Y.M.Meletinski mifin nağılla  əlaqəsi haqqında yazır: “mərasim sona yetir, onun ilkin 

dini mahiyyəti, mifoloji hadisələrin həqiqiliyinə inam zəifləyir, bu zaman ayin və ritual da öz 

əhəmiyyətini itirir, unudulur, ilahi mənşəli mifoloji qəhrəmanlar adi nağıl qəhrəmanları ilə 

əvəz olunur, mifoloji zaman bilinməyən bir zaman tipinə çevrilir, əski dəyərlər yox olur, 

kollektivçilik itir, əvəzində şəxsiyyətin rolu önə çəkilir”. (4, 142) 

Mifoloji obrazlara bir çox Azərbaycan nağıllarında rast gəlmək olar. Məsələn: “Naşükür 

qız” na-ğılında qızın qoyun dərisi ilə libas dəyiş-məsi, “Göyçək Fatma” nağılında Fatmanının 

qardaşının sehirli bulaqdan su içərək inəyə çevrilməsi, meşəni təmsil edən və Fatmaya kömək 

edən qarı obrazı, “Məlikməmməd və Məlik Əhməd” nağılında su və alma mifoloji motiv və 

obrazlara misaldır. Göstərilən bu vasitələrin nağıllardakı  vəziyyətləri də mifoloji aspektdən 

izah olunur. 

Beləliklə, Azərbaycanın qədim xalq yardıcılığı örnəklərindən biri olan nağıllar mifoloji 

motivlərlə  zəngindir. Bu isə  tədqiqatçılarımıza xalqımızın ilkin təsəvvürləri, adət-ənənələri, 

inamları haqqında bir çox  məsələləri araşdırmağa imkan verir. 

 

 

NƏRİMAN ƏBDÜLRƏHMANLININ “YOLSUZ”                              

ROMANI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏRİM 

 

Yeqzar CƏFƏRLİ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Qaldırılan problemlərin oxşarlığı cəhətdən “Yolsuz”u özündən əvvəl yazılmış əsərlərin 

davamı hesab etmək olar.  İlk hekayələr, povest və romanlarında olduğu kimi burda da nakam 

insanlardan, tale qisməti, alın yazısından söhbət açılır. Daha əvvəlki əsərlərinin təhlili zamanı  

qeyd etdiyim kimi onun qismət konsepsiyasında bir ziddiyyət vardır. N.Əbdülrəhmanlının 

qəhrəmanları gah  taleyi ilə barışaraq bütün bunları Allahın qisməti sayır, gah da üsyan edib 

elə bu qismətə qarşı çıxırlar. “Əslində bu vaxtacən bir dəfə də olsun qismətimdən narazılığımı 

dilimə gətirməmişdim, ümidsiz günlərimdə belə, hardansa qapı açılacağına altıncı duyğumla 

duyurdum...” 

 “Yolsuz”da müəllifin cəmiyyətə, ailəyə, qadına münasibət maraq doğurur. “Bu xanım 

aktrisadı, incəsənət adamıdı, hamının tayı ola bilməz, hamı onunla yanaşı dura bilməz, 

sənətkar gərək kütlədən fərqlənsin”. Fikir verin, psixoloq bu düşüncələri ilə özü onun doğru 

yoldan azmasına  şərait yaradır. Arvadının oynaşı olmasını bilə-bilə ona güzəştə gedir. Bu 

sözlər həqiqətən də bir Azərbaycan kişisinə aiddirmi?  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

961

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

N.Əbdülrəhmanlının fikrincə Yaradanın yer üzündə və yer altında insanlara bəxş etdiyi 

sərvətlər haçansa tükənə bilər. Ona görə  də bu sərvətlərə ümid edib arxayınlaşmaq lazım 

deyildir.  Ən böyük sərvət insandır, özü də  mənəviyyatlı insanlardır. “...Xalqın  ən böyük 

sərvəti torpağın altında-üstündə olanlar deyil; dedi, insanların mənəvi keyfiyyətləri daha 

vacibdi; dedi, nə qədər ki, bu həqiqəti anlamamışıq, inkişafımız həmişə  yarımçıq qalacaq...” 

N.Əbdülrəhmanlı  cəmiyyət üzərinə yağdırdığı  saysız “niyə”lərlə bir növ özü hakim 

rolunda cəmiyyəti ittiham edir. Bu cəmiyyəti dəyişdirmək üçünsə heç bir təşəbbüsdə 

bulunmur. Daha sadə desək, öz haqqını tələb etmək üçün təşəbbüs göstərmir. M.F.Axundzadə 

demiş “zalımın atasını yandırmır, sadəcə yüngülvari giley-güzarla kifayətlənir”.  

“Yolsuz”un qəhrəmanı layiq olmadığından daha çox iddialıdır. Müəllif bunu 

qəhrəmanın dilindən etiraf edir: “Qorxurdum deyə səkkiz il qadının olmuş kimsənin ruhuna 

bələd olmağı, qəlbinə girməyi, ehtiyac duyduğunu başqalarında axtarmasına yol verməməyi 

bacarmamısansa bundan sonra nəyə iddia edə bilərsən, yollar basa-basa arayıb-axtarmağınım 

bir anlamı varmı?”. 

Bir gənc olaraq təbii ki, sovet dövrünü yaşamamışam. Amma bu dövrün mənfi və 

müsbət cəhətləri haqqında bəzi bilgilər  əldə etmişəm. Bu dövrə  məxsus rüşvətxorluq, 

süründürməçilikdən dəhşətə gəlməmək mümkün deyildir. “Yolsuz”da təsvir olunan hadisələr 

sovet cəmiyyətində baş verdiyindən burada qəhrəmana müəyyən qədər haqq qazandırmaq 

mümkündür. Amma bütövlükdə götürüləndə  əsər zəifdir. “...Şairin cəmi üç kitabı  çıxmışdı; 

biri bəxt qapısını  hərdənbir arxasızların üzünə  də aralayan sovet quruluşunda işıq üzü 

görmüşdü, üstəlik bir az qonorar da alıb xeyli xoşbəxt olmuşdu, ikincisini düz qırx yaşında bir 

xeyirxah Allah bəndəsinin hesabına buraxdırmışdı, daha doğrusu təsadüfən qəzetdə bir şeirini 

oxuyan o Allah bəndəsi şairi axtarıb tapmış, yaradıcılığı, maddi vəziyyəti ilə maraqlanmışdı; 

sonra da kitabını çıxartdırmağa boyun olub dediyini kişi kimi yerinə yetirmişdi”. 

Bu gün cəmiyyətimizdə bahalı maşınlarda gəzən, dəbdəbəli villalar tikdirən və bununla 

fəxr edən insanlar cəmiyyətimizdə yetərincədir. Özlərini hamıdan ağıllı sayan, amma bəsirət 

gözləri kor olan belə insanlar həyatda mövcud olan hər şeyin, hətta özlərinin də yalnız Allaha 

məxsus olduqlarını, bu nemətlərin sadəcə daşıyıcıları olduqlarını  dərk etmək istəmirlər. 

Müəllif  yazır: 

“...bu ev-eşik, bu var-dövlət, vəzifə, aradakı çəkişmələr anlamağın ağrılarını ört-basdır 

eləməkdən ötrüdür, sən də bunları yadımıza salan bir Allah bəndəsisən; qanmaz adamlara 

fikir vermə, dərviş, dedi, onlar elə anadan ruhsuz doğulurlar, ruh adamları səni sevirlər, bilir-

lər ki, sən Allaha bizdən daha yaxınsan, Allah da həmişə sevdiyi bəndələrini sınağa çəkir, bə-

zən də onu ruhundan ayrı salır; bir vaxt söylədiyin söz yadımdan çıxmır. Dərviş, dedi, dedin 

insan cisminin dərdini çəkdikcə ruhunu itirir, bilmirəm, o “sağlam bədəndə sağlam ruh olar” 

sözlərini kim deyib, bordaq cöngə kimi sağlam, amma ruhsuz adamları azmı görmüşük, dedi...”. 

Ruhi xəstə sayılan dərviş əslində xəstə deyil, əsil xəstə olan cəmiyyətin özüdür. Dərviş 

də bu xəstə  cəmiyyətin sağlam üzvüdür. Kefli İsgəndər də yaşadığı  cəmiyyətdə  dəli 

adlandırılırdı. Amma başdan-başa dəlilərdən ibarət olan o cəmiyyətdə Kefli İsgəndər yeganə 

ağıllı adam idi. Bu mənada kefli İsgəndərlə Dərviş arasında bir oxşarlıq var. Fərq onda idi ki, 

İsgəndər xalqın arasında yaşayır, Dərviş isə öz istedanını  təsdiq edə bilmədiyinə görə tərki-

dünyalığı seçib insanlardan kənar gəzirdi. Və o bu cəmiyyətdə heç də tək deyil. 

N.Əbdülrəhmanlının fikrincə cəmiyyətdə layiqincə tanınmaq üçün çoxlu əsərlər yazmaq 

mütləq deyil, bircə kitabla də tarixdə qalmaq mümkündür”. Elələri var, Allahın diqtə etdiyi 

bir-iki əsər yaradandan sonra çəkilib ömürlərini sükut içində başa vururlar, yazdıqlarının da 

söz sərraflarının yanında qiyməti böyükdü; bir də ki, dərviş haqlıdı, hər kəs gərək öz sözünü 

söyləsin, onda sözünün də, səsinin də çəkisi, rəngi, dəyəri daha aydın görünür, söz yiyəsinin 

mahiyyəti də ortaya çıxır, saxta dəyərlər çıl-çılpaq qalır”. Bu sözlər bütün mənası ilə 

N.Əbdülrəhmanlıya da aiddir.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

962

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

N.Əbdülrəhmanlının özəlliklərindən biri də odur ki, o, yazdığı bir çox əsərində növbəti 

əsərin anonsunu verir, süjetini qurur. “Yolsuz”da bir kor səyyah haqqında düşüncələrini ifadə 

edərək yazır: Gözlərim yetmiş il yolda gördüklərimdən doyub kor oldu, indi xəyalımdakı 

yolları əriş-arğac eləməkdən başqa əlacım yoxdu, Allah-təalanın verdiyi möhlət bitib, bunda 

sonra nə yaşasam qənimətdi; deyirdi, məmləkətdən çıxan illər  ərzində başımım tükü sanı 

yollar gördüm, amma qəfildən anladım ki, ALLAHIN YOLUndan başqa YOL yoxdu, bütün 

yollar O-na aparır, o Yoldan sapanlar yolsuzdan başqa bir şey deyillər...”. 

Adətən belə insanlar haqqında öldü, rəhmətə getdi yox, dünyasını  dəyişdi deyirlər. 

Sağkən canlı ölülər, heç kimin işinə yaramayan canlı ölülər, paxıllar cəmiyyətimizdə yetərin-

cədir. Bu gənc yaşımda  dəfələrlə belə halların şahidi olmuşam.  

QEYD: “Yolsuz” hələlik mətbuatda müzakirə olunmadığından biz əsərin təhlili zamanı 

digər mənbələrə istinad edə bilmədik. 

 

  

ÇAĞDAŞ AZƏRBAYCAN ROMANINDA TARİXİ GERÇƏKLİK                   

VƏ BƏDİİ HƏQIQƏT(ÇİNGİZ HÜSEYNOVUN                                          

“FƏTƏLI FƏTHİ” ROMANI FONUNDA) 

 

Arzu MÜRSƏLLİ 

BDU 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Tarixi mövzulara, hadisə  və  şəxsiyyətlərə qarşı maraq müasir dövrdə  ən çox müraciət 

olunan janrlardan biri kimi tarixi romanın aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır. Ə.Nicat, N.Hə-

sənzadə,  Ə.Cəfərzadə, Ç.Hüseynov kimi müəlliflərin yaradıcılığında tarixi romançılıq  ənə-

nələrinin uğurlu davamının, çağdaş  nəsrdə tarixi gerçəkliyin və  bədii həqiqətlərin müasir 

problemlərlə qarşılıqlı vəhdətdə təsvirinin şahidi oluruq.  

Tarixi romanın inkişafının müasir mərhələsində müəlliflər tarixi həqiqətlərin mövcud-

luğunu, baş vermiş real hadisələri şübhə altına almır, oxucuya qeyri-müəyyən suallar vermək-

lə onda keçmişə maraq yaradır, müasir insanı tarixin kitablarda yazılmayan, hər kəsə məlum 

olmayan tərəfləri haqqında düşünməyə və nəticə çıxarmağa vadar edir.  

Görkəmli roman ustası,  ədəbiyyatşünas, tənqidçi Çingiz Hüseynov özünün “Məhəm-

məd, Məmməd, Məmiş” , “Doktor N” , “Ailə gizlinləri” , “Fətəli fəthi” romanlarında müasir 

cəmiyyət üçün aktual olan bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirmiş, bir xalqın, şəxsiyyətin taleyi  

fonunda ümumilikdə bəşəriyyəti narahat edən suallara cavab tapmağa nail olmuşdur. Yazıçı-

nın “sənədli fantaziya” adlandırdığı, baş qəhrəmanı Mirzə Fətəli Axundov olan “Fətəli fəthi” 

romanı tarixi-bioqrafik romanın janr xüsusiyyətləri ilə hüdudlanmayıb, özünəməxsus dil və 

üslub formasına görə çağdaş nəsrimizdə yeni tipli roman kimi qiymətləndirilir. Müəllif əsərdə 

xalqın taleyini, ona qarşı əsrlər boyu davam edən müstəmləkəçilik siyasətini, ölkənin bütöv-

lüyü məsələsini təsvir edərkən geniş zaman kəsiyində baş vermiş hadisələri işıqlandırır, həm 

tarixi sənədlər, həm də yazıçı təxəyyülü vasitəsilə səbəblərə aydınlıq gətirir.  

Tarixi dəqiqliyə sədaqətlə sənətkar təxəyyülünün düzgün nisbəti tarixi romanın mühüm 

estetik  şərtlərindən biridir. Yazıçı tarixi faktları onların təfsirlərindən çox incə  və  də-qiq 

şəkildə ayırmalıdır. Çingiz Hüseynovun özünün də qeyd etdiyi kimi, “Fətəli fəthi”  əsəri də 

sənədlər üzərində qurulan, lakin tarixi sənədlərin müasir gözlə oxunduğu bir romandır. Roman-

da Fətəli-Şamil, Fətəli-Nikolay və s. kimi görüş səhnələrini təsvir edən müəllif, bu hadisələrin  

həqiqətən  olduğunu iddia etmir, sadəcə olaraq “ola bilərdi və tarixə zidd deyil” qənaətindədir.  

Ənənəvi tarixi-bioqrafik romanlardan fərqli olaraq əsərdə Mirzə  Fətəli Axundov şəxsiyyəti 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

963

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ideallaşdırılmır, onun mübarizəsi bütövlükdə Azərbaycan xalqının mübarizəsi kimi təsvir olu-

nur, tariximizin ən önəmli dönüş nöqtələrindən olan XIX əsr mühiti dövrün ziyalısının gözü 

ilə müşahidə olunur. Rus, gürcü, dağıstan və digər xalqların nümayəndələri ilə qəhrəmanını 

görüşdürən müəllif,  imperiya dövründə bütövlükdə Qafqaz mühitinin  real mənzərəsi, müba-

rizəsi haqqında canlı təsəvvür yaradır, dövrün ruhunu dolğun şəkildə əks etdirir. Mövzu ge-

nişliyi, ideya forma müasirliyi  əsərin geniş auditoriya  tərəfindən maraqla qarşılanması və bir 

sıra dillərə tərcümə olunmasına şərait yaradır. 

  Tarixi gerçəkliklərə böyük ustalıq və məxsusi incəliklə yanaşan yazıçı, bədii həqiqətlə-

rin ifadəsi üçün də olduqca orijinal və mürəkkəb struktur seçmişdir.  Əsərdə hadisələr bəlli 

xətt üzrə inkişaf etmir, müəllif qəhrəmanını gah uzaq keçmişə, gah da gələcəyə aparır, onun 

yuxularına, xəyallarına müdaxilə edərək, tarixi gerçəkliklərə toxunmadan uydurmaları real 

planda təsvir etməyi bacarır. Tarixi faktları təhrif etmədən bədii uydurmadan istifadə etmək 

yüksək sənətkarlıq tələb edir. Mirzə  Fətəli Axundovun üzərinə  ağır yük- xalqın taleyi və 

gələcəyi haqqında düşünmək və bu yolda əlindən gələni  əsirgəməmək missiyasını qoyan 

Çingiz Hüseynov, şərti-metaforik elementlərdən istifadə edərək, onun yuxularına, xəyallarına 

müdaxilə edir, əlçatmaz qəhrəmanı ilə  əlaqə yaratmağa, çətin vəziyyətlərdə ona yardım 

etməyə, fikirlərini cilalamağa çalışır. Hadisələri kənardan müşahidə edən müəllif bəzən özü 

də xəyalən əsərin qəhrəmanına çevrilir, fikir və mülahizələrini səssiz nitqlə ifadə edir. 

Müasir tarixi romanda  yalnız kim?, nə?, harada? sualına cavab axtarmaq qənaətbəxş 

hesab olunmur. Əsərdə qoyulması vacib olan, yazıçını düşündürən  əsas sual nə məqsədlə? ol-

malıdır. Cavab axtaran müəllifin isə tarixə çoxistiqamətli, hərtərəfli yanaşmaq üçün kifayət 

qədər imkanı var. Belə bir şəraitdə həqiqətdən daha dəqiq, faktdan daha real roman yaratmaq 

yazıçının təxəyyül sərhədlərinin genişliyi, sənətkarlıq qüdrəti kimi qiymətləndirilməlidir, 

Çingiz Hüseynovun yaradıcılığına nəzər salsaq, müəllifin bu çətin tapşırığın öhdəsindən 

layiqincə gəldiyini əminliklə söyləyə bilərik. 

 

 

M.ARAZIN “AYAĞA DUR, AZƏRBAYCAN!” ŞEİRİNDƏ 

VƏTƏNDAŞLIQ QAYƏSİ 

 

Səadət MƏHƏMMƏDOVA

 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

İlk növbədə tezisimizin adındakı “vətəndaşlıq” sözünün mənasına aydınlıq gətirək. 

Ədəbi prosesdə son illərdə daha çox səslənən vətənpərvərlik və vətəndaşlıq poeziyası ifadələri 

doxsanıncı illərdə özünün gerçək mənasını tapmaqdadır. Bəs vətənpərvərlik və  vətəndaşlıq 

poeziyası nə deməkdir.?. Tənqidçi Vaqif Yusifli “Yollar hayana aparır” adlı məqalələr toplu-

sunda bu məsələyə aydınlıq gətirərək yazır: Belə bir ifadə var: “Vətəndaşlıq poeziyası”. Bu 

ifadəni əksər hallarda şairlərin şeirlərindəki pafosa görə müəyyənləşdirirlər. Əgər şair Vətənin 

başının üstünü alan təhlükədən, onun faciələrindən yazırsa, özü də yazdığı  şeirlərin bədii 

dəyərindən asılı olmayaraü yenə həmin ifadə köməyə gəlir. Beləliklə, bir qrup tənqid-çilərin 

fikrincə, poeziya istər - istəməz “vətəndaşlıq” və “qeyri- vətəndaşlıq” kimi iki qütbə ayrılır.

 

Vətənin tərənnümü, vətəndaşlıq poeziyası bir çox şairlərin yaradıcılığında öz bədii 

əksini tapmışdır. Belə yazıçılardan biri də Azərbaycanın müstəqillik illərində ilk xalq şairi 

adını almış, tanınmış  və hamının rəğbətini qazanmış  şair Məmməd Arazdır. Vətən-daşlıq 

amalı onun şeirlərində geniş tərənnüm olunmuşdur. Onun “Ayağa dur, Azərbaycan!” şeiri 90-

cı illərdə yaranmış vətənpərvərlik  və vətəndaşlıq poeziyasının ən kamil nümunə-lərindən biri 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

964

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

kimi diqqəti çəkməkdədir. Dərin poetik ehtirasla yazılmış bu şeirdə  şair bir vətəndaş kimi 

azadlığına yenicə qovuşmuş Azərbaycanın başı üstünü alan bəlalara diqqəti yönəldərək vətən 

oğullarını ayağa durmağa, ölüm-dirim mübarizəsinə qalxmağa səsləyir: “Ayağa dur, Azər-

baycan! Səninləyəm”.“ Səndən qeyri biz hər şeyi bölə billik, Səndən qeyri biz hamımız ölə 

billik” -deyən şairin fəryadı öz üsyankarlığının, ehtirazının qabarıqlığı ilə diqqəti cəlb edir. 

Vətən oğullarına müaciətlə yazılmış bu şeirdə diqqəti Azərbaycan xalqının  şərəfli 

tarixinə, qəhrəmanlıqlarla dolu tarixinə yönəldir. O, xalqı, xalqın vətənəpərvər oğulllarını 

taixdən ibrət dərsi almağa, doğma Vətəni göz bəbəyi kimi qorumağa çalışır.    

“Ayağa dur, Azərbaycan!” şeirində Məmməd Araz xalqın, millətin qeyrət damarını hərəkətə 

gətirmək, onu ayağa qaldırmaq üçün vətəndaşlıq namusunu oyatmağa çalışır.  Şair Azər-

baycanı “qoca vulkana” bənzədir və bu vulkanı oyatmaq üçün Tanrıya, Yaradana üz tutur: 

Oyat bizi, ey Yaradan, səninləyəm!   

           

Ya bilmərrə yatır bizi, 

Ya yenidən 

oyat,bizi! 

    

 

 

Ey Yaradan, səninləyəm!  

Səninləyəm, yatmış 

vulkan, 

   

Səninləyəm!  

 

Ayağa dur, Azərbaycan, 

   

Səninləyəm!.. 

    

Filologiya elmləri doktoru, professor Əmirxan Xəlilov “Ayağa dur. Azərbaycan!” şeiri-

ni səciyyələndirərək yazır ki, burada “vətən sevgisi, torpaq qeyrəti və məhəbbəti müstəsna yer 

tutur. Vətənə müraciətlə deyilən: “Səndən qeyri biz hər şeyi bölə billik, “Səndən qeyri biz ha-

mımız ölə billik, “Gözünü sil, Vətən oğlu ayağa qalx!” kimi alovlu misralar oxucu qəlbini 

təlatümə gətirir və onu silkələyib ayağa qaldırır, nəzərlərini sabah yönəldir, səfərbər olmağa 

hazırlayır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bildiyimiz kimi, Qarabağ mövzusu, erməni cəlladlarının qaniçənliyi, millətimizin qarşı-

laşdığı haqsızlıq və  ədalətsizliklər xalq şairi Məmməd Arazı daim düşündürmüş, yeni yara-

dıcılıq axtarışlarına sövq etmişdir. Filologiya elmləri doktoru, professor Yavuz Axundlunun 

“İstiqlal şairləri” monoqrafiyasında qeyd etdiyi kimi: “Doxsanıncı illər M. Araz yaradıcılığı-

nın yeni bir mərhələsi kimi diqqəti cəlb edir. Bir çox şairlər qələmi yerə qoyduğu bir vaxtda 

M. Araz yeni bir şövqlə qələmdən yapışdı. Azərbaycanda baş verən hadisələr onda bir poetik 

təpər oyatdı. M. Araz bu yeni şeirləri ilə sübut etdi ki, məmləkətin belə bir çağında susmaq 

olmaz, xalqı mübarizəyə  səsləmək, ondakı yatmış duyğuları oyatmaq lazımdır. Məmməd 

Arazın tarixi torpaqlarımızın düşmən əlinə keçdiyi ilk dönəmlərdə qələmə aldığı “Ayağa dur, 

Azərbaycan!”  şeiri xalqı birliyə, səfərbərliyə çağırış motivləri ilə  zəngin, dəyərli bir sənət 

nümunəsidir. Şeir yüksək vətəndaşlıq qayəsi, yurd sevgisi,dərin mübarizlik əhvali – ruhiyyəsi 

ilə seçilir. Şeirdə  şairi düşündürən  əsas məsələ milllətin vətənin dərdlərinə, agrılarına 

biganələyidir. Qarabağ kimi qədim və möhtəşəm tarixə malik Azərbaycan torpaqlarının 

düşmən əlinə keçməsi şairi bir vətəndaş kimi daha sərt şəkildə danışmağa məcbur etmişdir. 

Şair xalqı mübarizəyə, işğal olunmuş düşmən əsarətindən azad olunmasına səsləyir. O, 

millətin döyüş  və mübarizlik ruhunu qaldırmaq üçün tarixə, mübarizələrlə dolu keçmişlərə 

müraciət edir. Şair bir zaman Azərbaycanı  işğalçı ordulardan qoruyan, bu yolda şəhid olan 

Vətən oğulllarının bu gün Qarabağ itkisi ilə barışmasına dözə bilmir. “Şairin 1992-ci ilin 

yazında, torpaqlarımıza təcavüzün genişləndiyi bir vaxtda yazdığı “Ayağa dur, Azərbaycan!” 

adlı şeiri elə ilk misralardan dərin məna çaları, yüksək daxili pafos və obrazlı ifadə tərzi ilə 

oxucunu  ələ alır.  Şair vətənin ikiyə bölünməsni xatırlamaqla xalqımızın yenidən belə bir 

təhlükə ilə qarşılaşdığını  bəyan edir. Vətən övladının vətəndaşlıq qürurunu, vətəndaşlıq 

heysiyyətini önə  çəkməklə onu “Vətənin taleyi bu gün səndən asılıdır”, “Vətən bölünməz” 

kimi tarixi hökmlərinə 

tabe 

etdirir.