Qafqaz Universiteti Materiallar
“SEVİL ANA VE QADIN KİMİ”
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ NİTQ ETİKETLƏRINİN BƏZİ SEMANTİK-STRUKTUR FƏRQLƏRİ
- “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” OĞUZNAMƏLƏRİNDƏ SOYLAMALAR PROBLEMİ Aygül AĞAYARLI (QURBANOVA)
- "KİTABİ DƏDƏ QORQUD" DASTANINDA SƏFƏR MOTİVİNİN İŞLƏNMƏ ÖZƏLLİKLƏRİ("QAZAN BƏYİN OĞLU URUZ BƏYİN DUSTAQ OLDUĞU BOY"un ƏSASINDA)
- 1. Qazan xan və oğlu Uruzun ov ovlamaq üçün düşmən sərhəddinə yaxın ərazilərə səfəri.
- 2. Qazan xanın oğlunu xilas etmək üçün kafir elinə − Dərbəndə təkbaşına hərbi səfəri.
- 3. Burla xatunun kafir elinə səfəri.
- 4. Oğuz igidlərinin Dərbəndə səfəri.
|
“SEVİL ANA VE QADIN KİMİ” Selcan QAFFARLI fidan.qafarli9696@mail.ru AZƏRBAYCAN
"Sevil" əsərini oxuyarkən ilk səhvələrdə baş vərən hadisələrdən heyrətə gəlirdim. Bir qadının bu qədər müti, itaətkar olması məni təəccübləndirir, həm də qəzəbimə səbəb olurdu. Nə qədər avam, cahil, savadsız olsa belə bir qadın nə bu münasibətə layiqdir, nə də özü kimlərəsə qul olmağa məhkumdur. Heç cür təsəvvür edə bilmirdim ki, bir qadının gözləri baxa ancaq görməyə, dili olar lakin danışmaya. Qadın sırf qadın olduğundan, patriarxal münasibətlərin hökmdarlığından evdə heç bir söz haqqı olmaya, nəinki söz haqqı hətta insan münasibətindən məhrum ola. Əsəri oxuduqca içimdə Sevilə qarşı qəzəb qarışıq bir mərhəmət hissi oyanırdı. Niyə o, Balaşa sözsüz tabe olurdu? Niyə onun qürurunu tapdamasına izn verirdi? Sevilin hərəkətlərini hardasa anlayırdım ta ki, Dilbər onların evinə gələnədək.O qadının ərinin məşuqəsi olduğunu anlmayacaq qədərmi avam idi Sevil? O, ərinin sözlərindən açıq-aşkar anlamırdımı ki əri ondan utanır? arvadından, övladının anasından. Bir qadının, əri- nin bu cür vulqar rəftarına, əxlaq çərçivəsinə sığmayan davranışlarına dözəcək qədər önəmli nə idi? O sadəcə yazılmamış qanunlara riayət edirdi. bütün bunları o belə görmüşdü. Belə da- vam edəcəyini inanırdı... Əsərin girişi ile finalı bir-birinə zidd olan iki qadından bəhs edir. Mənim əsərin girişin- də oxuduğum, mərhəmət qarışıq qəzəbimə səbəb olan yazıq, itaətkar Sevil getmiş yerinə, aya- ğını yerə möhkəm basan, ərinin qarşısında dimdik ayaqda duran, güclü Sevil gəlmişdi.O,artıq heç kimdən asılı olmayan qadın idi. Finalı bu cür oxuduqdan sonra, əslində, Sevilin məhz əsərin əvvəlindən necə güclü olduğunu anladım. Güc fiziki vəziyyətdən yox, boyun əyməyən iradədən əmələ gəlir. Güclü olmayan bir qadın çadrasını ata bilməzdi . Güclü olmayan qadın əsərin sonundakı qadına çevrilə bilməzdi. Bir qadın ki, cadrasini atmaqla dövrə, insanlara III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
954 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan meydan oxuyur, o necə zəif ola bilərdi? O, öz gücünü ərinə sonsuz inamında, atasına, qaynatasına qarşı qayğısında, övladına qarşı sevgisində gizlətmişdi. Əslində, əvvəldən də heç də onun qulaqları kar, gözü kor deyilmiş. Qadın xislətinə mənsub dözümlülük, axarı olan hadisələrin gedişini dəyişmək qorxusu onu susdururmuş. Eşitdiklərinin ona əzab verəcəyini duyduğundan qulaqlarını həqiqətə bağlayırmış. “Əgər, eşidən qulaqlara sahibsək, Tanrı bizə öz dilimizdə səslənəcək”. Sevil, ona səslənəni etdi. Onu bu vəziyyətə salan ilk bağdan azad oldu. Çadrasını atdı. Bəzən məqsədə çatmaq üçün bəzi şeyləri fəda edəsən gərək. Sevil bu yolda nə namusunu, nə mənliyini, fəda etdi. O, çadranı atmaqla ona irəli getməyə mane olan divarı yıxdı. Hansı ki o divarın arxasından bir işiq sezilirdi.Və o işıq Sevili öz nuru ilə aydınlatdı. Bu işıq , yeni bir gələcək işığı idi. Sevil iradəsilə, öz “məni”ni itirmədən bunlara nail oldu. ”Gələcəkdə görmək istədiyimiz ən böyük dəyişiklik özümüz olmalıyıq”. Sevil də dəyişdi. Dünyaya baxma pəncərsini. Bu dəyişiklik ona qələbə çalmaq üçün lazım idi. Dövrə, insanlara, Balaşa. Bununla o yalnız yemək bişirmək, yaramadığını, Edilyalardan heç də geridə qalmadığını göstərmək istəyirdi. Ən böyük qələbəsini də Balaşın qarşısına yeni Sevil olaraq çıxmaqla, çaldı. Utandığı, qonaqların qarşısına çıxarmaqdan belə ar elədiyi qadın, indi Balaşın qarşısına ona görə əsil “qadın”kimi çıxmışdı. O, qadınları ərinə sədaqətinə, analıq hissinə görə yox, məhz bəzək düzəyi, cəmiyyətdəki mövqeyi ile ölçürdü. Sevil indi onun üçün əsil qadın idi. Ona görə də Sevili görər-görməz,ondan əfv dilədi. Zira Sevil indi Edilyalar kimi geyinmişdi, onlar kimi bəzənmişdi. Sevilə ədəbiyyatımızda birmənalı münasibət bəsləmirlər. Ancaq mən birmənalı şəkildə deyə bilərəm Sevilin mənəvi təmizliyi onun cismani təmizliyini qoruyub saxladı. Sevil öz “məni”nə, ürəyinə, ən əsası “mən”indəki anaya xəyanət etməmişdi. Iffət, onun cevrəsinə divar hörməklə də qorunmaz. Iffət qadının içində olmalıdı. Iffətin dəyər qazanması üçün qadın bütün təhriklər qarşısında əxlaqi üstünlük sərgiləmilidir. Sevil bu üstünlüyü sərgilədi. Sevil Balaşa göstərdi ki, cəmiyyətdə öz mövqeyini tutan, kubar qadın olmaq heç də cətin deyil. Ancaq indi yenidən onun qadını olmaq artıq mümkün deyil. Sevil bir qadın kimi ərinin üzərində qələbə çaldı. bir şeyi unutduq axı Sevil təkcə qadın deyildi. O həm də ana idi… ”Qadın övladı olanadək qadındı, ancaq övladı olduqdan sonra artıq anadır. ”Ana oduqdan sonra qadın olduğun ikinci plana keçir. Çünki qadınsansa yalnız özünə cavabdehsən. Anasansa həm özünə, həm də övladına cavabdehsən. Dünyaya gətirdiyin övlad sənə möhtacdır. Onun bütün həyatı sənin ovuclarının içindədir. Sən onun yanında olmağa borclusan. Axı özü səndən onu dünyaya gətirməyi xahiş etməyib.Onu səndən aldığı sevgidən, məhrum etməyə haqqın yoxdu. Gülüş ona baxa bilərdi, ancaq uşağa öz anasından daha yaxşı heçkəs baxa bilməz. Bir övlad anasından başqa heçkəsdən o nəvazişi, görə bilməz. Ana nəvazişini! Bir övlad ananın qoxusunu başqa kimdən ala bilər? Bir övlad anasından başqa kimi ürək dolusu ”ana” deyə cağıra bilər? Qadın, sən her şeyə qadirsen! Ancaq yola çıxanda arxanda buraxdığın kiçik qelb, məhzun baxışalarla səni gözləyən bir cüt göz varsa onu gözlətməyə heç bir ananın haqqı yoxdur. Her sey zamanında gözəldir. Zamansa dayanacağı olmayan qatardır.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
955 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ NİTQ ETİKETLƏRINİN BƏZİ SEMANTİK-STRUKTUR FƏRQLƏRİ
ADU
AZƏRBAYCAN
Dil vahidləri və vasitələri dil sistemində müəyyən funksiyaları yerinə yetirir. Funksiya ünsürün və ya elementin sistem daxilində müəyyən üsul və formada mövcud olması və bu sistemə müəyyən şəkildə xidmət göstərməklə təyin olunur. Əgər bir tam kimi cümlənin funksiyası onun kommunikativ təyinatı ilə bağlıdırsa, onun elementlərinin, tərkib hissələrinin funksiyaları kommunikativ vahidi qurmaqdır. Cümlənin tərkib hissələrinin, ünsürlərinin kom- binator imkanları cümlənin quruluşunda reallaşır. Cümlə əsas kommunikativ vahiddir. Bu kom- munikativlik şərti cümləyə xas olan predikativlikdən irəli gəlir. İngilis dilində nitq etiketində imperativlər, əmr cümlələri az işlənir. İmperativlər çox za- man sual cümlələri ilə əvəzlənir. İngilis dilinin bu qəbildən olan etiket qəliblərinin hərfi tərcü- məsi semantik baxımdan başqa cür qavranıla bilər.
tapşırığı yazmaq istəyirsinizmi?” Belə suala birbaşa doğru cavab “Yox, istəmirəm” ola bilər. Qeyd edilən halda adresatın ona olan müraciəti düzgün başa düşülməsi aşkara çıxır. Əslində, yuxarıdakı etiket qəlibi “Zəhmət olmasa, bu tapşırığı yazın” kimi başa düşülməlidir. Azərbaycan nitq etiketində imperativlik qeyd edilən tipli sual cümləsi ilə əvəz edilməsi yoxdur. Belə hallarda əmr cümlələrinin işlədilməsi məqbuldur. Ən nəzakətli halda əmr cümlə- lərinin əvvəlinə “xahiş edirəm” qəlibi artırılır. Yuxarıda ingilis dilində olan nitq etiketi konst- ruksiyası Azərbaycan dilində “xahiş edirəm bu tapşırığı yazasınız” formasında olacaqdır. Amerikalı biznesmen işə götürdüyü rus katibəsinin onun tapşırıqlarını yerinə yetirmə- diyini narahat olur. Bu barədə dostuna danışanda məlum olur ki, o katibəsinə tapşırıq verərkən imperativləri sual cümlələri ilə əvəz edirmiş. Could you possibly type these letters? - Siz bunu çap edə bilərsinizmi? (Ola bilsin siz bunu çap edə bilərsiniz). Could you possibly trouble you to take a moment to do it? Siz vaxt tapıb bu işi görə bilərsinizmi? Rus dilinin nitq etiketində yuxarıdakı məzmunda olan cümlələr işin yerinə yetirilməsi- nin o qədər də vacib olmadığını ona görə işdən ayrılmağın lazım gəlmədiyi kimi başa düşülür. İngilis nitq etiketində istifadə olunan bu cür struktur-semantik formaların Azərbaycan dilinə hərfi tərcüməsi anlaşılmayan və ya düzgün başa düşülməyən məna verir. İngilis etiket qaydalarında müəllim şagirdə, valideyn uşağa və ya digər işin görülməsi üçün əmr cümləsi ilə deyil sual cümləsi ilə müraciət edir. Məsələn, ata oğluna Could you
müraciətə reaksiya verilmirsə sonrakı müraciət You might like to switch the television off now “sən indi telefizoru söndürməyi bacararsanmı?” sualı səslənir. Əgər bu dəfə də nəzərdə tutulan iş görülmürsə Would you ever switch that television off? “Sən haçansa televizoru söndürəcəksənmi?” sualı səslənir. Azərbaycan dilində nə imperativlərin, nə də direktivlərin yumşaldılması, istəyin dolayı yolla ifadə edilməsi geniş yayılmışdır. Azərbaycan dilində belə məqamlarda əmr cümləsindən istifadə edilir. Məsələn: Televizoru söndür. Dur televizoru söndür və s. Bu formalar etiket normalarını pozmur. Eyni xahiş bir qədər yad adama ünvanlandıqda nitq etiketi normalarına görə əlavə nitq etiketi qəlibindən istifadə olunur. Məsələn, Zəhmət olmasa televizoru söndür. Xahiş edirəm televizoru söndür. Əgər baxmırsansa, televizoru söndür və s. III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
956 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan İngilis və Azərbaycan dillərində müxtəlif şəraitlərdə istifadə olunan nitq etiketi qəliblə- rinin struktur-semantik təhlili onların fərqli xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmağa imkan verir. Məsələn, restoran və kafedə ofisiantla dialoqda istifadə edilən nitq etiketi formalarında ingilis dilində sual formaları əsas hissəni təşkil edir. İngilis nitq etiketində ofisianta müraciətlə “Bring
yunu gətirin”, “Zəhmət olmasa, menyunu gətirin”, “Menyunu olarmı?” kimi formalar işlədilir. Bu formaların heç biri etiket normalarını pozmur. Onların bir-biri ilə müqayisəli bir formanın digəri ilə müqayisədə qismən nəzakətli, qismən hörmətlə deyilmiş forma olduğu aydınlaşır. İngilislərdə valideynlər uşağa iş tapşıranda sual cümlələrindən daha çox istifadə edirlər.
Bu formaların aşağıdakı hərfi tərcüməsi vardır: Mənim üçün mağazaya gedərsənmi? Mağazaya getməzdin? Bəlkə mağazaya gedə bilərsən? Mağazaya getməyə etiraz etməzsən? Azərbaycan dilində daha çox “mağazaya get”, “qaç mağazaya” formaları, nadir hallarda “xahiş edirəm, mağazaya get” konstruksiyası qeydə alınır. Qadağan olunmuş yerdə saxlanmış maşının sürücüsünə yol müfəttişi ingilis etiket qaydalarına görə belə müraciət edir: Could you please move your car? / Would you please move it? / Would you mind moving it please?Maşının yerini dəyişdirməzdinizmi? Maşının yerini dəyişməyə etiraz etmirsiniz ki? Beləliklə, ingilis və Azərbaycan dili etiket normalarına görə istifadə edilən etiket formalarına aid imperativ və direktivlərin işlənməsində struktur-semantik fərqlər vardır. İngilis dilinin nitq etiketində istifadə olunan kommunikativlərdə kommunikantlar müsahibə təsiri azaltmağa, minimallaşdırmağa çalışırlar. Bu zaman onlar dolayı hökmlərdən, əsas məqsəddən yayındırıcı formalardan istifadə edirlər.
SOYLAMALAR PROBLEMİ Aygül AĞAYARLI (QURBANOVA) Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu aygul12@box.az AZƏRBAYCAN
olan “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələri ilə bağlı kifayət qədər tədqiqat əsərləri meydana çıxsa da, bir sıra problemlər hələ də öz həllini tapmamışdır. Bu problemlərdən biri də oğuzna- mələrdəki soylamalarla bağlıdır. Belə ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarındakı soylamaların sərhəddinin dəqiq müəyyənləşdirilməməsi nəticəsində çoxvariantlı nəşrlər meydana çıxmışdır ki, bu da başlıca olaraq oğuznamələrin poetik forması ilə bağlı fikirlərin məhdudluğundan irəli gəlir. Əlbəttə, bu sərhəddin müəyyənləşdirilməsi heç də asan məsələ deyildir, problemin həlli üçün ilk növbədə hər bir boyun sistemli şəkildə araşdırılmağa ehtiyacı vardır. Çünki səthi müşahidələrə əsaslanaraq “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələrindəki soylamaların xarakterik xüsusiyyətlərini, mətnin başqa hissələrindən nə ilə fərqləndiyini, həmçinin ifa tərzini müəyyən etmək mümkün deyildir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un bir çox nəşrlərinə müraciət etsək görərik ki, müəlliflərin soy- lamalara olan münasibəti birmənalı deyildir. Belə ki, bəzi nəşrlərdə soylama kimi verilən his- sələr digərlərində soylama kimi verilməmişdir. Bu da başlıca olaraq müəlliflərin məsələyə subyektiv xarakterli münasibətindən irəli gəlir. Həmçinin soylamaların xarakterik özəlliklərinin, III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
957 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan mahiyyətinin konkret olaraq müəyyənləşdirilməməsi də bu məsələ ilə məşğul olan tədqiqat- çılar arasında fikir ayrılıqlarının yaranmasına gətirib çıxarmışdır ki, bu fikir ayrılıqlarının nəticəsi olaraq meydana çıxan çoxvariantlı nəşrlərdə kəskin fərqlər müşahidə olunmaqdadır. Deməli, bu problemin həllinə ilk növbədə “soylama nədir?” sualı ilə başlamaq lazımdır. Məsələ burasındadır ki, bu sualın cavabı hər nə qədər asan görünsə də, indiyədək nəşr olunan “Kitabi-Dədə Qorqud” mətnlərindən bir neçəsini (Məsələn, Samət Əlizadə, Orhan Şaik Gökyay, Məhərrəm Erginin nəşrləri) diqqətli şəkildə nəzərdən keçirdikdə görürük ki, soylamalara sadəcə “oğuznamələrin nəzmlə söylənilən hissələri” kimi tərif vermək bir qədər çətinləşir. Belə ki, mətnlərin müqayisəsi zamanı belə bir mənzərənin şahidi oluruq ki, müəlliflər bəzi hallarda soylamaları mətnin digər hissələrindən fərqləndirməmişlər, daha dəqiq desək, əksər hallarda üzərində soylama yazılmayan, ancaq poetik forma etibarilə soylamalarla eyni olan hissələrlə rastlaşırıq ki, bu da bir daha soylamaların bəzi müəlliflərin iddia etdiyi kimi təkcə qopuzun müşayiəti ilə söylənilən parçalardan ibarət olması fikrini təkzib edir. Mətnlərin müqayisəsi zamanı ortaya çıxan digər bir problem isə ondan ibarətdir ki, soylama kimi verilən, lakin poetik forma etibarilə mətnin digər hissələrindən seçilməyən parçalar qarşımıza çıxır. Deməli, soylamaların yalnız qəhrəmanların müraciətindən ibarət olması fikri ilə də razılaşmaq olmaz. Bütün bu müşahidələr bir daha göstərir ki, soylamalar nəzm parçaraları anlayışının çərçivələrindən kənara çıxaraq bir çox xarakterik xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirir. Soylamaların sadəcə bir xüsusiyyətə malik olduğu fikrini qəbul etsək, əski oğuz şeirinin əhatə dairəsini məhdudlaşdırmış olarıq. Yuxarıda qeyd etdiyimiz məqamlar da bu qənaətə gəlməyimizə əsas verir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, soylamalarda həm qəhrəmanların müraciəti var, həm qopuzla müşayiət olunma var, həm də tərif, öygü var, soylamalar həcm etibarilə mətnin digər hissələrindən seçilsələr də, poetik forma etibarilə ilə digər parçalarla həm fərqli, həm də ortaq xüsusiyyətlərə malikdirlər, soylamalar həm ritmik nəsr, həm də mənsur şeir kimi oğuznamə mətnlərdə öz əksini tapır. Ən əsası isə “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarındakı soylamalar bu abidədən daha qədim olan türk poetik sisteminin özəlliklərinin mühafizə olunduğu parçalardır. Əlbəttə, onu da qeyd etmək lazımdır ki, hər nə qədər “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələrində nəzm və nəsrin nisbəti düzgün müəyyənləşdirilməsə də, əksər hallarda soylamalar mətnin digər hissələrindən seçilir, lakin bu da tam şəkildə soylamaların oğuznamə mətnlərindəki mövqeyini, sərhəddini müəyyən etməyə imkan vermir. Bu problemin həllində başlıca meyar subyektivlikdən kənar tədqiqatların aparılmasıdır. Yalnız obyektiv yanaşma və sistemli, ardıcıl şəkildə aparılan tədqiqatlarla soylamaların “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələrindəki sərhəddini dəqiq şəkildə müəyyən etmək olar. Bu məsələdə əsas istinad nöqtəsini də qeyd olunduğu kimi məhz oğuznamə mətnləri təşkil etməlidir.
İŞLƏNMƏ ÖZƏLLİKLƏRİ("QAZAN BƏYİN OĞLU URUZ BƏYİN DUSTAQ OLDUĞU BOY"un ƏSASINDA) Nuranə KƏRİMOVA AMEA Folklor İnstitutunun qafarqafarov@gmail.com AZƏRBAYCAN
Hər bir xalqın tarixi, həyat tərzi, fəlsəfi və bədii-estetik təfəkkürü onun poetik söz abi- dələrində özünü əks etdirir. İllər boyu tədqiqat obyektinə çevrilmiş "Kitabi Dədə Qorqud" eposu və onun süjet daxilindəki bir sıra motivləri xalqımızın qəhrəmanlıq şücaətinin gələcək III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
958 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan nəsillərə birbaşa ötürücüsüdür. Eposda çatdırılacaq ideya ilə sıx şəkildə əlaqəli olan səfər mo- tivinin tədqiqata cəlb olunması və onun ayrı-ayrı boylarda müxtəlif təzahür formalarında inikas olunmasının araşdırılması xüsusi önəm daşıyır. Səfər eposda ana motiv olub öz dominantlığı ilə səciyyələnir və eyni zamanda, motivlər fəzası olmaqla tarixi düşüncəni epik ənənə ilə bağlayır. Eposun hər bir boyunda səfər motivinə rast gəldik və onu daha dərindən tədqiq etmək üçün boylara ayrı-ayrılıqda nəzər salmağı lazım bildik. Səfər motivi ilə zəngin olan "Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy"da sözügedən motivi şərtləndirən bir sıra detallar vardır. Səfərə çıxmağa ilkin səbəb Uruz bəyin baş kəsib qan axıtmaması, ad qazanmaması və ya başqa sözlə desək, kişilik statusuna keçməməsidir. Məlumdur ki, hər bir qəhrəman öz igidliyini, əsasən, səfərlərdə göstərir. Bu səfərlərin hansı sonluqla yekunlaşacağını müəyyən edən detallar sırasında isə səfərəçıxmada olan məqsəd önəmlidir. Məkan baxımından, kosmos və xaos kimi iki qütbə ayrılan Oğuza və düşmən yurduna müəyyən ictimai toqquşmaları özün- də əks etdirən bir neçə hərbi səfərlər edilir. İlk səfərdə məqsəd ov ovlamaqdır. Təbii ki, ov ovlamaq özlüyündə müəyyən detalları inikas etdirir. Bu kifayət qədər təhlükəli sayıla bilər. Ümumilikdə, sözügedən boyda edilən sə- fərləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
baş kəsdiyi yerlərə aparır. Ovdan sonra hər iki qəhrəman yuxuya gedir. Qəhrəmanın düşmən sərhəddində yuxuya getməsi və onun əsir alınması motivinə irihəcmli epik folklor nümunələ- rində dəfələrlə rast gəlmişik. Burada vertikal və horizantal istiqamətlərdə edilən səfərləri qeyd etməliyik. Məlum olduğu kimi, hər iki qəhrəman horizantal istiqamətdə düşmən elinə səfər edir. Belə səfərlərə eposun mətnində "aktiv" şəkildə rast gəlirik. Bu aktivlik dastan yaradıcılığı ənənələrinin mifik görüşləri üstələməsində özünü əks etdirir. Vertikal şəkildə edilən səfər isə passiv inikas zamanı yuxu vasitəsilə xaosa edilən səfərdir. Xaosa yuxu ilə edilən mifik səfər qəhrəmanın irəlidə ağır sınaqlardan keçəcəyinə də işarə edir. Bu dünya ilə o biri dünya arasın- da keçid funksiyasını daşıyan yuxu digər tərəfdən isə inisiasiya− ölüb-dirilmə prosesilə özünü göstərir. Beləliklə, Uruz kafir elində dustaq olur. Onun dustaq olması növbəti səfərlərə zəmin ya- radır. Qazan xan bu hadisədən xəbərsiz şəkildə Oğuz elinə yola düşür.
oğlu Buğacın boyu"nu xatırladır. Belə ki, hər iki boy ovdan atanın oğulsuz geri qayıtması ilə səciyyələnir. Qazan xan kafir elinə səfər edir. Bu səfərdə isə məqsəd Uruzu dustaqlıqdan xilas etməkdir. 3. Burla xatunun kafir elinə səfəri. Xan qızı Qazan xanın gəlmədiyini görür və Qara ayğırını çəkib düşmən elinə səfər edir. "Koroğlu" dastanında bəy qızlarının Çənlibelə səfər etdiklərini görürük. Bu səfərlərin geri dönüşü olmadığından onları səfər deyil, köç adlandır- maq daha doğru olardı. "Kitabi Dədə Qorqud" dastanında isə qadınlar qılınc oynadır və kişilərlə birlikdə hərbi səfərlərə gedirlər.
nü göstərir. Məhz bu birlik orta əsrlərin, eləcə də müasir dövrümüzün qəhrəmanlıq simvoluna çevrilən "Koroğlu" dastanına trasnformasiya olunur. Belə ki, Koroğlunun Eyvaz, Dəmirçioğlu və ya başqa igidləri dustaqlıqdan azad etmək üçün Çənlibeldən - kosmosdan düşmən elinə- xaosa etdiyi səfərlər, eynilə Koroğlu darda olan zaman Çənlibel dəlilərinin Koroğlunu xilas etmək üçün binasın qoyduqları səfərlər Oğuz igidlərinin səfər rituallarından qaynaqlanır və onları xatırladır. Nəhayət, belə qənaətə gələ bilərik ki, burada səfərlərin çoxluğu süjetdaxili ziddiyyətlər- dən irəli gəlməkdədir. Qəhrəman kişilik statusuna keçmək üçün səfərlərdə müəyyən sınaqların
|