Qarshi davlat universiteti qo’lyozma huquqida
Yüklə 307,58 Kb.
|
|
1.1.2.2. Mikroelementlar.
Odam tanasidagi barcha hayotiy jarayonlarning me'yorida borishi uchun temir elementi alohida ahamiyat kasb etadi. Tanamizdagi temirning 57 % qizil qon tanachalaridagi gemoglobin tarkibida, 7 % muskullarda mioglobin ko‘rinishida, 16 % to‘qimalarda uchraydigan metallofermentlar tarkibida, qolgan 20 % esa jigar, taloq, buyraklar va iliqda zahira holda turadi. Gemoglobin qizil qon tanachalarining (eritrotsitlarning) asosini tashkil qiladi. Organizmda temir gemoglobindan tashqari muskullarda kislorod g‘amlovchi oqsil – mioglobinda ham bo‘ladi. Og‘ir metallar hayvon va o‘simliklar tanasida juda kam miqdorda mikroelement sifatida uchraydi. Faqat temir bu ma'noda boshqa og‘ir metallardan farqlanadi. Uning katta yoshli odam tanasidagi miqdori 4-5grammga teng. Temirning sutkalik qabul qilinish me'yori erkaklarda o‘rtacha 10 mg.ni ayollarda esa 18 mg.ni tashkil qilib, iste'mol qilinadigan taomlarda temir kam bo‘lsa, odamda darhol bu elementga nisbatan taqchillik paydo bo‘ladi. Bunday taqchillik teri rangining oqligi, ish qilganda tez charchash, nafasga to‘ymaslik kabi holatlar bilan xarakterlanadi. Bu belgilarning paydo bo‘lishi qonda kislorod va karbonat angidridni tashuvchi gemoglabin moddasining kamayib ketishidir, gemoglobin esa temir elementisiz hosil bo‘lmaydi. Butun Dunyo Sog‘liqni Saqlash Tashkilotining e'lon qilgan ma'lumotlariga qaraganda, kamqonlilik (anemiya) yer yuzasidagi aholining 20 % da uchraydi. Shu kasallikning 80 % temir yetishmasligi tufayli bo‘lar ekan. Turli-tuman sabablarga ko‘ra tanadan qon yo‘qotilishi organizmda temir moddasining kamayib ketishiga olib keladi. Turli xil oziq-ovqat mahsulotlar bilan organizmga qabul qilinadigan temirning 10 % o‘zlashtiriladi, ya'ni qonga so‘riladi. Shu narsani qayd qilish kerakki, o‘simlik mahsulotlaridagi temirga nisbatan hayvon go‘shti va jigardan u ancha yaxshi o‘zlashtiriladi (o‘simliklardagi temirning 1 % organizm tomonidan o‘zlashtirilsa, go‘shtdan 10-25 % o‘zlashtiriladi). Ba'zi bir oziq moddalar temirning o‘zlashtirilishiga salbiy ta'sir qiladi, bularga sut, tuxum va achchiq choy kiradi. Choy ko‘p ichilsa, temirning o‘rtacha o‘zlashtirilishi 10-12 % dan 2% ga tushib qoladi. Shuning uchun ham kam qon odamlarning achchiq choy ichmasligi tavsiya qilinadi. Shuni ham qayd qilish kerakki, temir yetishmasligi tufayli hosil 28
bo‘ladigan kamqonlilik tufayli, o‘z navbatida, bir qator xastaliklar yuz beradi. Bunga termoregulyasiyaning buzilishi, oshqozon shirasida kislotalilikning pasayib ketishi asosiy oziq moddalarning hazm bo‘lishini olib boradigan amilolitik, lipolitik va proteolitik fermentlar faolligining kuchsizlanishi, oshqozon va ichaklar shilliq qavatining atrofiyalanishini olish mumkin. Ushbu holatlar iste'mol qilingan ovqatlar tarkibidagi karbonsuv, oqsil va yog‘larning hazm bo‘lishini yomonlashtiradi. Bu holat ishtahaning pasayib ketishi ovqat yegandan keyin qayt qilish, bo‘r, loy kabi yot moddalarni iste'mol qilishga moyillik paydo bo‘lishiga olib keladi. Natijada kamqonlilik tufayli kuchsizlanib qolgan organizm ovqatni yaxshi hazm qila olmaslik tufayli yanada darmonsizlanadi. Bunday paytlari tanadagi temir taqchilligini oqilona ovqatlanish va tegishli davolanish yo‘llari bilan bartaraf qilish maqsadga muvofiqdir. Mis organizmda qon hosil bo‘lishida, xususan, qizil qon tanachalari hamda gemoglobin hosil qilishda ishtirok etadi. U organizmga kirgan anorganik temirni organik bog‘langan temirga aylantiradi, uning ko‘mikka o‘tishiga va eritrotsitlarning yetilishiga yordam beradi. Mis bundan tashqari, oksidlovchi fermentlarning zarur tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi va to‘qimalarda kechadigan gazlar almashinuvi jarayonida bevosita ishtirok etadi. Mis temirdan keyin qon hosil bo‘lishida faol qatnashuvchi biomikroelement hisoblanadi. Oziq moddalar bilan organizmga kirgan temirning o‘zlashtirilishida, retikulotsitlarning eritrotsitlargacha pishib yetilishida misning ahamiyati juda katta. Yana mis bir qator fermentlarning (masalan, sitoxromoksidaza) faolligini oshirishda qatnashadi. Misga bo‘lgan tanqislik ikki xil yo‘l bilan yuzaga kelishi mumkin, birinchidan iste'mol qilinadigan ovqat tarkibida misning yetarli darajada bo‘lmasligi va ikkinchidan oshqozon-ichak tizilmasida uning yomon so‘rilishi uchun sharoit yuzaga kelishi. Mis yetishmaslik holati ko‘pincha yosh bolalarda uchraydi, bu holat kamqonlikka va qon tarkibida eritrotsitlar hamda gemoglobinning kamayib ketishiga olib keladi. Mis oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida, to‘qimalarning ichki nafasida ishtirok etadi. Mis eritrotsitlar tarkibida topilgan, organizmning tashqi muhit omillarining zararli ta'siriga immunobiologik turg‘unligi va qarshilik ko‘rsatish qobiliyatining oshishiga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. Shuningdek u fotosintez jarayonida va o‘simliklar tomonidan azotning o‘zlashtirilishida, qand, oqsillar, kraxmal va vitaminlarning sintezida ishtirok etadi (3, 4, 7, 13, 23, 24, 37, 43, 44, 46, 49, 51). Mis juda kam miqdorda barcha to‘qimalarda uchraydi. Uning eng ko‘pi jigarda bo‘lib, 3-5 mg/% ga yetadi, qon plazmasida, boshqa to‘qimalardagi kabi, 0,1mg% mis bor. Sut emizuvchi hayvonlarning yangi tug‘ilgan bolalari jigarida ko‘p oylar davomida ularning 29
ehtiyojini qoplaydigan mis zahirasi bo‘lganidan organizm bu elementning ovqat (sut) bilan kiritilishiga unchalik muhtoj bo‘lmaydi. Ba'zi joylarda mis kam bo‘lishi va o‘simliklarda ham uning miqdori kamayib, hayvonlarni yetarli ta'min eta olmasligi ma'lum. Mis yetishmasligi natijasida hayvonlar orasida kamqonlik kasalligi, ishtaha yo‘qolib, ovqat hazm bo‘lishi buzilishi hollari uchraydi. Bunday kasalliklar O‘zbekistonning ba'zi tumanlarida qorako’l qo‘ylari boqiladigan yerlarda aniqlangan. Misga bo‘lgan talab kattalarda bir kecha-kunduzda 30mkg/kg, o‘smirlarda 40mkg/kg, bolalarda 80mkg/kg bo‘ladi. Ichki sekretsiya bezlari faoliyatida ham misning ishtiroki bor, bu borada birinchi o‘rinda insulin bilan adrenalin orasidagi aloqadorlik turadi. Mis insulinsimon ta'sir ko‘rsatish xususiyatiga ham ega. Kobalt B 12 vitaminining (kobalamin) tarkibiy qismiga kirib, ushbu vitamin molekulasida 1 atom kobalt bor, unga bo‘lgan taqchillik, kamqonlik (anemiya) kasalligini chiqaradi. Bu vitamin odam, hayvon, hatto mikroorganizmlar uchun ham almashinmaydigan komponent bo‘lganidan kobalt odamlar va barcha hayvonlar ovqat tarkibida bo‘lishi kerak. Ammo bu mikroelementga ehtiyoj shu qadar kamki, eksperimental sharoitda quyon yoki kalamushlarda kobalt yetishmasligi belgilarini hosil qilib bo‘lmaydi. Ammo ma'lum tumanlarda tuproqda kobalt kamligidan, u yem-xashakda ham yetishmay, qo‘y va qoramollarda kobalt yetishmasligi kasalligi paydo bo‘ladi. Kamqonlik va oriqlab ketish belgilari kuzatiladigan bu kasallik mollar yemiga kobalt tuzlari qo‘shib berilgandagina tuzaladi. Agar kobalt in'eksiya qilib kiritilsa, uning foydasi sezilmaydi. Buning sababi B 12 vitamin ichakda mikroorganizmlar ishtirokida sintezlanishiga bog‘liq bo‘lsa kerak. Kobalt organizmdan bo‘yrak orqali chiqariladi. Kobalt hayot uchun muhim elementlar qatoriga kiradi. Vitamin B 12 massasining 4,5% i kobalt hisobiga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari, u ichakda temir so‘rilishini yaxshilaydi va uni gemoglobin tarkibiga kiritadi, muskul oqsillari va nuklein kislotalar sinteziga imkon beradi. Bolaning kobaltga bo‘lgan sutkalik ehtiyoji 8 mg dan 10 mg gacha. U bir qator fermentlar faolligini oshiradi, vitamin B 12 ning endogen sintezida qatnashadi. Sog‘lom odam sutkasida o‘rtacha 14-18 mkg kobalt olib turishi kerak, kamqonlilik alomatlari sezilganida, bu ko‘rsatgich 50-150 mkg gacha ko‘tariladi. Kobaltning asosiy manbalari bo‘lib, jigar, buyraklar, sut va sut mahsulotlari, tuxum, bug‘doy va grechka yormasi, makkajo‘xori, loviya, no‘hat, sarimsoqlar hisoblanadi. Aniqlanishicha, qaerda tuproq kobaltga kambag‘al bo‘lsa, o‘sha yerda yashaydigan odam va hayvonlarda anemiya (kamqonlilik) ko‘p uchraydi. Odam tanasining turli a'zolarida kobaltning miqdori har xil, masalan, taloqda 35 mkg % jigarda 25 % mkg, muskullarda 2,3 30
mkg%, qonda 60 mkg %. Kobalt yetishmasligi soch oqarishiga ham sababchi bo‘ladi. U tanada nuklein kislotalarning sintezlanishi uchun kerak, kasalliklardan keyin tana kuchga enishida bu element muhim ahamiyatga ega. Kobaltning oshqozon-ichak tizimidan qonga so‘rilishi anchagina oson kechadi. Doim o‘simlik mahsulotlari bilan oziqlanish kobaltga nisbatan taqchillik keltirib chiqarishi mumkin, shuning uchun sut, mol jigari, buyraklardan tegishli ravishda kundalik ovqatda ishlatib turish tanani tegishli miqdordagi kobalt bilan ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. (3, 4, 7, 11, 13, 23, 24, 27, 37, 43, 44, 46, 49, 51). Yüklə 307,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|