Qarshi innovatsion ta’lim universiteti

11. 2. Mezo faktorlarning bola ijtimoiylashuviga ta’siri.

Muayyan mamlakat fuqarolarining hayoti doimo belgilangan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan belgilanadi. Ushbu munosabatlarga shaxslar, oilalar, ijtimoiy va professional guruhlar, siyosiy va jamoat birlashmalari kiradi. Insonning shakllanishi va hatto uning taqdiri to'g'ridan-to'g'ri oddiy rus tuman markazida, tundrada yo'qolgan chegara posti yoki Kuban qishlog'ida bo'lgan demografik sharoitlarga bog'liq bo'lishi mumkin. Demografik holat ko'p jihatdan uning manfaatlarini, bo'sh vaqtlarida darslarni, axborot muhitining mavjudligini, muloqot doirasini va hatto ko'plab hayotiy muammolarni hal qilish yo'llarini belgilaydi. Endi, axborot texnologiyalarining ijtimoiy ta'siri shunchalik katta bo'lsa, insonning yashash joyi ham uning axborot muhitining mavjudligini anglatadi. Shahar aholisi (ayniqsa, yirik shaharlarning aholisi) yanada mobilroq, ular kasb tanlashda, ta'lim olishda, bo'sh vaqtlarini o'tkazishda keng imkoniyatlarga ega. Lekin ular ko'pincha "olomonda yolg'izlik", atrofdagi odamlarga keraksiz his- tuyg'ularni boshdan kechiradilar, hayotning tez o'tishi va "yo'lda"qolmaslik uchun vaqt ajratish uchun doimo zo'riqish kerak. Qishloq aholisi tabiatga yaqinroq bo'lib, uning buyukligi va go'zalligini his qilishlari mumkin, ular er yuzidagi haqiqiy mehnat bilan bog'liq, qarindoshlar va qo'shnilar orasida ular o'zlarining "ildizlari", bobolarining an'analarini yaxshi his qilishadi, lekin qishloq aholisi o'zlarining kundalik xatti-harakatlarini ochiq nazorat qilishadi. Biroq, ular sifatli raqobatbardosh ta'lim olish uchun kamroq imkoniyatlarga ega, ularning bo'sh vaqtlari ko'pincha taassurotlar bilan kambag'al va shahar hayotining namunalaridan uzoqdir. Har bir inson madaniyatga kiradi, shuningdek, jamiyatning muayyan qatlamiga (sinf, sinf) ma'lum bir ijtimoiy aloqaga muvofiq ijtimoiylashtiriladi. Jamiyatning ijtimoiy tuzilishini tasvirlaydigan zamonaviy sotsiologlar etnik va diniy farqlardan tashqari, ijtimoiy tabaqalanish bunday "o'lchovlar" bilan belgilanadi: hokimiyat darajasi; daromad yoki boylik; kasbning obro'si; ta'lim. Zamonaviy post-sanoat jamiyatida ta'lim asosiy iqtisodiy resurs hisoblanadi. Jamoat ongida boy va muvaffaqiyatli bo'lishi mumkin bo'lgan ishonch faqat yuqori darajadagi ta'limga ega bo'lgan shaxs
bo'lishi mumkin. Bilim tezda o'sib borishi, raqobatbardoshligini yo'qotishi sababli ularni qo'llab- quvvatlash, yangilash, axborot manbalariga kirish va zamonaviy axborot texnologiyalariga ega bo'lish yo'llarini egallash kerak. Va buning uchun pul va kuch kerak. Jamiyatdagi har bir ijtimoiy qatlam (iqtisodiy va siyosiy elita, o'rta sinf, ziyolilar, malakasiz ishchilar, marginallar) o'zlarining turmush tarzini, ijtimoiy jihatdan ma'qullangan xatti- harakatlarning stereotiplarini, bo'sh vaqtni o'tkazish usullarini va ularning ta'lim shakllarini shakllantiradi. Mamlakatimizda mavjud bo'lgan xususiy bolalar bog'chalari va maktablarning amaliyoti, chet elda o'qish elitaning farzandlarini boshqa ijtimoiy qatlamlardan tengdoshlari bilan" ajrashdi".
Ayniqsa, o'smirlar va yoshlarni ijtimoiylashtirish uchun ushbu ijtimoiy tabaqalanish qiyin. Ular hayot yo'llarining "chorrahasida" tanlanganidan so'ng, ularning kattalar hayotini jalb qilish juda ziddiyatli va adolatsiz ekanini bilib, faqat o'zlari va yaqinlariga umid qilishlari mumkin. Bu mikrofaktorlar (xususan, oila) zamonaviy bolalar va o'smirlardagi ijtimoiy dunyo qiyofasini yaratishning eng muhim sohasidir.
Ijtimoiy muhitning bola rivojlanishiga ta'siri.
Sotsiologiya fanida ijtimoiy status tushunchasi mavjud. Inson jamiyatda turli xil pozitsiyalarda bo`lishi mumkin. Ma'lum haq-huquqlar va majburiyatlar bilan tavsiflanuvchi insonning jamiyatdagi shunday pozitsiyasini egallashi ijtimoiy status deb ataladi. Bunday ijtimoiy statuslar tug`ma va egallangan bo`lishi mumkin.
Tug`ma ijtimoiy statuslarga jinsi, millati, tug`ilgan joyi, familiyasi va boshqa faktorlar kiradi. Lekin shunday statuslar bo`lishi mumkinki, ular insonning o`z kuchi va xarakterlari bilan egallanadi. Masalan, ijtimoiy pedagog statusi insonning maxsus o`quv yurtlaridagi kasbiy tayyorgarligi, shu yo`nalishi bo`yicha olgan diplomi asosida egallanadi. Ya'ni bu egallangan status qisoblanadi.
Lekin qayotda shunday vaziyatlar bo`lishi ham mumkinki, inson o`zining xoxish irodasiga qarshi ma'lum hatti-harakatda bo`lishi mumkin. Bu uning jamiyatda tutgan statusi asosida yoki boshqa insonlar undan ma'lum xarakatlarni namoyon etishi mumkin. Bu xolat insonning jamiyatdagi roli deb ataladi.
Lekin ijtimoiylashuv hamda rivojlanish jarayonida bola pozitiv va negativ ijtimoiy rollarni ham o`zlashtirishi mumkin.
Pozitiv ijtimoiy rolga oila a'zolari, jamoa, mutaxassislar, iste'molchilar
kirishi mumkin.Negativ ijtimoiy rolga esa daydilar, tilamchi-gadoylar, narkomanlar singari kategoriyadagi insonlar kiradi. Individ yuqoridagi kabi ijtimoiy rollarni o`zlashtirish mexanizmi natijasida ijtimoiy munosabatlarga kirishib o`sha ijtimoiy muqitga moslashib boradi. Individning o`sha ijtimoiy sharoitlarga moslashib borish jarayoni ijtimoiy adaptatsiya deb ataladi. Bunda muloqat, faoliyat va anglash jaryoni amalga oshiriladi. Ijtimoiy adaptatsiyalanish jarayonida bolada “hammaga o`xshash”ehtiyoj vujudga keladi. Shu bilan bir qatorda unda “o`zini ko`rsatish”, “o`zini namoyon etish” ehtiyoji tug`iladi va u o`zini ko`rsatish usullari va vositalarini qidira boshlaydi hamda bu jarayon individualizatsiyalanish deb ataladi.
Demak, bolaning rivojlanishi ikki yo`nalish asosida amalga oshiriladi: ijtimoiylashuv va indivilualizatsiyalanish.
Agar sotsium tomonidan qabul qilingan xulq-atvor me'yorlarini qabul qilishi bilan bir qatorda o`z navbatida bola o`zining ham individual xususiyatlarini sotsiumga qo`shib borishi mumkin va bu jarayon bolaning jamiyatga integratsiyalanishi deb ataladi.
Bu jarayonlar spontan, stixiyali va tartibsiz holda amalga oshirilishi va aksincha boshqarilib, ma'lum maqsadga yo`naltirilib ham borilishi mumkin. Bu jarayon esa tarbiyalash deb ataladi. Bolaning ongli, faol va mustaqil faoliyati esa o`z-o`zini tarbiyalash jarayoni deb ataladi. Jamiyatdagi barcha mutaxassislarning va tarbiyachilarning harakatlari bolaning ijtimoiy adaptatsiyalanishiga qaratilgan.
Bolaning ijtimoiy muhitga moslashuviga to`sqinlik qiluvchi ijtimoiy-ma'naviy fazilatlarning yo`qligi hamda ularning shakllanmay qolishi ijtimoiy dezadaptsiya deb ataladi. Bunday holatlarda ularning oldini olish hamda ma'lum chora-tadbirlar ishlab chiqish kerak bo`ladi. Demak, bolaning jamiyatda ijtimoiy adaptatsiyalanishiga, uning ijtimoiy statusini qayta tiklashga, yo`qotilgan ijtimoiy munosabatlarni qayta tiklashga qaratilgan faoliyat turini ijtimoiy reabilitatsiya qilish deb ataladi.
Shaxs indivudal taraqiyotining muxim omillaridan yana biri uning Yoshiga bog’liq bo’lgan xususiyatlaridir.Chunki taraqqiyotining xar bir Yosh bosqichi o’zining rivojlanish omillariga, qonuniyatlariga, yangiliklariga, o’zgarishlariga ega bo’lib, ular Shaxsning xaraktari, temperamenti, iqdidori, bilish jarayonlariga bevosita ta’sirini o’tkazadi.
Yosh taraqqiyoti davrlarining xam sifat, xam miqdor o’zgarishlariga ega bo’lgan ko’rsatgichlari borki, amaliy psixologiya xar bir Yosh xususiyatlarni ana shu ikkala ko’rsatgich nuqtai nazaridan o’rganishi va Shaxs xulqini boshqarish va tasir ko’rsatishda ularga tayanmog’i lozim.Umuman Psixologiyada isbot qilingan faktlardan biri shuki, turli davrlardagi inson taraqqiyoti o’ta murakkab jarayon bo’lib, xar bir davrning o’z qonuniyatlari mavjud. Xar bir bosqichda Shaxsning biror bir xususiyatlari o’zining yetuklik vazifasiga erishadi.
Masalan, olamni sensor jixatdan bilishning yetuklik vazifasi 18- 25 Yoshlarda, intelektual, ijodiy yetuklik-35 Yoshlarda, Shaxsning yetukligi 50-60 Yoshlarga kelib eng yuqori nuqtasiga erishadi. SHunga o’xshash xususiyatlar insonning butun umri davomida muttasil kamolga etib, rivojlanib borishini ta’minlaydi. SHunisi xarakterliki,xar bir Yoshda biror funksiyalarning rivojlanishi boshqa bir funksiyalarning susayishi xisobiga ro’y beradi.

3.