QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

ekoloji sığınacaq da çoxalır.  

Bir biosenozun tərkibində eyni ölçülü qrupa aid olan növlər sayına görə  kəskin seçilir. Onlardan birinə 

seyrək rast gəlinir, digəri isə olduqca çox olduğu üçün biosenozun xarici görkəmini təyin edir. Məsələn, yovşan 

yarımsəhrasında yovşan, çətiryarpaqlı fıstıq meşəsində çətiryarpaq ot növü. Hər bir qruplaşmada müəyyən ölçü 

qrupuna aid olan növlər üstünlük təşkil edir, məhz onlar arasında olan əlaqələr bütövlükdə biosenozun 

fəaliyyətini müəyyənləşdirir.  

Sayına görə üstünlük təşkil edən  dominant növ, yaxud sadəcə olaraq həmin qruplaşmanın (biosenozun) 

dominantı adlanır. Məsələn, iberiya palıdı meşəsində iberiya palıdı, onun ot örtüyündə  qırtıc, yaxud cil 

dominantlıq edir. Biosenozun heyvanat aləmində  də dominantlıq edən növlər vardır. Dominant növlər 

qruplaşmanın «növ nüvəsini» təşkil edir. Lakin onların hamısı biosenoza təsir göstərmir. Onların arasında elə 

növlər vardır ki, onlar öz həyat fəaliyyəti  ilə biosenoz üçün yüksək dərəcədə mühit yaradır və onlarsız digər 

növlərin mövcudluğu mümkün deyildir. Bu növlər qruplaşmanın bütövlüklə mikromühitini (mikroiqlimini) 

müəyyənləşdirir, ona görə onların aradan götürülməsi biosenozun tam parçalanması (məhv olması) təhlükəsini 

yaradır. Bu növlər  edifikatorlar (latınca-qurucu) adlanır. Bizim meşələrimizin edifikatorlarından  şərq fıstığı, 

şərq palıdı, iberiya palıdı,  şabalıdyarpaq palıd, ağyarpaq qovaq növlərini, subalp və alp çəmənlərində  qırtıc, 

topalotu,  şehduranı, yarımsəhralarda yovşanı, dəvətikanını göstərmək olar. Lakin bəzi hallarda heyvanlar da 

edifikator ola bilər. Məsələn, marmotlar koloniyası  məskunlaşan  ərazi, onun eşici fəaliyyəti landşaftın 

xarakterini, mikroiqlimini və bitki örtüyünün bitmə şəraitini müəyyənləşdirir.  

Biosenozun tərkibinə az miqdarda dominantlarla yanaşı, adətən çoxlu miqdarda azsaylı  və nadir növlər, 

formalar daxil olur. Azsaylı növlər ikinci dərəcəli növlər də adlanır. Biosenozun həyatında nadir və azsaylı 

növlər olduqca vacib sayıdır. Onlar növ zənginliyi yaradır, biosenotik əlaqələrdə müxtəlifliyi yüksəldir və 

dominantların yerini doldurmaq, yaxud əvəz etmək üçün ehtiyat vəzifəsini görür, yəni bisenozun davamlığını və 

müxtəlif şəraitdə onun fəaliyyətinin etibarlığını artırır. Biosenozda belə «ikinci dərəcəli» növlərin ehtiyatı çox 

olduqca mühitin istənilən dəyişkənliyində onların dominantlıq etmək ehtimalı da artar.  

Dominantlıq edən növlərin sayı ilə biosenozun ümumi növ zənginliyi arasında müəyyən  əlaqə mövcuddur. 

Növlərin sayı azadlıqda ayrı-ayrı formaların bolluğu artır. Belə kasıb qruplaşmalarda biosenotik əlaqələr zəifləyir və 

rəqabətetmə qabiliyyəti güclü olan növlər maneəsiz çoxalma imkanı qazanır.  

Mühit  şəraiti spesifik olduqca qruplaşmanın növ tərkibi kasatlaşır və ayrı-ayrı növlərin sayı çoxalır. 

Tundrada lemminqlər və ya aqrosenozda ziyanverici həşəratların kütləvi çoxalma «partlayışını» buna misal 

gətirmək olar.  

Daha zəngin biosenozlarda praktiki olaraq bütün növlərin sayı (miqdarı) az olur. Növ tərkibinin zənginliyi 

ilə  fərqlənən tropik meşələrdə eyni cinsdən olan ağacların bir neçəsinin yan-yana bitdiyinə nadir halda rast 

gəlmək olar. Belə qruplaşmalarda ayrı-ayrı növlərin kütləvi çoxalması partlayışı baş vermir və biosenozlar 

yüksək sabitliyi (davamlılığı) ilə seçilir. Biosenozun müxtəlifliyi onun sabitliyi ilə sıx bağlıdır: növmüxtəlifliyi 

yüksəldikcə biosenoz bir o qədər sabit olur. İnsan fəaliyyəti təbii qruplaşmalarda növmüxtəlifliyini xeyli azaldır. 

Təbii sistemlərin sabitliyini saxlamaq üçün insan fəaliyyətinin neqativ nəticələrini qabaqcadan bilməli və ona 

qarşı mübarizə aparmalıdır.  

Biosenozun növ strukturunda ayrı-ayrı növlərin rolunu qiymətləndirmək üçün kəmiyyət uçotuna əsaslanan 

müxtəlif göstəricilərdən istifadə edilir. Növün bolluğu – vahid sahədə müəyyən növün fərdlərinin sayı və ya tutduğu 

sahədə  həcmidir. Məs., su hövzəsində 1 dm

3

 suda xırda xərçəngkimilərin sayı  və ya 1 km

2

 bozqır sahəsində 

yuvaquran quşların sayı, yaxud 1 ha sahədə müxtəlif yaş siniflərində növlərin sayı  və s. Rast gəlinmənin 

(qarşılaşma) təkrarlanması biosenozda növün biosenozda bərabər və qeyri-bərabər yayılmasını  səciyyələndirir. O, 

həmin növün rast gəlindiyi nümunə  və ya təcrübə sahələrinin ümumi nümunə  və ya təcrübə sahələrinə nisbəti ilə 

hesablanır. Növün sayı  və rast gəlinməsi bilavasitə  əlaqəli deyildir. Belə ki, növün sayı çox, rastlaşma az və ya 

əksinə, növün sayı az, rastlaşma isə kifayət qədər ola bilər.  

Təbiidir ki, bütün biosenozlarda ən kiçik formalar – bakteriyalar və digər mikroorqanizmlər üstünlük təşkil 

edir. Odur ki, müxtəlif ölçülü növləri müqayisə etdikdə saya görə dominantlıq etmək qruplaşmanın 

xüsusiyyətlərini  əks etdirə bilməz. Müxtəlif ölçülü formalar və növlər müxtəlif  əlamətlərinə görə  də ayrılır: