QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

5.5.2. Mövsümi tsikllər.  Mövsümi dəyişkənlik ekosistemin daha fundamental xarakteristikasına toxunur. 

İlk növbədə bu, biosenozun növ tərkibinə aiddir. İlin  əlverişsiz mövsümlərində bir sıra növlər yaxşı yaşayış 

şəraiti olan rayonlara miqrasiya edir. Belə hadisə köçəri quşlar, bir sıra dırnaqlı  məməlilər və b. üçün xasdır. 

Oturaq növlər biosenozun əsas nüvəsini təşkil edir, onun mövsümi görünüşünü və ayrı-ayrı dövrlərdə biosenotik 

əlaqələrini təyin edir. Bir sıra növlər ilin müəyyən vaxtında qruplaşmanın həyatından praktiki olaraq kənarlaşır 

və  dərin sükutluq halına (poykiloterm heyvanların donuşluğu, homoyoterm heyvanların qış-yay yuxusu. 

həşəratların diapauzası) keçirir və ya digər biotoplara və coğrafi rayonlara köçürlər.  

Bitki qruplaşmalarında da mövsüm üzrə həm struktur (yarpaqların tökülməsi, birilliklərin sıradan çıxması, 

ot örtüyünün quruması), həm də funksional (fotosintezin intensivliyinin dəyişməsi, bioloji kütlənin toplanması 

və s.) dəyişiklik keçirir.  

Biosenozların mövsümi aspektləri landşaft – iqlim zonalarında daha yaxşı  təzahür olunub mühitin fiziki 

parametrlərinin yayda və qışda kəskin dəiyşməsi ilə ayrılır. Qismən bu tundrada da yaxşı təzahür olunur – yay 

dövründə bura çoxlu quş, həşərat və digər heyvan növləri gəlir, qış dövründə onların  əksər hissəsi cənuba 

miqrasiya edir (quşların çoxu, şimal maralı), digərləri donuşluğa qərq olaraq aktiv həyatdan kənarlaşır 

(həşəratlar, digər onurğasızlar). Uzun qütb gecəsi fotosintez imkanının qarşısını alaraq tundra ekosistemlərinin 

mövsümi dinamikasının funksional əhəmiyyətini daha da ağırlaşdırır.  

Tropikada biosenozların mövsumi fəaliyyəti o qədər də ritmik olmasa da müşahidə edilir. Burada onun ən 

geniş yayılan forması – quraqlıq və rütubətli dövrlərin dəyişməsi olub bioloji cəhətdən müəyyən  əhəmiyyətə 

malikdir.  

Su mühitində mövsümi bioloji proseslər hidroloji mövsümlərlə əlaqədardır. Müxtəlif zonalarda onlar bir-

birinə uyğun gəlmir və su orqanizmlərinin növ tərkibinin, onların biokütləsinin və bioloji aktivliyinin 

qanunauyğun dəyişməsi ilə xarakterizə olunur. Belə ki, dəniz plankton qruplaşmaları vaxta görə inkişaf 

fazasının dəyişməsini aydın nümayiş etdirir. «Bioloji yaz» fitoplanktonun kütləvi inkişafı («dənizin çiçəkləmə 

dövrü») ilə xarakterizə olunur, halbuki zooplanktonların  əksəriyyət növlərinin bu fonda çoxalması başlanır.