QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Başqa bir misal: Murovdağın bir qanadı sayılan Kəpəzdə  şam meşələrinin yaranmasını tarixi bir hadisə 

kimi göstərmək olar. Burada şam meşələrinin  əmələ  gəlməsi,  şübhəsiz, XII əsrdə baş vermiş, qədim Gəncə 

şəhərini alt-üst edən dəhşətli zəlzələ nəticəsində Kəpəz dağının bir hissəsinin uçması hadisəsi ilə bağlıdır. Elə 

həmin dövrdə uçmuş  Kəpəz dağı  Ağsu çayının qabağını  kəsərək Göygölün, Maralgölün və  Zəligölün 

yaranmasına səbəb olmuşdur.  

Hazırda Göygöl və Maralgöl ətrafı yamaclarda şam meşələrinin yayılması prosesi davam edir, bu olduqca 

maraqlı hadisədir. Burada zəlzələ nəticəsində yaranmış daş yığınları üzərində ilk dəfə şibyələr inkişaf etməyə 

başlayır. Onlar dağ süxurlarında öz təsirini göstərərək orada mamırların inkişafına yol açır. Belə ibtidai bitkilər 

arasında ilk dəfə tək-tək əyri gövdəli tozağacı, quşarmudu, keçi söyüdü və şam ağacları bitir. Bu ağaclar çılpaq 

yamacları ilk dəfə tutduğu üçün «pioner» cinslər adlanır.  

Şam ağacları burada əvvəlcə tək-tək və qrup şəklində bitir, sonra isə sıx meşəlik yaradır. Belə şəraitdə şam 

ağaclarının boyu bitdiyi yerdən asılı olur. Məsələn, daşlar arasında, az-çox xırda torpaq hissəcikləri toplanan və 

nəmlik olan yerdə 10-15 yaşı olan şamların boyu 1,0-1,5 metrə çatır, onların böyüməsi ilbəil sürətlənir, qaya 

üzərində isə  həmin yaşda ağacın boyu 0,5-0,7 metr olub, böyüməsi də çox ləng gedir və  çətri kütləşir. 

Qayalıqlar arasında bitən  şamlar arasında moruğa, daş böyürtkənə, kəkotuna, cilə  və yağı otuna rast gəlinir. 

Tədqiqat zamanı Kəpəz dağında axırıncı şam ağacını dəniz səthindən 2280 metr yüksəklikdə müşahidə etdik. 

Qrup şəklində və tək-tək yeni əmələ gələn şam ağaclarının əsasən 10-30 yaşı vardır. Burada bir neçə ədəd də 

80-100 yaşı olan şama təsadüf etdik. Bu ağaclar düz gövdəli olub boyları 14-15 metr, diametri isə 30-40 santi-

metr təşkil edir. Cavan şam ağacları və yeniyetmələri ən çox «ana» ağacların ətrafında özünə məskən salır və 

Kəpəz dağının zirvəsinə doğru öz arealını genişləndirir. Lakin Azərbaycanın müasir iqliminin təsiri nəticəsində 

(rütubətli mülayim iqlim) şam meşələri buranın daimi, köklü «sakini» olaraq qalmır və tədricən öz yerini en-

liyarpaq ağac cinslərinə verir. Bu proses necə gedir? Apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, Göygöl ətrafında az 

meyilli yamaclarda şam meşələri altında qalın mamır örtüyü və meşə döşənəyi yaranır. Sonralar onlar çürüyərək 

münbit torpaq qatı  əmələ  gətirir. Torpaq örtüyü yarandıqca və qalınlaşdıqca  şam ağaclarının altında torpağa 

tələbkar enliyarpaq ağac cinsləri müşahidə olunur. Beləliklə  də,  şam meşələri öz çətri altında torpağı 

münbitləşdirməklə özünə ciddi rəqib qazanmış olur. Torpağın münbitliyi artdıqca  şam ağacları altında fıstıq, 

vələs və palıdın inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır. Müəyyən dövrdən sonra ikimərtəbəli meşəlik əmələ gəlir. 

Birinci mərtəbəni boyları 20-26 metrə çatan şam ağacları tutur, ikinci mərtəbədə isə fıstıq üstünlük təşkil edir. 

Ona çoxlu miqdarda vələs, az miqdarda palıd, cökə, göyrüş və ağcaqayın qarışır. İkinci mərtəbəni tutan ağaclar 

alçaq boylu (4-5 metr), əyri gövdəli olur. Meşə altında quşarmudu, doqquzdon, böyürtkən, moruq və  tək-tək 

ardıca rast gəlinir.  

Ayrı-ayrı sahələrdə bitmə şəraitindən, meşəliyin tipindən asılı olaraq şam ağaclarının hündürlüyü 18-26 m, or-

ta diametri 26-36 sm, bir hektarda oduncaq ehtiyatı 200-500 kubmetr təşkil edir.  

---

 

89

Hazırda Göygöl ətrafında ikimərtəbəli meşəliyin əmələ gəlməsi prosesi davam edir. Dağın 1800-1900 metr 

yüksəkliyində bu proses daha şiddətli gedir, bunu şam meşələrini  əhatəyə alan fıstıq meşələri bir qədər də 

sürətləndirir. Bu yüksəklikdən yuxarı isə  Kəpəzin daş qalıqları subalp çəməndəri ilə  həmsərhəd olur. Belə 

şəraitdə meşənin sıxlaşması zəif gedir və şam meşələri daha uzun dövr hökm sürə bilir.  

İkimərtəbəli şam-fıstıq meşələri altında torpağın çimləşməsi və güclü kölgəlik şəraitində cavan şam ağacları 

yaxşı inkişaf edə bilmir. Əgər tək-tək cavan şam pöhrələri müşahidə olunursa da belə şəraitdə normal böyüyə 

bilmir, nazik, əyri, kövrək gövdə  əmələ  gətirir, ancaq on yaşa kimi ömür sürə bilir və quruyaraq məhv olur. 

Odur ki, enliyarpaq ağac cinslərinin çətri altında  əmələ  gələn, olduqca işıqsevər  şam yeniyetmələri böyüyüb 

cavan ağaclıq həddinə belə çata bilmir. Digər tərəfdən birinci mərtəbəni tutan irigövdəli şam ağacları qocalaraq 

tədricən sıradan çıxır, onu əvəz edə biləcək cavan şam ağacı nəsli kəsildiyindən öz yerini fıstıq və vələsə təhvil 

verməyə məcbur olur. Hazırda Göygöl ətrafında fıstıq meşələri içərisində tək-tək qalmış 200-300 yaşlı, boyu 30-

36 metrə, diametri 100-110 santimetrə çatan qocaman «mayak» şam ağacları bunun canlı şahidləridir. Bu qoca 

ağaclar da vaxt keçdikcə aradan çıxır və təmiz fıstıq meşəliyi yaranır.  

Şübhəsiz, zəlzələ baş verməmişdən  əvvəl Kəpəzin hər yerində  fıstıq meşələri yayılıbmış, buna dağın 

zəlzələdən uçmayan hissəsindəki fıstıq meşələri şahiddir. Zəlzələ zamanı əmələ gəlmiş dağ uçqunları üzərində 

münbit torpaq şəraitində alışan fıstıq ağacı inkişaf etməyə qadir olmadığından orada şam «pioner» ağac cinsi 

kimi inkişaf etməyə başlamışdır.     

Qruplaşmanın buna oxşar dəyişilməsi buzlaq çöküntülərində  də olduqca yuxa, kasıb biogenli torpaq 

şəklində gedir. Burada fitosenozun formalaşması mamır və cillərdən başlayır; onlardan sonra qruplaşmaya 

sürünən və kol şəklində söyüd qarışır. Daha sonra (20-30 ildən sonra) qızılağaclıq yaranır, onun ardınca küknar 

peyda olur və o, başa çatmış qruplaşmanın əsasını təşkil edir, bu proses təxminən 100 il davam edir.