QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

2.2. Orqanizmin həyatında fiziki və kimyəvi mühit faktorlarının əhəmiyyəti  

 

2.2.1. Temperaturun orqanizmə təsiri 

Temperatur – mühüm limitləşdirici faktorlardan hesab olunur. Temperatur daim təsir göstərən faktor 

sayılır; onun kəmiyyətcə göstəricisi geniş coğrafi, mövsümi və sutkalıq müxtəlifliyi ilə  səciyyələnir. Belə ki, 

səhrada qum səthində temperatur 60

0

C-yə qalxa bilir, Şərqi Sibirdə isə havanın minimum temperaturu mənfi 

70

0

C-yə enir. Ümumiyyətlə, +50-dən -50

0

C temperatur diapazonu biosferdə temperatur şəraitin fundamental 

xarakteristikası hesab olunur, hərçənd bu parametrlərdən sapmalar da olur.  

İqlim zonalarına görə temperatur rejimindəki fərq – Arktika və Antarktikanın sərt və uzun sürən qışı  və 

sərin qısa yayı olan qütb səhralarından, yüksək və nisbətən sabit temperatur ilə seçilən ekvator vilayətlərinə 

qədər yaxşı təzahür olunan konkret ərazinin temperatur şəraitinə dənizə olan yaxınlığı, relyef və digər faktorlar 

təsir göstərir. Aşağı en dairəsinin sahil vilayətində və ya rütubətli tropikada temperatur rejimi yüksək stabilliyi 

ilə fərqlənir. Məsələn, Ekvatorda temperaturun illik dəyişmə amplitudu cəmi 6

0

C, Konqo çayı hövzəsində orta 

aylıq kontinental fərqi -1-2

0

C təşkil edir. Halbuki, kontinental səhralarda temperaturun sutkalıq fərqi 25-38

0

, 

mövsümi fərqi isə 60

0

C-dən yuxarı ola bilər. Avropa kontinentinin şimali-şərqində aşağı orta illik temperatur 

fonunda temperaturun mövsümi dəyişmə amplitudu 100

0

-yə  qədər təşkil edir. Dağlarda temperaturun şaquli 

qradiyenti, temperatur rejiminin yamacların cəhətindən, parçalanma dərəcəsindən asılılığı yaxşı təzahur olunur.  

Torpaqda temperatur şəraiti daha çox «hamar» (zəif) gedir. Əgər torpağın səthində temperaturun dəyişməsi 

hava temperaturunun dinamikasını  əks etdirirsə, dərinliyə getdikcə mövsümi və digər temperatur tərəddüdü 

azalır və temperatur rejimi canlı orqanizmlər üçün stabil əlverişli olur.  

Qeyd edildiyi kimi istənilən növ üçün tolerantlıq hüdudu maksimum və minimum letal (öldürücü, 

məhvedici) temperatur hesab olunur, bu hüduddan kənarda növ istidən və ya soyuqdan ölümcül zədə alır. Bəzi 

nadir istisnalar nəzərə alınmasa, bütün canlılar 0 və 50

0

C temperaturu arasında yaşamağa qadirdir, bu hal 

hüceyrə protoplazmasının xassələri ilə bağlıdır.  

«Optimal interval»da orqanizmlər özlərini rahat hiss edir, fəal çoxalır və populyasiyanın sayı artır. Həyatın 

temperatur hüdudlarının «aşağı  həyat fəaliyyəti» kənar sahələrində orqanizmlər özünü sıxılmış hiss edir. 

Sonrakı soyumada – «dözümlülüyün aşağı  sərhədi» hüdudunda və ya istilyin «yuxarı dözümlülük sərhədi» 

hüdudunda orqanizmlər «ölüm zonası»na daxil olaraq məhv olur. Bu misalla bioloji davamlılığın ümumi qanu-

nu izah olunur (M.Lammottuya görə). Bunu istənilən mühüm limitləşdirici faktora aid etmək olar. «Optimal 

interval»ın ölçüsü orqanizmin dözümlülük (davamlılıq) «ölçüsü»nü, yəni onun faktora qarşı tolerantlıq ölçüsünü 

və ya «ekoloji valentliyi» səciyyələndirir.  

Heyvanların temperatura görə adaptasiya olunma prosesləri «Poykiloterm» və «qomoyoterm» heyvanların 

təşəkkül tapmasına səbəb olmuşdur. Heyvanların əksəriyyəti poykiloterm, yəni onların bədənlərinin temperaturu 

ətraf mühitin temperaturunun dəyişməsi ilə dəyişilir. Bura suda-qurada yaşayanlar, sürünənlər, həşəratlar və s. 

---

 

33

daxildir. Heyvanların az hissəsi qomoyoterm və ya bədənin temperaturu xarici mühitin temperaturundan asılı 

olmayaraq dəyişmir. Bura məməlilər (o cümlədən insan) və quşlar aiddir. Məməlilərin bədəninin temperaturu 

36-37

0

, quşlarınkı isə 40

0

C olur.  

Sıfır dərəcədən aşağı temperaturda yalnız qomoyoterm heyvanlar aktiv həyat sürə bilir. Poykilotermlər sıfır 

dərəcədən aşağı temperatura dözsə də bu zaman onlar hərəkətini dayandırır.  

Bitkilərin həyatında da temperatur mühüm rol oynayır. Temperatur 10

0

C yüksəldikdə fotosintez prosesinin 

intensivliyi iki dəfə artır, bu +30-35

0

C-yə  qədər müşahidə olunur, lakin temperaturun sonrakı yüksəlməsi 

nəticəsində fotosintezin intensivliyi aşağı düşür, +40-45

0

C-də isə bu proses dayanır.  

Ayrı-ayrı coğrafi zonaların bitkiləri temperatura müxtəlif cür tələbat göstərir. Məlum olduğu kimi tropik 

meşələrin bitkiləri +5, +8

0

C temperaturda zədələnir. Uzaq Şərq və Sibir meşələrində bitən qaraşam cinsi isə -70

0

 

şaxtalara davam gətirir.  

Bitkiləri istiliyin kənar defisitliyi şəraitinə adaptasiya olunmasına görə üç qrupa bölmək olar:  

1. Soyuğadavamlı olmayan bitkilər – suyun donma temperaturu şəraitində güclü zədələnir və  məhv olur. 

Bura «yağışlı» meşələrin bitkiləri və isti dənizlərin yosunları daxildir. 

2. Şaxtaya davamsız bitkilər – aşağı temperatura dözür, lakin toxumalarında buz əmələ gəldiyi vaxt məhv 

olur. İlin soyuq dövrü başlandıqda onlarda toxuma şirələrində və sitoplazmada osmotik aktiv maddələrin qatılığı 

artır, bu isə donma nəticəsini -5-7

0

C aşağı salır. Hüceyrələrdə su donma nöqtəsindən aşağıda soyuya bilər, 

hədsiz soyuma vəziyyəti bir neçə saat davam edə bilir. Bura bəzi həmişəyaşıl subtropik bitkilər aiddir. Vegeta-

siya dövründə bitkinin yarpaqlı budaqları şaxtaya davam gətirmir.  

3. Buzadavamlı və ya şaxtaya davamlı bitkilər qışı soyuq keçən mövsümi iqlimli vilayətlərdə bitir. Güclü 

şaxtalar zamanı ağac və kolların yerüstü orqanları donur, bununla belə həyat fəaliyyətini saxlaya bilir.  

Yüksək temperatura adaptasiya olunma dərəcəsinə görə orqanizmləri aşağıdakı qruplara bölmək olar: 

1.  İstiyə davamsız növlər - +30…+40

0

-də  zədələnir: eukariotik yosunlar, su çiçəkli bitkiləri, yerüstü 

mezofitlər. 

2. İstiyə dözümlü eukariotlar – güclü insolyasiya olan quru yerlərin (bozqır, səhra, savanna, quru subtropi-

ka və s.) bitkləri. +50

…+60

0

C qızmaya yarım saat dözə bilir. 

3. İstiyə dözümlü prokariotlar – termofil bakteriyalar və göy-yaşıl yosunların bəzi növləri bura aiddir, on-

lar isti su mənbələrində +85, +90

0

C-yə dözür.  

Bəzi bitkilər müntəzəm olaraq yanğınların təsirini sınaqdan keçirərək qısa müddət  ərzində temperatur 

100

0

C-yə çatsa da, məhv olmurlar. Yanğınlar xüsusilə savanna, quru. sərtyarpaq meşələrdə və kolluqlarda baş 

verir. Orada yanğına davam gətirən bitkilər qrupu – pirofitlər bitir. Savannaların ağaclarının gövdələrində 

odadözümlü maddələrlə hopmuş qalın qabıq daxili toxumaları yanğının təsirindən etibarlı qoruyur. Pirofitlərin 

meyvə və toxumları qalın, çox vaxt ağaclaşmış örtüyə malik olur, odun (alovun) təsirindən çatlayır. Uzaq Şərq 

və Sibir meşələrində üstünlük təşkil edən qaraşam (Larix) da yanğına dözümlüdür. Bu meşələrdə gövdəsi oda 

məruz qalmayan ağac tapmaq çətindir.  

Bitkilərdən fərqli olaraq heyvanlar əzələyə malik olub daha çox daxili istilik yaradır. Əzələlər güclü və ak-

tiv olduqca heyvanlar daha çox istilik toplayır. Bitkilərdən fərqli olaraq heyvanlar olduqca müxtəlif imkanlarla 

daima və ya müvəqqəti olaraq şəxsi bədənlərində temperaturu nizamlayır. Heyvanların temperatura adaptasiya 

olunması aşağıdakı yollarla baş verir: 

1.  Kimyəvi termonizamlanma. Ətraf mühitdə temperaturun aşağı düşməsinə cavab olaraq istilik 

məhsulunun aktiv artması; 

2. Fiziki termonizamlanma – istilikvermə səviyyəsinin dəyişməsi, istiliyi saxlamaq və ya əksinə izafi isti-

liyi qovmaq (kənarlaşdırmaq). Fiziki termonizamlanma heyvanların xüsusi anatomik və morfoloji quruluşları ilə 

yerinə yetirilir: tük və lələk örtükləri, qan damarları sisteminin quruluşu, piy ehtiyanın paylanması, buxarlanma 

ilə istilik buraxma imkanı və s. 

3. Orqanizmin davranışı. Yerini dəyişməklə və ya daha mürəkkəb davranışı ilə heyvanlar hüdud tempera-

turdan aktiv surətdə uzaqlaşa bilər. Bir çox heyvanlar üçün davranış istilik balansını saxlamaq üçün yeganə və 

olduqca effektiv üsul sayılır.  

İstiqanlı heyvanlar yüksək kimyəvi termonizamlanmaya qabildir. Onlar yüksək intensiv maddələr 

mübadiləsi ilə fərqlənərək böyük miqdarda istilik hasil edir.  

Fiziki termonizamlanma ekoloji baxımdan daha sərfəlidir, belə ki, soyuğa qarşı adaptasiya əlavə istilik hasil 

etmək hesabına deyil, heyvanın bədənindəki istiliyi saxlamaq hesabına yerinə yetirilir.  

---

 

34

Məməlilərin xəz örtüyü, quşların lələk və pərğu (yumşaq tük) örtüyü bədən ətrafında hava qatının tempera-

turunu heyvan bədəninin temperaturuna yaxın saxlamağa imkan verir, bununla da xarici mühitə istiliyin 

ayrılmasını zəiflədir.  

Soyuq iqlim heyvanlarda dərialtı piy birləşdirici toxuma qatı bütün bədəndə paylanır, belə ki, piy-yaxşı isti-

lik izolyatoru hesab olunur. İsti iqlim heyvanlarında piy ehtiyatlarının belə paylanması izafi istiliyin xaric oluna 

bilməməsi ilə əlaqədar bədənin hədsiz qızması ölümə səbəb olardı. Odur ki, bu heyvanlarda piy ehtiyatı bədənin 

ayrı-ayrı hissəsində yerləşərək ümumi səthdən istiliyin xaric olunmasına mane olmur.  

Bitkilər aşağı temperatura morfoloji cəhətdən uyğunlaşaraq həyati formalar yaradır. Məsələn,  epifitlər – 

ayrı bitkilərin üzərində bitərək torpaqda kökləri olmur; fanerofitlər (ağac, kol, lianlar) tumurcuqları qarın 

səthində qalır və pulcuqlu örtüklə mühafizə olunur; kriofitlər – çoxillik ot bitkiləri olub, bərpa tumurcuqları 

kökümsovlarda, kök yumrularında, soğanaqlarda yerləşir və torpağın (geofitlər) altında olur; terofitlər – birillik 

bitkilər, əlverişsiz mövsümün başlanğıcında məhv olur, onların yalnız toxum və sporları ölmür.  

İqlim yaşama  şəraitinə, xüsusilə temperatura morfoloji adaptasiya heyvanlarda da müşahidə olunur. 

Məsələn, bütün pələnglərdən ən irisi olan amur pələngi -20...-40

0

C temperaturda sərt şimal şəraitində yaşayaraq 

qida maddələri toplama və bədəninin kütləsini artırmaq məcburiyyətində qalır. Belə qanunauyğunluğu Berqman 

irəli sürmüşdür, onun fikrincə istiqanlı heyvan fərdlərinin bədəninin ölçüsü onun daha soyuq arealı hissəsində 

yaşayan populyasiyası üçün səciyyəvidir.  

Heyvanların həyatında fizioloji adaptasiya daha böyük əhəmiyyət daşıyır, onlardan ən sadəsi akklimatiza-