QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

18.8. Həyatın təkamülündə və yer üzərində bioloji müxtəlifliyin qorun masında torpağın əhəmiyyəti  

Yer üzərində  həyatın mənşəyi və  təkamülü haqqında məsələ ilə bir sıra düşünən insanlar çoxdan məşğul 

olmuşlar. Görünür, bu təbiətşünaslığın ən mürəkkəb və dolaşıq problemlərindən biridir. 

Yer üzərində  həyatın yaranması ilkin okeanın kompleks koaservatlar – həyatın rüşeymi sayılan  dayaz 

sahil sularında baş verməsi nəzəriyyəsi daha geniş və hərtərəfli əsaslandırılmışdır.  

Bəzi tədqiqatçılar Yer üzərində həyatın dəniz mühitində deyil, quruda yaranmasının mümkünlüyünü eh-

timal edirlər. Belə bir fikri V.R.Vilyams (1951) özünün «İlkin torpaqəmələgəlmə prosesinin inkişafı» əsərində 

irəli sürmüşdür. Onun zənnincə, günəşin ultrabənövşəyi radiasiyası keçdiyi üçün okeanın şəffaf suyunda həyat 

törəyə bilməz. Uzaq geoloji zamanlarda oksigen əmələ  gətirən yaşıl bitkilər olmadığından qoruyucu ozon 

təbəqəsi də yox idi. Buna görə də V.R.Vilyams belə hesab edir ki, xemotrof litofil mikroorqanizmlərin əmələ 

gəlməsi üçün daha yaxşı  şərait aşınan süxurların çatlarında və  kavernində (dəlmə-deşiklərində) – atmosfer 

rütubətliyi toplanan yerlərdə yarana bilər. Həyatın təkamülü gedişində xemofroflardan sonra eutotrof bakteriya-

lar, yosunlar, göbələklər, mamırlar, daha sonra isə ali yaşıl bitkilər  əmələ  gələrək, dağ süxurlarının 

horizontlarında tədricən üzvi maddələr toplanır və ilkin primitiv torpaq yaranır.  

B.B.Polınov (1945, 1948) həyatın mənşəyi  şəraiti üzrə «Qayalıq hipotezi» fikrini irəli sürmüşdür. O, 

ədəbiyyat materiallarını  və  şəxsi müşahidələrinin nəticələrini yekunlaşdıraraq ilkin mərhələlərində  həyatın 

əmələ  gəlməsi və inkişafında həyat təkamülünün ümumi sxemini göstərərək aşağıdakı konsepsiyanı  təklif 

etmişdir.  

Massiv halında olan kristallik qaya süxurlarının səthinin ilkin sakinləri prototrof (xemoliqotrof) 

bakteriyaları – ammonyakı nitrit və nitratlara oksidləşdirən nitrofikatorlar, həmçinin üzvi maddələri sintez 

edərək atmosferə oksigen ayıran mikroskopik göy-yaşıl yosunlar (sianobakteriyalar) hesab olunur. Onlar 

göbələk, sonra isə şibyə və mamırlar daxil olmaqla daha müxtəlif mikrofloranın məskunlaşması və inkişafı üçün 

(əsas) təməl hazırlayırlar. Bütün bu orqanizmlər birlikdə qaya süxurunun səthinə  həm kimyəvi, həm də fiziki 

təsir göstərərək onun üzərində üzvi-mineral substrat yaradır. Belə substrat ali bitkilərin və ona münasib faunanın 

məskunlaşması üçün əlverişli şərait yaradır, yəni primitiv, ilk torpaq əmələ gətirir.  

Həyatın ilk dəfə okeanda deyil, quruda əmələ  gəlməsi fikrini məşhur mikrobioloq N.Q.Xolodnıy da 

göstərmişdir. Mikrobioloji nöqteyi-nəzərincə o, belə bir nəticəyə gəlir ki, «su deyil, səthi nazik lillə örtülmüş və 

bilavasitə atmosferlə təmasda olan dağ süxurlarının səthi Yer üzərində həyatın «beşiyi» ola bilər…..».