QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

20.3. SÜNİ SU ANBARLARI VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI  

Su anbarlarının yaradılması energetika, kənd təsərrüfatı, su nəqliyyatı, su təchizatı, balıq təsərrüfatı, rekrea-

siya və bir sıra digər problemlərin həllinə kömək göstərir.  

Su anbarlarının yaradılmasında əsas məqsəd su elektrik stansiyalarını tikmək yolu ilə çayların enerjisindən 

istifadə etmək hesab olunur.  

Bənd və su anbarı yaratmaqla əlaqədar hidrotexniki qurğular çayların rejimini və hidrogeoloji vəziyyəti 

kəskin dəyişir. Su anbarı ətrafında yeni tipli torpaq-qrunt su rejimi formalaşır: yeni sulu horizontlar əmələ gəlir, 

yeraltı suların temperatur rejimi dəyişir, təzyiqli sızma inkişaf edir. Su anbarı rayonunda ərazini su basır və 

bataqlaşır, sahillər yenidən formalaşır.  

Flora və faunanın növ tərkibi və ekoloji formaları, yerli növlərin sayı və yayılma xarakteri dəyişir, yeni mi-

qrasiya yolları əmələ gəlir, əvvəlki biosenotik əlaqələr, bitki və heyvanların bəzi bioloji əlamətləri dəyişir.  

Su anbarları istilik və radiasiya balansını transformasiya edir, bu isə öz növbəsində su hövzəsi üzərində və 

onunla sərhədlənən ərazilərin iqlim xarakteristikasını dəyişir.  

Su səthinin təsirilə meteoroloji rejim adətən bilavasitə sahilyanı zonada və oradan bir neçə yüz metr 

kənarda daha çox dəyişir, sonra bu təsirin intensivliyi kəskin azalır. Lakin hakim küləklər istiqamətində su 

anbarının təsiri 10 km və daha uzaqlarda müşahidə olunur.  

Su anbarına bilavasitə hidroloji təsir zonası birləşir, burada qrunt sularının səviyyəsi və rejimi aydın 

müşahidə edilir.  

Qrunt sularının səviyyəsinin qalxması bir tərəfdən su anbarı yaxınlığında  ərazini bataqlaşdırır, digər 

tərəfdən isə torpaqda qleyləşmə prosesinin inkişafına səbəb olur.  

Su anbarlarına yüksək konsentrasiyada fosfor və azot birləşmələrinin daxil olması çox vaxt evtrofikasiya 

prosesinə səbəb olur, su hövzəsinin bioloji məhsuldarlığı yüksəlir (fito və zooplankton, mikroorqanizmlər). 

Su anbarında və  ətraf təbii mühitdə gedən bir çox proseslər xəstəliklərin təbii mənbələrinin taleyinə 

bilavasitə təsir göstərir. Bu təsirin əsas aspektlərini aşağıdakı kimi göstərmək olar: 

1. Su hövzələri səthində ekoloji vəziyyətin dəyişməsi müxtəlif yoluxucu xəstəliklərin (malyariya, ontoser-

koz və b.) – hidrofil qansoran buğumayaqlı törədicilərin yayılmasına şərait yaranır. 

2. Su anbarlarının sahil zonasında ekoloji vəziyyətin dəyişməsi burada məskunlaşan xırda onurğalı 

heyvanların və onların ekzoparazitlərinin müxtəlif təbii mənbə infeksiyasının (tulyaremiya, leptospiroz və b.) – 

sahib və törədici daşıyıcılarının həyat tərzinə təsir göstərir.  

3. Su hövzəsi daxilində ekoloji vəziyyətin dəyişməsi molyusk, xərçəngkimilər və balıqların yaşama şəraitini 

dəyişdirir, nəticədə belə su hövzələrində müxtəlif helmintozların (şistosomoz, epistorxoz, difillobotrioz və b.) 

enedemik mənbələri formalaşır.  

Su anbarlarının yaradılması zamanı biosenozlarda gedən köklü dəyişkənliklər xəstəliklərin birinin təbii 

mənbələrinin məhv edilməsi bu xəstəliklərin yoxa çıxmasına və ya əksinə digər xəstəliklərin təbii mənbələrinin 

əmələ gəlməsinə və yaxud aktivləşməsinə əlverişli şərait yaradır. Su anbarlarının yaradılması hər şeydən əvvəl 

invaziya və infeksiyann yayılmasını  əks etdirir, belə ki, qansoran törədicilərin daşıyıcılarının həyat fəaliyyəti 

bilavasitə su hövzəsi ilə bağlıdır (malyariya, onxoserkoz və b.). 

Hidrotexniki qurğuların yaradılması çox vaxt malyariya xəstəliyinin artması  və ondan ölüm hadisələrinin 

çoxalaması ilə  nəticələnmişdir. Məsələn, belə hal Panama kanalının, Hindistanda Sarda kanalı, Tennesi çayı 

üzərində Xaleye Bar bəndinin salınması nəticəsində baş vermişdir.  

Su anbarı zonasında malyariya vəziyyətini təyin edən əsas faktorlar dayazlıqların olması və xarakteri, suyun 

səviyyəsinin dəyişməsi, dalğa fəaliyyəti və bitki örtüyünün xarakteri hesab olunur.  

Vaxtilə malyariyanın kütləvi yayıldığı ölkələrdə, o cümlədən respublikamızda planlı  və aktiv kütləvi 

səhiyyə-profilaktik tədbirlər aparılması malyariya ərazilərini sağlamlaşdırmağın mümkün olmasını təsdiq edir.  

Su anbarı yaratdıqda  ərazinin su ilə basılması ilə  əlaqədar bir çox biotopların suradan çıxması burada 

vaxtilə  məskunlaşan siçanabənzər gəmiricilərin sayına və  həyat tərzinə  təsir göstərmişdir. Bozqır, quraqlıq 

sevən növlər (sünbülqıran, ərəbdovşanı, qum siçanı) su anbarı yaradıldıqdan sonra çox vaxt əlverişsiz ekoloji 

---

 

339

şəraitə düşür. Onların zəbt etdiyi ərazilər azalır və populyasiyalarının sayı  aşağı düşür. Yarpaqlı  və qarışıq 

meşələr zonasında tipik növlər məhv olur və ya kəskin azalaraq yerini yeni rütubətsevən növlərə verir.  

Su anbarının sahilyanı zolağında yeni rütubətsevən cəngəlliyin yaranması, quruyan dayazlıqlar tədricən 

gəmiricilərlə mənimsənilir, lakin onların qalması su anbarında suyun səviyyəsinin dəyişməsindən asılıdır.  

Su anbarının sahilyanı  ərazisində  gəmiricilərin zəbt etməsinin qarşısını almaq üçün orada meliorativ və 

aqrokultur tədbirlər həyata keçirməli,  ərazi intensiv kənd təsərrüfatında və bağçılıqda istifadə edilməli və 

yaşıllıqlar salınmalıdır.  

Tropik zonada su anbarlarının yaradılması da əlavə ekoloji dəyişikliklər və problemlər yaradır. Burada hər 

yeni su anbarı yaradıldıqda xəstəlik və ölüm hadisələrinin səviyyəsi kəskin yüksəlir: su mübadiləsinin zəif 

olması, su biokütləsinin çoxalması ilə əlaqədar su anbarlarının suyunun keyfiyyəti çay sularına nisbətən adətən 

pis olur. Bu isə xəstəliklərin artmasına səbəb olur. Malyariya, şistosomoz kimi xəstəliklərin yayıcıları əvvəlkinə 

nisbətən su anbarlarının suyunda yaşamaq üçün əlverişli  şərait tapır, bu isə  xəstəliklərin kəskin çoxalmasına 

səbəb olur. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, şistosomoz Afrikada malyariyadan sonra yayılmasına görə ikinci para-

zitar xəstəlik sayılır, kontinentin bəzi rayonlarında əhalinin 90%-ə qədəri bu xəstəliyə tutulur.  

Şistosomoz schistosoma sorucu-helmint cinsi tərəfindən  əmələ  gələn xəstəlik qrupudur. Helmintin 

yumurtasının hansı orqanın divarcığında parazitlik etməsindən asılı olaraq şistosomoz üç cür olur: sidik-tənəsül, 

bağırsaq və yapon şistosomozun invaziya mənbəyi sidik və nəcis vasitəsilə helmintin yumurtasını xaricə ayıran 

xəstə insan hesab olunur. Şistosomoz xəstəliyi Qana çayının üzərindəki Akosombo su anbarının sahilində, Zam-

beza çayında yaradılan Karib SES-nin bəndi rayonunda (Zambiya və Zimbabedə), Bandama çayında (Baule 

rayonu) tikilən bəndin yaratdığı Kosu su anbarı (Fil Sümüyünün sahili) rayonunda qeydə alınmışdır.  

Son illər rütubətli ekvatorial meşə zonasında da su anbarları tikilir. Bu isə yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, 

əlavə yeni problemlər yaradır. Burada daim yüksək dərəcə istiliyin olması  şəraitində su bitki örtüyü olduqca 

yaxşı inkişaf etdiyi üçün su anbarında suyun səthi praktiki olaraq görünmür. Ölü su biokütləsinin sonrakı 

çürüməsi həll olmuş oksigeni sudan tam udaraq nəhayət qalan biokütlənin anaerob çürüməsinə  və olduqca 

zəhərli hidrogen-sulfidin ayrılmasına gətirib çıxarır. Burada ölümlə nəticələnən ensofalit xəstəliyinin bir növü 

də daha çox müşahidə olunmağa başladı. Belə vəziyyət Surinamda (Cənubi Amerikanın şimal-şərqində dövlət) 

da mövcuddur, burada o qədər də böyük olmayan Brokopondo su anbarında hidrogen-sulfidin iyi o dərəcədə 

kəskindir ki, SES-də operatorlar işlədiyi zaman əleyhiqazdan istifadə edirlər.  

Su hövzələrində ekoloji vəziyyətin dəyişməsi opistorxoz kimi helmintozların yayılmasına səbəb olur. Tay-

landda bu invaziya 1960-70-ci illərdə Ponq çayı üzərindəki Ubolratana və Non-Vay bəndinin sahil 

kəndlərindəki yerli əhali arasında yayılmışdır. Yoluxmaya uğrayan balıqdan istifadə edən adamlar da opistorxo-

za yoluxmuşlar.  

Beləliklə, su anbarları həm özündə formalaşan biosenozlar ilə, həm də onların hidroloji, iqlim rejimlərinə 

və ətraf ərazilərdəki biosenozlara təsiri vasitəsilə yoluxucu və parazitar xəstəliklərin təbii mənbələrinə kökündən 

təsir edə bilər. Lakin bu təsirin insanın sağlamlığına təsiri baxımından müsbət və ya mənfi olması su anbarının 

yaradılması faktından asılı olmayıb onun layihələşdirilmiş texniki və gigiyena qaydalarına və iş rejiminə riayət 

edilməsindən asılıdır. Bu qaydalara riayət edildikdə  və epidemiyaya qarşı maraqlar nəzərə alındıqda su 

anbarının yaradıması xəstəliklərin təbii mənbələrinə məhvedici təsir göstərir və onları hətta ləğv edə bilər.