QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

20.4. QURAQLIQ ƏRAZİLƏRİN SUVARILMASI VƏ  

İNSAN SAĞLAMLIĞI  

Suvarma əkinçiliyinin hüdudu yağıntıların cəmi ildə 250-500 mm düşən ərazilərə uyğun gəlir. Bu həm təbii 

(yağıntının rejimi, buxarlanmanın intensivliyi və b.), həm də sosial-iqtisadi faktorlarla təyin edilir. İnkişaf 

etməkdə olan ölkələrdə suvarma əsasən yağıntıların cəmi çox az olan rayonlarda aparılır. Məsələn, yaxın Şərqdə 

suvarma yağıntılar 250 mm və daha az düşən ərazilərdə aparılır. ABŞ-da yağıntıların illik cəmi 350-400 mm-

dən artıq olduqda suvarmanın aparılması məqsədəuyğun hesab edilmir. ABŞ-da suvarma həm quraqlıq qərb, az 

miqyasda cənubi-qərb, həm də kifayət qədər, lakin qısa müddətli yağıntı düşən, şərq ştatlarında aparılır. Burada 

suvarma əsasən sənaye meyvəçilikdə və tərəvəzçilikdə aparılır.  

Su təsərrüfatı  və  əkinçiliyin düzgün olmayan metodlarla aparılması ilə  əlaqədar bataqlaşma və  təkrar 

şorlaşma kimi neqativ nəticələri istisna etsək, suvarma yer səthi havasında və torpağın üst qatlarında bitki üçün 

əlverişli istilik və rütubət nisbəti yaradır, yüksək temperaturun və bitki vegetasiyasının ayrı-ayrı dövrlərində 

rütubət çatışmazlığını aradan qaldırır. Suvarma torpaqların mikroiqlimini və  su  rejimini  dəyişir: radiasiya 

balansı yüksəlir, torpağın nəmliyi və onun səthindən, həmçinin bitkinin özündən buxarlanma çoxalır, havanın 

rütubətliyi artır, havanın və torpağın temperaturu aşağı düşür. Biokimyəvi proseslərin intensiv gedişi üçün şərait 

---

 

340

yaranır, torpağın münbitliyi artır. Hidroloji və hidrogeoloji şəraitin dəyişməsilə bitki örtüyü də dəyişir. Kanal 

boyu zəngin hidrofil və mezofill bitki örtüyü inkişaf edir, ağac bitkiləri peyda olur, yerli fauna yeni növlərlə 

zənginləşir, yerli növlərin əksəriyyətinin sayı çoxalır, lakin onların bir hissəsi, xüsusən kserofillər sıradan çıxır 

və sayı azalır. Vahələrdə çoxlu miqdarda həm təsərrüfat üçün faydalı, həm də  zərərli heyvanlar və  həşəratlar 

toplanır.  

Kanalların sahili boyu qarğı, qamış  və cil bitkiləri ilə  zəbt olunan sahələrdə müxtəlif rütubətsevən 

gəmiricilər geniş məskunlaşır.  

Avropanın bozqır zonasında hər cür suvarma üsulları  nəticəsində sahələrdən ilk növbədə  gəmiricilərin 

bozqır, kserofit növləri (ərəb dovşanı, çöl siçanı, cənub siçanı  və s.) sıxışdırılır.  Şırımlarla suvarma aparılan 

çəltik tarlalarında ev siçanı məskunlaşır. Səthi suvarma aparılan sahələrdə, zolaqlar boyu ev siçanı, meşə siçanı, 

adi çöl siçanı, pis planirovka aparılan yerlərdə və zolaq boyu təpəciklərdə isə sünbülqıran qalır. Drenaj suvar-

mada bu növlərə boz dağ siçanı da əlavə olunur. Səthi suvarma aparılan sahələrdə torpaq quruduqdan sonra ev 

siçanı  və meşə siçanı yenidən qayıdır, həm də onların sayı burada yaxşı yem olduğundan dəmyə tarlalara 

nisbətən daha çox olur.  

Qaraqum kanalı tikildikdən sonra kanal boyu və ona bitişik suvarılan sahələrdə rütubətsevər faunanın 

nümayəndələri (ağcaqanad, mığmığa, milçək, ev siçanı, boz dağ siçanı, lövhədişli siçovul, qırmızıquyruq qum 

siçanı və b.) burada əlverişli mikroiqlim və yem şəraiti tapdığından bir çox kserofil heyvanları sıxışdıraraq uzaq 

məsafələrə çəkilməyə məcbur edir.  

Yuxarı Qarabağ və Yuxarı Şirvan suvarma kanallarının tikilməsi Şirvan, Mil, Muğan və Qarabağ düzlərinin 

yarımsəhra mənzərəsini dəyişdirərək oradakı biotopların xarakterik əlamətlərini və növ strukturunu də 

dəyişmişdir. Belə ki, tulyaremiya xəstəliyi infeksiyasının  əsas yayıcısı olan su siçovulu suvarma kanalları ilə 

yarımsəhranın dərinliklərinə soxularaq bura özü ilə tulyaremiyanın spesifik parazit daşıyıcılarını (L.muris, 

H.anphibius, H.glasgowi) (Hacıyev və b., 1970) gətirdi.  

Kəskin yoluxucu xəstəlik leptospirozların törədicilərinin yayıcıları olan gəmiricilər çəltik tarlalarında da 

müşahidə olunur, burada onların yayılması suyun bolluğu, müxtəlif cür heyvan və bitki yeminin mövcudluğu və 

yuva qurmaları üçün əlverişli yerlərin olmasıdır. Açıq suvarma kanalları şəbəkəsi inkişaf etmiş Şimali İsraildə, 

su tarlalara borularla verilən ölkənin cənubuna nisbətən leptospirozdan əziyyət çəkənlər daha çoxdur. Çində lep-

tospiroz xəstəliyinə çox vaxt kənd  əhalisi tutulur, onlar bu xəstəliyə  əsasən çəltik tarlalarında alaq işləri və 

məhsulun yığımı zamanı yoluxurlar. İtaliyanın Po çayı vadisində yerləşən əyalətlərində (Paviya, Modena, Kre-

mona, Mantuya, Balonya) çəltik tarlalarında çalışan mövsümi fəhlələr arasında hər il düyü məhsulu yığımı 

dövründə leptospiroz xəstəliyinə yoluxanlar qeydə alınmışdır, çəltik tarlalarından kənar yerlərdə isə bu xəstəliyə 

yoluxanlara rast gəlinmir. Leptospiroz xəstəliyinin yayıcıları  həm suvarma kanallarından və ya çöldə olan və 

yolkənarı gölməçələrdən xəstəliyə yoluxan ev heyvanları (iri və xırda buynuzlu mal-qara, donuz), həm də vəhşi 

heyvanlar, əsasən gəmiricilər ola bilər. Bataqlıqlarda və ya bataqlaşmış su kanalları boyu yerləşən kolluqlarda, 

həmçinin çox suvarılan bağlarda bu xəstəliyin yayıcı mənbəyi ev siçanları hesab olunur.  

Qrunt sularının səviyyəsinin qalxması, sahil xəttinin su ilə basılması, suvarılan torpaqdan düzgün istifadə 

edilməməsi müxtəlif qızdırma xəstəliyi növləri, ensefalit və ilk növbədə malyariya yoluxucu xəstəliklərinin 

yayıcılarının artmasına səbəb olur. Belə xəstəliklərin yayıcılarının yayılmasında çəltik tarlalarında günəşlə yaxşı 

qızdırılan dayaz su hövzələri və  işin qeyri səmərəli təşkil olunması hesab edilir. Çəltik tarlası, bəzən su alaq 

bitkiləri ilə birlikdə ağcaqanadların, o cümlədən Culex cinsinin ən sevimli yerinə çevrilir.  

Quruducu kanalların və nasos qurğulu suqəbuledicilərin tikilməsi, lazımsız su hövzələrinin torpaqla 

örtülməsi, ağcaqanadların sürfə qoyduğu yerlərin  şumlanması, suvarıcıların sudan istifadə qaydalarına riayət 

etməsi, həm ağcaqandların artmasının qarşısını alar, həm də  kənd təsərrüfatında istifadə üçün münbit torpaq 

sahələrini artırar.  

Beləliklə, quraqlıq ərazilərin suvarılması deyil, onun layihələşdirilməsi, tikilməsi və irriqasiya qurğularının 

istismarı zamanı buraxılan ayrı-ayrı  səhvlər təbii infeksiya ocaqlarının aktivləşməsinə  səbəb olur. Bu 

nöqsanların aradan qaldırılması suvarılan ərazilərin sağlamlaşdırılmasına şərait yaradar.