QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

20.5.  İZAFİ RÜTUBƏTLİ  VƏ BATAQLAŞMIŞ  ƏRAZİLƏRİN QURUDULMASI VƏ  İNSAN 

SAĞLAMLIĞI  

İzafi rütubətliyə malik olan və bataqlaşmış  ərazilərin qurudulması müxtəlif təsərrüfat sahələrində mühüm 

əhəmiyyət kəsb edir. Lazımi hidromeliorasiya və aqrotexniki tədbirləri həyata keçirməklə bu potensial zəngin 

torpaqlar qiymətli kənd təsərrüfatı sahələri qrupuna keçir. Meşə  təsərrüfatında bataqlaşmış  ərazilərin 

qurudulması ağac cinslərinin böyüməsini yaxşılaşdırmaq, tikintidə – bataqlaşmış sahənin istifadəsi və yol sal-

---

 

341

maq məqsədilə aparılır. Nəhayət izafi rütubətli və bataqlaşmış sahələrin qurudulması  ərazinin 

sağlamlaşdırılması və abadlaşdırılması məqsədi daşıyır.  

Qurudulmuş, mədəniləşdirilmiş bataqlıqların öz mikroiqlimi formalaşır, torpağın və yersəthi havanın tem-

peraturu və havanın nisbi rütubətliyi aşağı düşür, temperaturun gündəlik amplitudu yüksəlir. Qurudulma 

torpağın aerasiyasını yaxşılaşdırır, onun məsaməliyini artırır və qida maddələri ilə (nitratlarla) zənginləşməsinə 

səbəb olur, bununla əlaqədar mikrobioloji proseslər intensivləşir. Qurudulma nəticəsində qrunt sularının 

səviyyəsi aşağı düşür və yaz dövründə qar ərinti suları qalmır. Torpaq tez quruyur. Ərazinin mikrorelyefi və 

təbii kompleksi yaxşılaşır. Rütubətlik  şəraitinin aşağı düşməsi nəticəsində rütubətsevər bitki və heyvanların 

əksəriyyətinin həyat  şəraiti kəskin pisləşir, lakin quraqlıqsevən növlər üçün əlverişli  şərait yaranır. Beləliklə, 

qurudulma tədbirdlərinin təsiri altında yerli biosenozlar dəyişilir, buna xəstəliklərin təbii ocaqları müxtəlif cür 

reaksiya göstərir.  Ərazinin tam qurudulması biosenotik əlaqələrin pozulmasına, törədicilərin dövranının 

dayanmasına və  xəstəliklərin mənbələrinin ləğvinə  səbəb olur. Qurutma hissə-hissə aparıldıqda xəstəlik 

ocaqlarının sahəsi azalır və qismən sağlamlaşma gedir.  

Sovet hakimiyyəti dövründə radikal qurutma meliorasiyası aparılaraq Kolxida düzənliyi kökündən 

dəyişmişdir. Hazırda düzənliyin  ərazisi tamamilə qiymətli subtropik bitkilər altında istifadə edilərək, orada 

malyariyanın ocaqları tam ləğv edilmişdir.  

İzafi rütubətliyin və bataqlaşmış torpaqların qurudulması bir sıra ölkələrdə malyariyaya qarşı  kəsərli 

mübarizə tədbiri vəzifəsini görmüşdür. Bu üsul sayəsində Panama kanalı zonası sarı qızdırma xəstəliyindən xi-

las olunmuşdur.  

Quruducu meliorasiya tədbirləri leptospiroz və tulyaremiya xəstəliklərinin mənbələrinin ləğv edilməsində 

radikal üsul sayılır. Bataqlıq və bataqlaşmış sahələrin qurudulması infeksiyasının əsas su ilə ötürülmə yolunu 

təcrid edir (gəmiricilər – su - insan), həm də  gəmiricilərin məskunlaşma  şəraitini dəyişir, belə ki, əsas yem 

bazası sayılan bataqlıq bitkiliyi məhv edilir. Bu rütubətsevər gəmiricilərin (çöl siçanı – gkonom siçovul) sayının 

azalmasına, sonra isə tamamilə ləğvinə səbəb olur.  

Ərazinin qurudulması ilə  əlaqədar böyrəklərin kəskin zədələnməsi infeksiyası leptospiroza xəstəliyiyinin 

deqradasiyası, hətta tam ləğvi halları da məlumdur. Qurudulan ərazilərin  şumlanması zamanı rütubətsevər 

gəmiriciləri, məsələn, çöl siçanlarını, az rütubətsevər meşə, ev və dağ siçanları  əvəz edir. Bu növlərin 

nümayəndələri leptospiroz zamanı ciddi epizootoloji əhəmiyyət daşımadığı üçün xəstəliyin əvvəlki olduqca ak-

tiv təbii ocaqları sönür.  

Beləliklə, ərazinin qurudulması leptospirozun epizootiyasının gərginliyi kəskin aşağı salır. Lakin meliora-

siya sistemindən düzgün istifadə edilməməsi ilə  əladəqar təkrar izafi rütubətliyin yaranması  xəstəliyin təbii 

ocağının aktivləşməsinə gətirib çıxara bilər.  

Bununla yanaşı, çay vadisində, subasarlarında bataqlığın başdan-başa  qurudulması  və bataqlıqların tam 

ləğvi təbii çəmənçiliyin məhsuldarlığını  aşağa sala bilər. Odur ki, səmərəli meliorasiya apararaq təbii rütubət 

balansını və meşə, çöl, çəmən, bataqlıq, çay və göllərin müəyyən birliyinin, əlaqəsinin saxlanmasına çalışmaq 

lazımdır. Bataqlıqlar dərman bitkilərinin, giləmeyvələrin (mərcanı, sarı böyürtkən və b.) «anbarı», bir sıra quş 

və heyvan növlərinin məskunlaşdığı yer hesab olunur. Bataqlıq qoruğu bu mürəkkəb ekoloji sistemin 

öyrənilməsində qiymətli obyekt sayılır.  

Qurudulma işlərinin düzgün aparılmaması ərazinin sağlamlaşmasına kömək etmir, əksinə xəstəliklərin təbii 

ocaqlarının aktivləşməsinə səbəb olur. Belə ki, geniş bataqlıq massivinin quruducu xəndəklərlə ayrı-ayrı xanala-

ra (kletkalara) parçalanması gəmiricilərin mozaiki konsentrasiyasına şərait yaradır. Quru isti hava şəraiti və me-

liorasiya qaydalarına riayət olunmaması ilə  əlaqədar quruducu xəndəklərin  ətrafı  təpəcik halını alır və orada 

əmələ  gələn kol cəngəllikləri xırda heyvanların daha da çox toplanmasına  şərait yaranır. Belə yerlər iksod 

gənələrin toplanması üçün də əlverşlidir. Beləliklə, xəstəliyin mikroocaqları yaranır, oradan infeksiya çaybasara 

tökülür, burada biçin mövsümündə axmazlar və xırda çaylar boyu çoxlu miqdarda su siçovulları müşahidə edi-

lir. Tulyaremiya epizootiyasının sonrakı inkişafı su siçovulları arasında uçan qansoran həşəratlar vasitəsilə olur.  

Qurutma işləri yoluxucu xəstəliklərin törədicilərini yayan qansoran buğumayaqlıların sayının azalmasına və 

entomoloji vəziyyətin yaxşılaşmasına səbəb olur.  

F.Q.Fedorova (1976) qeyd edirdi ki, quruducu işləri qurtardıqdan iki-üç il sonra kontrol sahəsində 

sürfələrin, həmçinin insana hücum edən ağcaqanadların sayı 10-20 dəfə azalmışdır.  

Lakin tam qurudulma aparılmanın ikinci ilində L.persulcatus gənəsinin cəm göstəricisi qurudulma dövrünə 

nisbətən 7-18 dəfə çoxalmışdır. D.pictus gənə növü qurutma işindən 3-4 il sonra kəskin artmışdır, lakin onların 

daşıyıcıları olan siçanvari gəmiricilər az olduğundan infeksiyanın yayılmasında böyük rol oynamamışdır.  

Qurudulma işinin sibir xorası mənbəyinə təsiri başqa cür olmuşdur, onun törədicisi bir çox onilliklər tor-

---

 

342

paqda qalmaq qabiliyyətinə malikdir.  

Tədqiqatçıların bir sıra müşahidələri göstərmişdir ki, bataqlaşmış ərazi qrunt suyunun səviyyəsinin yuxarıda 

olduğu üçün sibir xorası üçün əlverişli sayılmır. Adətən sibir xorası mənbəyi əsasən çay subasarında və ya xırda 

çayların yaxınlığında yerləşir, daşqın dövründə sibir xorası sporları yuyulub səthə  çıxır və onlar yaxınlıqda 

yerləşən sahələrə yayılır.  

Ümumiyyətlə, izafi rütubətli və bataqlaşmış  ərazilərin qurudulması yerli təbii biosenozları kökündən 

dəyişdirir və  təbii yoluxucu xəstəliklərin ocaqlarının aktivləşməsinin yatırılmasına səbəb olur, bu əsasən 

rütubətsevər gəmiricilərin və qansoran buğumayaqlıların məskunlaşma şəraitinin pisləşməsi nəticəsində baş ve-

rir.