QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

MUSSON  (frans. Mousson – mövsümi külək)  – ildə iki dəfə bir-

birinə qarşı öz istiqamətini dəyişən hava axını. M.-un dəyişməsi ilə 

əlaqədar olaraq eyni zamanda kəskin quru, az buludlu hava rütubətli, 

yağışlı hava ilə (və ya əksinə) əvəz olunur. 

MUTAGEN FAKTORU –bilavastə və ya vasitəli genetik mutasiya 

əmələ gətirən faktor. 

MUTAGENEZ  – irsi dəyişkənliklərin yaranması prosesi; fiziki, 

kimyəvi (süni) və  təbii (sponton) amillərlə meydana gəlir.  İonlaşdırıcı 

şüaların mutagen təsirinin öyrənilməsi göstərmişdir ki, bütün tədqiq 

olunan müxtəlif orqanizmlərdə onlar çoxlu miqdarda gen mutasiyalar və 

xromosom dəyişilmələri  əmələ  gətirir ki, bu da yəni indiksion 

mutasiyaların tezliyi əsas etibarilə radiasiyanın dozasından asılıdır. 

İonlaşdırıcı  şüalar gen mutasiyaların tezliyinə nisbətən xromosom 

---

 

316 

 

dəyişilmələri spontan arasında olduğundan xeyli çoxdur. Fiziki 

mutagenlərə ionlaşdırıcı şüalardan başqa ultrabənövşəyi şüalar da aiddir. 

Bu  şüalar atomları ionlaşdırmır, onların yalnız elektron təbəqələrini 

oyadır və hüceyrədə kimyəvi reaksiyalar yaradır ki, bunun da 

nəticəsində mutasiya törəyir. Kimyəvi mutagenlər üçün də gen 

mutasiyaları  və xromosom dəyişilmələri törətmək xarakterikdir. Süni 

yolla mutasiya törətməyin üsullarının işlənməsi mutagenləri tətbiq 

etməklə seleksiyanı xeyli sürətləndirmək imkanları açmışdır ki, bu da 

seleksiyaçıya seçmə üçün başlanğıc material verir; bir çox yüksək 

məhsuldar kənd təsərrüfatı bitki sortları, qiymətli mikroorqanizm 

ştampları yaradılmışdır. Bu məqsədlə seleksiyada kimyəvi mutagenlər 

və supermutagenlər böyük müvəfəqiyyətlə  tətbiq edilir. Bitkilərin 

seleksiyasında süni yolla salınmış poliploid mutasiyalardan istifadə olu-

nur. 

MUTAGENLƏR  – irsi dəyişkənliklər (mutasiyalar) yaradan fiziki 

və kimyəvi amillər  ətraf mühitin antropogen çirklənməsi nəticəsində 

çoxlu miqdarda M. toplanır. M.-rə bir çox pestisidlər, azot gübrələri 

(nitritlər), ağır metallar, bəzi dərmanlar, radioaktiv maddələr, viruslar, 

bakteriyalar və s. aiddir.