Qərib Məmmədov

§ 110. Boz-qəhvəyi (şabalıdı)torpaqlar 
 
Boz-qəhvəyi (şabalıdı)  torpaqlar quru subtropik bozqırlar zonasında inkişaf etmişdir.  Əvvəllər 
Azərbaycanda və Gürcüstanda bu torpaqlar Şərqi Zaqafqaziya şabalıdı torpaqları kimi tanınırdı. Lakin bu 
torpaqlar xassə  və rejimlərinə, həmçinin kənd təsərrüfatı istifadəsinə görə  şimalda yerləşmiş  şabalıdı 
torpaqlardan fərqlənir. Bu torpaqlar Cənubi Qafqazda ilk dəfə A.N.Rozanov tərəfindən sərbəst torpaq tipi kimi 
ayrılmışdır. 
Genezisi. Boz-qəhvəyi (şabalıdı)  torpaqlar düzən, dağətəyi və alçaq dağlıq  ərazilərdə yayılmışdır. Onlar 
karbonatlı süxurlar üzərində kserofit ot və kol bitkiləri altında qısa rütubətli və mülayim qışı və uzun isti və quru 
yayı olan subtropik iqlim şəraitində formalaşmışlar. 10
0
C-dən yuxarı temperaturların cəmi bu torpaqların 
yayıldığı  ərazilərdə 4000-4200
0
C təşkil edir. İqlimin quruluğu (RƏ 0,2-0,5) üzvi qalıqların fəal 
minerallaşmasını təmin edir. Ona görə boz-qəhvəyi torpaqlar humusun azlığı ilə səciyyələnir. 
Yağıntıların nisbətən azlığı (220-500 mm) və yüksək temperaturların uzun müddət davam etməsi 
torpaqdaxili aşınmaya səbəb olur ki, nəticədə aşınmanın və torpaqəmələgəlmənin zəif həll olan məhsullarının 
torpaq profilində toplanmasına  şərait yaranır. Ona görə  də boz-qəhvəyi torpaqlar bir qayda olaraq torpaq 
profilinin orta hissəsində gilləşmişdir. 
Bu torpaqların humus horizontları boz rəngli olub üzərində qəhvəyi çalarlar vardır. Humusun miqdarı az, 
humus horizontları orta qalınlıqlı, humus horizontlarının aşağı hissəsində  və keçid horizontlarında qozvari –
topavari strukturluluq, illüvial karbonatlı horizontun aydın seçilməsi, torpağın səthindən başlayaraq kabonatlılıq 
bu torpaqlar üçün səciyyəvidir. 
Təsnifatı və əsas xassələri. Boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar tipi daxilində üç torpaq yarımtipi ayrılır: tünd 
boz-qəhvəyi (şabalıdı), adi boz-qəhvəyi (şabalıdı) və açıq boz-qəhvəyi (şabalıdı). 
Tünd boz-qəhvəyi torpaqların üst horizontunda humusun miqdarı 3,0-4,5%-dir. Humus maddələrinin 
tərkibində humin turşuları fulvoturşulardan çoxdur. Bu torpaqlar humus horizontlarının (A+B
1
) qalınlığı ilə 
səciyyələnirlər (təqribən 50 sm). Profilin 60-80 sm dərinliyində karbonatlı horizont (B
k
) aydın seçilir. Suda həll 
olan duzların miqdarı 0,1%-dən çox deyildir. Üst horizontların reaksiyası zəif qələvidir (pH 7,7). Aşağıya doğru 
qələvilik tədricən artır. A horizontunda udma tutumu 100 qram torpaqda 30 m-ekv  təşkil edir. Əsasların 
tərkibində 70-75% kalsiumun, təqribən 15-20% maqneziumun və 5-6% natriumun payına düşür. Boz-qəhvəyi 
torpaqların profilinin orta hissəsi lil fraksiyalarının və biryarımlıq oksidlərin çox olması səbəbindən bir qədər 
sıxlaşmışdır (cədvəl 124). 
Adi boz-qəhvəyi (şabalıdı)  torpaqlar tünd boz-qəhvəyi (şabalıdı)  torpaqlardan fərqli olaraq humus 
horizontunun az qalınlığı (35-45 sm) ilə səciyyələnir. A horizontunda humusun miqdarı 2-3 %. Udma tutumu 
25-30 m-ekv-dir. 
Açıq boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar nazik humus qatına malikdir. Burada humusun miqdarı 1,5-2% təşkil 
eidr. Profili genetik horizontlara zəif təbəqələşmişdir.  İlüvial karbonatlı horizontu da zəif ifadə olunmuşdur. 
Tünd və adi boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlardan fərqli olaraq onlarda su çəkiminin quru qalığı yüksəkdir. Bu da 
suda həll olan duzların çox olduğunu göstərir. Udma tutumu 100q torpaqda 20-25 m-ekv-dir. Mübadilə olunan 
əsaslar içərisində kalsium və maqnezium üstünlük təşkil edir. Natriumun miqdarı 5 -10% arasında dəyişir. Lakin 
şorakətvarilik boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar üçün səciyyəvi əlamət deyildir.  
 
Cədvəl 124 
 
Tünd boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların kimyəvi tərkibi və 
fiziki-kimyəvi xassələri 
 
Horizontlar Humus,% 
pH, su 
çəkimi 
Ümumi tərkibi,% 
SiO
2
 
R
2
O
3
CaO MgO 
A
1 
3,28 7,7 
62,13 
20,98 
6,37 
3,42 
A
1
 1,90 
7,8 
62,02 
23,02 
5,77 
1,86 
B
1 
1,10 8,0 
60,24 
24,04 
5,53 
2,20 
B
2 
0,71 8,3 
60,50 
24,57 
5,87 
2,20 
BC 0,46 
8,3 
60,74 
22,00 
5,40 
3,41 
C 0,30 
8,2 
62,69 
23,31 
5,34 
2,48 
 

 
352
Horizontlar 
Mübadilə olunan kationlar, 
m-ekv/100qr.torpaqda 
Quru 
qalıq,% 
Karbonatların 
CO
2
, %-lə 
Ca
2+ 
Mg
2+ 
Na
+
A
1 
22,2 4,6 1,9 0,10 
0,9 
A
1
 25,9 
4,8 
2,1 
0,06  5,8 
B
1 
23,9 4,8 2,0 0,11 
8,6 
B
2 
20,4 4,8 2,0 0,07 
9,5 
BC 16,5 
4,6 
2,0 
0,11  6,5 
C 18,0 
4,9 
2,0 
0,,12  5,4 
 
Boz-qəhvəyi (şabalıdı)  torpaqlar aşağıdakı cinslərə bölünür: adi, şorakətvari,  şoranvari, gəcli və  çınqıllı. 
Boz-qəhvəyi torpaqların növlərə bölünməsinin  əsasında  şorakətləşmə  dərəcəsi və asan həll olan duzların 
yerləşmə dərinliyi durur. 
Kənd təsərrüfatında istifadə.  Quru subtropiklərin təbii  şəraiti burada bir çox kənd təsərrüfatı bitkilərini 
yetişdirməyə imkan verir. Burada dənli bitkilərlə yanaşı, üzüm, pambıq, heyva, əncir, nar, qoz və başqa 
subtropik bitkilər becərilir. Dəmyə  şəraitində bir çox kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı  aşağıdır. Ona 
görə də yüksək məhsuldarlığın əldə edilməsindən ötrü suvarma vacibdir. Boz-qəhvəyi torpaqlar azot və fosforun 
mütəhərrik formaları ilə pis təmin olunduğuna görə mineral gübrələrin tətbiqinə suvarma şəraitində böyük 
ehtiyac vardır. Azot və fosfor gübrələrinin səmərəsi çox, kalium gübrələrinin səmərəsi isə bir qədər azdır. Lakin 
qədimdən suvarılan torpaqlarda kalium gübrələrinin də  səmərəsi böyükdür. Bu torpaqlarda mikroelement 
gübrələrinin tətbiqinin də münbitliyə böyük təsiri vardır. Məsələn, bor və molibdenin tətbiqi pambığın, dəmir və 
manqanın tətbiqi isə üzümün məhsuldarlığını artırır. Üzvi və mineral gübrələrin birgə  tətbiqi boz-qəhvəyi 
(şabalıdı) torpaqlardan yüksək məhsul almağa təminat verir. 
 
§ 111. Qəhvəyi torpaqlar 
 
Qəhvəyi torpaqlar ilk dəfə S.A.Zaxarov tərəfindən Qafqazda təsvir edilmişdir. O, həmin torpaqları 
“qəhvəyi-meşə” torpaqları adlandırmışdır. Sonralar İ.P.Gerasimovun tədqiqatları  qəhvəyi-meşə torpaqlarını 
quru subtropik meşə və kolluqlar altında formalaşmış sərbəst tip kimi ayırmağa imkan vermişdir. 
Qəhvəyi torpaqlar həm dağətəyi, həm də dağlıq  ərazilərdə yayılmışdır. Onların formalaşdığı temperatur 
şəraiti boz-qəhvəyi torpaqlarda olduğu kimidir. Lakin bu torpaqlar nəmliklə daha yaxşı  təmin olunmuşlar. 
Yağıntılar bu zonada əsasən payız-qış-yaz dövründə düşür. Yay vaxtı bura həddən artıq qurudur. Qəhvəyi 
torpaqlar  əsasən karbonatlı süxurlar üzərində formalaşmışdır. Bitki örtüyü palıd, vələs, fıstıq, ağcaqayın, qoz, 
mevyə ağaclarından və kollardan ibarət kserofit meşələrdən təşkil olunmuşdur. 
Qəhvəyi torpaqların torpaq profilinin quruluşu aşağıdakı kimidir: A
(k)
+B
tk
 – BC (BC
k
) – C
k
. Diaqnostik 
əlamətləri: topraq profilinin böyük qalınlığı (dağ rayonlarından başqa) – 1,5-2 m; tünd boz-qəhvəyi rəngli 
humus qatının qalınlığı (60-70 sm)  və humusla (4-6 %) zənginliyi; humusun fulvatlı-humatlı tərkibi (C
ht
:C
ft
 > 
1), torpaq profilinin yüksək gilləşməsi;  əlverişli fiziki-kimyəvi xassələri – yüksək udma tutumu (üst 
horizontlarda 30-45 m-ekv, alt horizontlarda 20-25 m-ekv), üst horizontların neytrala yaxın və karbonatlı 
horizontların qələvi reaksiyası,  əsaslarla tam doyması; humuslu horizontların yaxşı strukturluluğu və bununla 
əlaqədar əlverişli fiziki xassələri; profildə karbonatların olması. 
Qəhvəyi torpaqların genetik xüsusiyyətləri quru subtropik meşələrdə  təşəkkül tapmış maddələrin bioloji 
dövran  şəraiti ilə  sıx bağlıdır. Onun ən vacib cəhətləri quru subtropik  bozqırların ot (yovşanlı-taxlllı) 
bitkilərindən fərqli olaraq meşələrin yüksək məhsuldarlığı, palıd və fıstıq meşələrinin bitki qalıqlarının yüksək 
küllülüyü, külün tərkibində humus maddələrinin turş  məhlulunu (meşə döşənəyinin parçalanması  nəticəsində 
yaranan) neytrallaşdıran çoxlu miqdarda qələvi-torpaq əsasların və biryarımlıq oksidlərin olmasıdır. 
Boz-qəvhəvi (şabalıdı)  torpaqlardan fərqli olaraq  qəhvəyi torpaqlarda topraq profilinin orta hissəsində 
gilləşmə əlamətləri daha yaxşı görünür. 
Qəhvəyi torpaqlar üç yarımtipə bölünür: 
yuyulmuş  qəhvəyi torpaqlar – qaynama torpaq profilinin 80-100 sm dərinliyində baş verir, daha çox 
rütubətlənmiş (RƏ 0,75-0,90) ərazilərdə yayılmışdır; 
tipik qəhvəyi torpaqlar – qaynama metamorfik horizontda baş verir; 
karbonatlı  qəhvəyi torpaqlar – torpaq profilinin başdan-başa karbonatlığı  və metamorfik horizontun 
gilləşməsi ilə səciyyələnir; zonanın bir qədər arid hissələrində (RƏ 0,5-0,6) yayılmışdır. 
Qəhvəyi torpaqlar aşağıdakı cinslərə bölünür: adi, qırmızımtıl, şorakətvari, şoranvari, bozqırlaşmış. 
Növlərin ayrılması üst horizontda humusun miqdarına görə aparılır – zəif humuslaşmış (xam torpaqlarda 
<4%, əkin altında <2,5%), az humuslu (uyğun olaraq 4 - 6 və 2,5 - 4%) və orta humuslu ( xam torpaqlarda >6 və 

 
353
əkin altında >4%). Növlərə ayrılma, bundan başqa daşlılıq və  şorakətləşmə  dərəcəsinə (zəif, orta və  şiddətli 
şorakətləşmiş) görə də aparılır. 
Qəhvəyi torpaqlar yüksək münbitliyi ilə seçilir və onlardan bir sıra istilik sevən kənd təsərrüfatı bitkilərini 
(üzüm, meyvə bitkiləri və s.) yetişdirməkdən ötrü istifadə edilir. 
 
XXXIX FƏSİL. RÜTUBƏTLİ SUBTROPİK MEŞƏLƏRİN 
TORPAQLARI 
 
Rütubətli subtropiklər üçün səciyyəvi torpaqlar – qırmızı, sarı, subtropik podzol (podzollu-sarı) 
torpaqlardır. Ərazinin müəyyən hissəsi bataqlıqlarla örtülüdür. Rütubətli subtropik torpaqlar Cənubi Qafqazda, 
Azərbaycan (Lənkəran-Astara zonasında) və Gürcüstan (Qara dəniz sahilləri) ərazilərində yayılmışdır. Hər iki 
respublikada rütubətli subtropik torpaqların ümumi sahəsi 0,6 mln.ha təşkil edir. 
İqlimi. Rütubətli subtropiklərin torpaqları rütubətli və isti iqlim şəraitində formalaşır.  İllik yağıntıların 
miqdarı 1000-2500 mm arasında tərəddüd edir. Payız-qış yağıntıları daha çox üstünlük təşkil edir. Havanın orta 
nisbi nəmliyi çox yüksəkdir (75-80%). 
Rütubətli subtropiklər uzun isti yayı və qısa mülayim qışı ilə fərqlənir. Havanın orta illik temperaturu 13-
15
0
C, iyulun orta temperaturu 21-23
0
C, yanvarın orta temperaturu isə 5-7
0
C-dir. 10
0
C-dən yüksək 
temperaturların cəmi təqribən 3000-4000
0
C, vegetasiya dövrünün uzunluğu isə 240-250 gündür. 
Relyef. Qırmızı və sarı torpaqlar parçalanmış pelyef şəraitində, əsasən təpəli dağətəyi və hündürlüyü 600 
m-dən çox olmayan alçaq dağlıq  ərazilərdə inkişaf etmişdir. Qara dəniz sahillərində  qırmızı torpaqlar Acar 
silsiləsinin dəniz səviyyəsindən 40 m hündürlükdən 250-400 m hündürlüyə kimi hissəsində yayılmışdır. 
Podzollu-sarı torpaqlar hamarlanmış və ya zəif dalğavari qədim akkumulyativ terraslar üzərində formalaşmışdır. 
Rütubətli subtropiklərdə relyefin güclü parçalanması istilik və  nəmliyin paylanmasına təsir göstərir, meyilli 
yamaclarda eroziya proseslərinin inkişafını  və çökəkliklərdə izafi nəmliyin toplanmasını (bataqlıqlaşmanı)  
şərtləndirir. Bütün bu amillər torpaq və bitki örtüyünün rəngarəngliyinə gətirib çıxarır. 
Torpaqəmələgətirən süxurlar. Rütubətli subtropiklərdə daha geniş yayılmış torpaqəmələgətirən süxurlar 
püskürmə (vulkanik) mənşəli dağ süxurlarının aşınma məhsullarıdır: andezit, bazalt, tuf, qumlu-gilli şistlər və s. 
Daha aşağı  ərazilərdə torpaqəmələgətirən süxurlar kimi allüvial və delüvial-prolüvial gilli-qumlu və  çınqıllı 
süxurlar çıxış edir. 
İsti və rütubətli iqlim şəraitində dağ süxurları intensiv aşınmaya məruz qalır və bu aşınma prosesi dərin 
qatları  əhatə edir. Aşınma qatı kimyəvi tərkibinə görə  də  dəyişikliklərə  uğrayır. Silisium, qələvi  və  qələvi-
torpaq əsaslarının azalması və alüminium və dəmir oksidlərinin nisbi artması baş verir. Qırmızı torpaqlar qalın 
(10-12 m) qırmızı rəngli aşınma qatı üzərində, sarı torpaqlar isə bir qədər az qalınlıqlı turş gilli şistli süxurlar 
üzərində formalaşırlar. Sarı torpaqlar üçün qırmızı torpaqlardan fərqli olaraq silisiumun, əsasların bir qədər çox 
olması, dəmir və alüminiumun azlığı  səciyyəvidir. 
Bitki örtüyü. Yağıntıların və istiliyin çoxluğu təbii və  mədəni bitkilərin tez böyüməsinə  və inkişafına 
kömək edir. Ağac bitkiləri Kolxida (Gürcüstan) və Hirkan (Azərbaycan) tipli meşələrdən ibarətdir. Meşələr 
palıd, vələs, fıstıq,  şabalıd, dəmirağacı  və başqa enliyarpaq ağac və kol bitkilərindən, o cümlədən ağacları 
əhatələyən lianlardan ibarətdir. Ağacların altında bəzən ayıdöşəyi kolları xüsusi yarus əmələ gətirir. 
 
§ 112. Qırmızı torpaqlar 
 
Genezisi.  Tipik qırmızı torpaqların profili aşağıdakı quruluşa malikdir: A
o
- ayıdöşəyi və  ağac yarpaqlarının 
yarıparçalanmış qalıqlarından ibarət çim və ya meşə döşənəyi qatı, qalınlığı 3-4 sm; A
1
- humuslu horizont, bozumtul-
tünd-qəhvəyi, topavari-dənəvər, ağır gillicəli və ya gillidir, çoxlu miqdarda ayıdöşəyi kollarının kökləri ilə örtülmüşdür, 
qalınlığı 20-25 sm; B – keçid horizontu, yarımhorizontlara – B
1
, B
2
 bölünür; B
1
 – bozumtul-qırmızı rəngli, topavari 
strukturlu, ağır gillicəli və ya gillicəli, sıxlaşmış; B
2
 – qonur-qırmızı  rəngli, qara və açıq-sarı  ləkəli, daha çox sıx, 
topavari strukturlu, ağır gillicəli və gilli qranulometrik tərkibli. B horizontunun qalınlığı 35-45 sm və daha çox olur (70-
80 sm); C- torpaqəmələgətirən süxur, qırmızı rəngli, tərkibində çoxlu miqdarda qara dəmirli-manqanlı konkresiyalar və 
silisiumun açıq-sarı ləkələri, qozvari-topavari strukturlu, ağır gillicəli, sıx. 
Rütubətli subtropiklərin torpaq örtüyü ilk dəfə A.İ.Krasnov (1893) və V.V.Dokuçayev (1898) tərəfindən 
tədqiq edilmişdir. Sonralar qırmızı  və sarı torpaqlar V.R.Vilyams, S.A.Zaxarov, B.B.Polınov, K.D.Qlinka, 
M.N.Sabaşvili, R.V.Kovalyov, B.İ.Həsənov, S.Z.Məmmədova və başqa tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilmişdir. 
Tədqiqatların ilk mərhələrində qırmızı torpaqlar laterit torpaqlara aid edilirdi. 
B.B.Polınov, İ.P.Gerasimov və başqalarına görə qırmızı rəngli aşınma qatıının formalaşması ilk mərhələdə 
qələvi mühitdə getmişdir. Bu zaman silisiumun aparılması  və biryarımlıq oksudlərin toplanması baş verirdi. 
Qırmızı aşnma qatı kimyəvi və mineraloji tərkibinə görə sialitli-ferritli xarakterə malikdir. 

 
354
K.D.Qlinka qırmızı  aşınma qatı üzərində inkişaf edən torpaqları rütubətli 
subtropiklərin qırmızı torpaqları adlandırmış  və onlar üçün podzollaşmanı  səciyyəvi 
proses hesab etmişdir. 
Sonrakı  tədqiqatlar qırmızı  aşınma qatı üzərində formalaşmış  qırmızı torpaqlarda 
biryarımlıq oksidlərin paylanmasında podzollaşma prosesi üçün səciyyəvi olan cəhətlərin 
olduğunu sübut etdi. Qırmızı torpaqların müasir inkişaf mərhələsində kalsiumun sürətlə, 
maqnezium və silisiumun az sürətlə yuyulması, biryarımlıq oksidlərin isə əksinə torpaqda 
bərkiməsi müşahidə edilir. 
Qırmızı torpaqlarda torpaqəmələgəlmənin səciyyəvi cəhəti – torpağın mineral 
hissəsinin davam etməkdə olan allitləşməsidir. Rütubətli subtropik zonada 
torpaqəmələgəlmə podzollaşma prosesi üçün səciyyəvi olan turş mühitdə cərəyan edir. 
Lakin  qırmızı torpaqlarda podzollaşma prosesi hər yerdə müşahidə edilmir və ya 
yaxşı ifadə olunmur. Buna səbəb üzvi qalıqların parçalanması zamanı turş məhsulaltı 
neytrallaşdıran  böyük miqdarda əsasların yaranmasıdır. Qırmızı torpaqların 
podzollaşma dərəcəsinə torpaqəmələgətirən süxurların xarakteri də  təsir göstərir. 
Çınqıllı-daşlı süxurlar üzərində formalaşmış  qırmızı torpaqlarda qələvi vulkanik 
süxurlar üzərində formalaşmış qırmızı torpaqlardan fərqli olaraq podzollaşma əlaməti 
daha yaxşı ifadə olunmuşdur. Popdzollaşma dərəcəsi izafi nəmliyin artdığı şəraitlərdə 
də, məsələn, çökəkliklərdə güclənir. Qırmızı torpaqlarda podzollaşma çimləşmə 
prosesi ilə birləşdiyindən torpağın üst hissəsində humusun toplanması müşahidə edilir. 
Üzvi maddələrin iqlim şəraitinin
 
və fəal mikrobioloji proseslərin təsiri altında intensiv 
minerallaşmasına baxmayaraq, humusəmələgəlmə  qırmızı torpaqlarda böyük 
göstəricilər əldə edə bilir. Bu ilk növbədə, bitki örtüyünün böyük biokütləsi (410 t/ha), 
hər il torpağa böyük miqdarda bitki qalıqlarının (21 t/ha) və küli maddələrin və azotun 
(700 kq/ah) daxil olması ilə əlaqədardır. 
Təsnifatı. Qırmızı torpaqlar tipi iki yarımtipə bölünür: tipik (podzollaşmamış) və 
podzollaşmış.  
Tipik qırmızı torpaqlar çox meylli yamaclarda formalaşmışdır. Onların profilinin 
quruluşu yuxarıda təsvir edilmişdir. 
Podzollaşmış qırmızı torpaqlar az meylli yamaclarda inkişaf edir və tipik qırmızı 
torpaqlardan açıq rəngi və profilində podzollaşmış  A
2
 horizontunun olması ilə 
fərqlənir. Bu qırmızı torpaqlarda illüvial horizont daha aydın seçilir. Podzollaşma də-
rəcəsinə görə onlar zəif podzollaşmış və orta podzollaşmış torpaqlara bölünürlər. 
Qırmız torpaqlar zonasında, bəzi tədqiqatçılar tərəfindən sərbəst tip kimi ayrılan 
qleyli və qleyləşmiş qırmızı torpaqlara da təsadüf etmək mümkündür. Onlar relyefin 
alçaq yerlərində izafi nəmliyin təsiri altında formalaşırlar. 
Qırmızı torpaqlar 4 cinsə bölünür: püskürülmüş süxurların elüvisi üzərində 
formalaşmış  qırmızı torpaqlar, çınqıllı torpaqlar üzərində formalaşmış  qırmızı 
torpaqlar, zebri gillər üzərində formalaşmış  qırmızı torpaqlar  və su axınlarının 
çökdürdüyü süxurlar üzərində formalaşmış qırmızı torpaqlar. 
Podzollaşmış qırmızı torpaqlar podzollaşmanın dərəcəsinə (zəif, orta podzollaşmış), 
və A-  humus horizontunun qalınlığına (A < 10 sm- zəif inkişaf etmiş, 10-20 sm –yuxa və 
> 20 sm adi) görə  növlərə bölünür. 
Qırmızı torpaqlarda humus horizontunun qalınlığı onun mədəniləşdirilmə 
səviyyəsindən də asılıdır. Yaxşı mədəniləşdirilmiş torpaqlarda humus qatının qalınlığı 
40-45 sm, orta mədəniləşdirilmiş torpaqlarda 30-40 sm və  zəif mədəniləşdirilmiş torpaqlarda 20-30 sm təşkil 
edir. Torpağın humusluluğu da torpağın humus qatının qalınlığına bağlıdır. Qırmızı torpaqlar içində az humuslu 
– 65-dən az, orta humuslu- 6-9 %, yüksək humuslu – 9%-dən çox, torpaqlar ayrılır. 
Tərkibi və xassələri. Qırmızı torpaqlar əsasən ağır gillicəli və gilli qranulometrik tərkibə malikdirlər. İri 
fraksiyaların tərkibində az miqdarda çöl şpatı və ilkin minerallar vardır ki, bu da onların intensiv aşınması ilə 
əlaqədardır. Lil fraksiyalarının tərkibində kaolinit qrupundan olan minerallar (qalluzit, kaolinit və s.) üstünlük 
təşkil edir. 
Ümumi analiz qırmızı torpaqların profilində SiO
2
 az miqdarda (təqribən 36%) və biryarımlıq oksidlərin çox (təqribən 
50%) olduğunu göstərir (cədvəl 125). 
A horizontunda humusun miqdarı 5-6%-ə, bəzən 10-12%-ə çatır. Humusun tərkibində fulvoturşular humin 
turşularını üstələyir. Azotun miqdarı 0,2-0,4% arasında dəyişir. Qırmızı torpaqlar fosforla pis təmin olunmuş 
(0,08-0,1%). Fosforun mütəhərrik formaları demək olar ki, cüzi miqdardadır.  Bu  da  dəmir və alüminium 
fosfatlarının zəif həll olması ilə izah edilir. Mübadilə olunan kationların cəmi üst horizontda 10-12 mq-ekv-dir 
(cədvəl 126). 

 
355
 
Cədvəl 125 
Qırmızı torpaqların ümumi analizi 
 
Dərinlik, 
sm 
Humus,% 
pH, su 
çəkimi 
Ümumi tərkib, % 
SiO
2
R
2
O
3
CaO MgO 
0-8 5,99 4,2 
35,92 
48,79 
0,65 
0,95 
13-26 5,20  4,7 35,34 45,57 0,53 1,22 
35-45 4,77  4,5 35,62 45,57 0,43 1,24 
53-64 1,45  4,4 35,76 49,12 0,51 1,39 
75-91 0,72  4,4 35,76 49,52 0,46 1,39 
140-160 0,51  4,4  32,62 49,52  0,46  2,41 
 
Cədvəl 126 
Qırmızı torpaqlarda udulmuş kationların tərkibi 
 
Horizontlar 
Ca
2+ 
Mg
2+ 
H
+
 
Cəmi Ca
2+
Mg
2+
H
+
 
m-ekv /100 qr torpaqda 
Cəmdən %-lə 
A
1 
1,9 4,3 12,1 18,3 10,3 23,5 66,3 
B
2 
1,0 1,2 8,2 10,4  9,6 11,5 78,8 
B
2
 0,9 
2,0 
8,9 
11,8 
7,6 
16,9 
75,4 
C 0,8 
2,2 
9,1 
12,1 
6,6 
18,,1 
75,2 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Udulmuş kationlar içərisində hidrogen (60-75%) və alüminiumun xüsusi çəkisi 
böyükdür. Qalanları kalsium və maqneziumun payına düşür. Qırmızı torpaqların 
əsaslarla doymaması və əsaslar içərisində hidrogen və alüminiumun üstünlüyü  onların 
şiddətli turş (pH 4,2-4,5) reaksiyasını şərtləndirir. Qırmızı torpaqlar əlverişli fiziki xas-
sələrə malikdir: suyadavamlı aqreqatların yüksək göstəricisi, yüksək sukeçiricilik, 
yüksək sututumu və  məsaməlik. Qırmızı torpaqlarda suyadavamlı aqreqatların 
yaranmasında biryarımlıq oksidlər, torpaq hissəciklərinin səthini örtməklə  və onları 
bir-birinə yapışdırmaqla böyük rol oynayır. 
 
§ 113. Sarı torpaqlar 
 
Qırmızı torpaqlar kimi sarı torpaqlar da isti və rütubətli subtropik iqlim şəraitində 
yaranmışdır. Sarı torpaqlar qırımızı torpaqlardan fərqli olaraq tərkibində silisiumun miqdarı 
daha çox (55-65%), biryarımlıq oksidlərin miqdarı isə azdır (25-30%). Ona görə  də sarı 
torpaqlar qırmızı torpaqlar kimi parlaq rəngə malik deyil. Qırmızı torpaqlardan fərqli olaraq sarı 
torpaqlar üçün, həmçinin aşınmanın sillitli tipi səciyyəvidir. 
Sarı torpaqlar qırmızı torpaqlarla müqayisədə daha yaxşı görünən podzollaşma 
əlamətlərinə malikdir. Ona görə  də onların profili genetik horizontlara yaxşı 
ayrılmışdır. Torpaq horizontlarının ümumi qalınlığı 30-40 sm-dən 60-70 sm  arasında 
tərəddüd edir. Sarı torpaqlarda aşağıdakı horizontları ayırırlar: A
o
 – meşə döşənəyi (3-4 
sm); A
1
 – humuslu horizont, bozumtul-sarımtıl rəngli, topavari və ya topavari-qozvari 
strukturlu, sıxlaşmış, ağır gillicəli; A
2
 – podzollaşmış,  üzərində sarı çalarlı qonur-
sarımtıl rəngli, gillicəli, sıxlaşmış; B- illüvial horizont, açıq-sarı  və üzərində sarı-
manqanlı  ləkələr, topavari-prizmavari strukturlu, sıxlaşmış, gillicəi; C – 
torpaqəmələgətirən süxur, müxtəlif rəngli.  
Təsnifatı. Sarı torpaqlar daxilində dörd tip ayırırlar: sarı torpaqlar, podzollu-sarı 
torpaqlar, sarı-qleyli torpaqlar və podzollu-sarı-qleyli torpaqlar. 
Sarı torpaqlar alçaq dağlığın dağətəyi hissələrində  və yamaclarında 
formalaşmışdır. Öz xassələrinə görə bu torpaqlar qırmızı torpaqlarla qonur-meşə 
torpaqları arasında aralıq mövqe tutur. (M.N.Sabaşvili). 
Sarı torpaqların profilinin quruluşu və əlamətləri yuxarıda təsvir edilmişdir. 
Podzollu-sarı torpaqlar dağətəyi düzənlikdə  və alçaq dağlıq  ərazilərdə inkişaf 
etmişdir. Bu torpaqların yaranmasında vaxtaşırı izafi nəmlənmə böyük rol oynayır. 

 
356
Onların profili genetik horizontlara təbəqələşmişdir. Sarı torpaqlardan fərqli olaraq bu torpaqlarda podzollaşma 
və torpaq səthində qleyləşmə  əlamətləri aydın seçilir. Üzərində qleyləşmə  əlamətləri olan podzollu qatın 
qalınlığı 50 sm və daha çox olur. İllüvial horizont biryarım oksidlər və lil hissəcikləri ilə  zənginləşmişdir və 
yüksək sıxlığı ilə seçilir. Podzollu-sarı torpaqlar turş reaksiyaya malikdir. 
Sarı-podzullu-qleyli torpaqlar hamar sahələrdə qrunt suyunun torpağın səthinə yaxın olduğu və ya səth 
izafi nəmliyin güclü təsirə malik olduğu yerlərdə formalaşmışdır. Bu torpaqlar qleyli və qleyvari torpaqlara 
bölünür. Torpaq profilinin təbəqələşməsi müşahidə edilimir. Bu torpaqlar daxilində profilin aşağı hissəsində 
qələvi reaksiyası və karbonatlığı  ilə səciyyələnən qalıq-karbonatlı torpaqlar da yayılmışdır. 
Tərkibi və  xassələri. Sarı torpaqlar qranulometrik tərkibinə görə  əsasən gilli və gillicəlidirlər. Gilli şistlər 
üzərində inkişaf etmiş sarı torpaqların yüksək dispersli fraksiyalarında kaollinit, montmorillonit və hidroslyuda qru-
pundan olan minerallar üstünlük təşkil edir. Qırmızı torpaqlardan fərqli olaraq onlarda biryarımlıq oksidli minerallar 
(hetit, hibbsit və s.) azlıq təşkil eidr. 
Ümumi analiz sarı torpaqların profilində qırmızı torpaqlardan fərqli olaraq SiO
2
-un daha yüksək göstəriciyə 
malik olduğunu göstərir. Onun miqdarı podzollaşmış horizontda daha çoxdur (cədvəl 127). 
 
Cədvəl 127 
Sarı-podzollu torpaqların ümumi tərkibi 
 
Dərinlik, 
sm 
Humus, % 
pH su 
çəkimi
Ümumi tərkib, % 
SiO
2
R
2
O
3
CaO MgO 
0-15 
5,88  6,6 64,59 20,94 1,38  1,82 
10-15 
1,46  6,6 66,12 22,80 0,46  1,81 
20-25 
0,87  6,4 64,53 24,53 1,38  1,82 
35-40 
0,79  6,2 63,48 25,66 1,28  2,02 
45-50 
- 
6,0 57,45 29,69 1,20  1,85 
55-60 
- 
5,9 57,30 29,97 1,21  1,58 
65-70 
- 
6,0 56,26 31,08 1,25  2,53 
80-90 
- 
6,4 55,55 30,35 2,37  3,08 
100-125 
- 
6,9 52,22 31,37 4,39  4,08 
 
Sarı torpaqların tərkibində 4-5 %, bəzi hallarda 10%-ə kimi humus, 0,2-0,4% azot vardır. Dərinlikdən asılı 
olaraq humus və azotun miqdarı  kəskin  şəkildə azalır. Mübadiləli kationlar içərisində kalsium üstündür (60-
80%), lakin maqnezium və hidrogen də kifayət qədərdir (cədvəl 128).  
Cədvəl 128 
 
Podzollu-sarı torpaqlarda udulmuş kationların tərkibi 
 
Horizontlar 
Ca
2+ 
Mg
2+ 
H
+ 
Cəmi Ca
2+
Mg
2+
H
+
m-ekv /100qr torpaqda 
Cəmdən %-lə 
 
1 2 
3 
4 
5 
6 7 8 
A
1 
10,6 4,0 0,1 14,7  72,2  27,2  0,6 
B
1 
8,7 3,3 0,2 12,2  71,3  27,0  1,6 
B
2 
9,0 4,3 5,2 18,5  48,6  23,2  28,1 
C 12,1 
3,6 
5,2 
20,9 
57,8 17,2 
17,2 
 
Torpaq məhlulunun reaksiyası  zəif turşdur (pH 5-6). Sarı torpaqlar qırmızı torpaqlardan fərqli olaraq az 
əlverişli fiziki xassələrə malikdir. Xüsusən də podzollu-sarı  və podzollu-sarı qleyli torpaqlar əlverişsiz fiziki 
xassələri ilə səciyyələnir. 
Qırmızı və sarı torpaqlardan kənd təsərrüfatında istifadə. Rütubətli subtropiklərin təbii şəraiti bir çox 
kənd təsərrüfatı bitkilərini yetişdirməkdən ötrü olduqca əlverişlidir. Qırmızı və sarı torpaqlarda çay, sitrus, tütün 
və s. bitkilər becərilir. Lakin bu torpaqlar bitkinin tələbini ödəməkdən ötrü kifayət qədər qida elementlərinə 
malik deyillər. Azotun mütəhərrik formaları asanlıqla torpağın üst qatlarından yuyulur, biryarım oksidlər isə 
fosforu bitkilər üçün əlçatmaz formaya salır. 
Mineral gübrələrdən azot, fosfor, həmçinin kalium gübrələri kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığına 
daha səmərəli təsir göstərir. 

 
357
Bu torpaqlarda üzvi gübrələrin (peyin, kompost, sederatlar və s.)  tətbiqinin daha böyük səmərəsi vardır. 
Üzvi gübrələr qırmızı torpaqların mədəniləşdirilməsini sürətləndirir. 
Rütubətli subtropiklər zonası çay bitkisinin yetişdirilməsindən ötrü daha əlverişlidir. Bu, zonanın əlverişli 
hidrotermik və torpaq rejimi ilə izah olunur. Qırmızı  və sarı torpaqların turş reaksiyası,  əsaslarla doymaması 
məhz bu cür şəraitdə inkişaf edən çay kollarının məhsuldarlığına müsbət təsir göstərir. Qələvi mühitdə çay 
kolları məhv olur. 
Çay kolundan fərqli olaraq sitrus bitkiləri üçün torpaq məhlulunun neytral və zəif turş mühiti əlverişli hesab 
olunur. 
 
XL FƏSİL. DAĞLIQ VİLAYƏTLƏRİN TORPAQLARI 
 
Yer kürəsinin quru hissəsinin böyük sahələri dağlıq ölkələrin payına düşür. Rusiya, Ukrayna, Mərzəsi 
Asiya, Baltikyanı ölkələr, Cənubi Qafqaz Respublikaları, Moldova və Belarusun ümumi sahəsinin 28,8%-i 
dağlıq ərazilərin payına düşür. Bu da həmin ərazilərdə iri dağ sistemlərinin – Karpat, Krım, Qafqaz, Ural, Şərqi 
və Cənubi Sibir dağlarının olması ilə əlaqədardır. 
Dağlıq  ərazilərdə dağların yaranması  və paylanması V.V.Dokuçayevin müəyyən etdiyi  şaquli zonallıq 
qanununa tabedir. Şaquli zonallıq qanunu ərazinin hündürlüyündən asılı olaraq iqlimin və bitki örtüyünün 
dəyişməsi ilə əlaqədardır, torpaqların bir-birini əvəz etməsinə əsaslanır. 
Düzən ərazilərdə olduğu kimi dağlıq  ərazilərdə də torpaqlar qurşaqlıqlar şəklində yerləşmişdir. Lakin elə 
hallar olur ki, hüdürlükdən asılı olaraq torpaqların bir-birini ardıcıl əvəz etməsi qaydası pozulur. Torpaqların əks 
istiqamətdə  və ya “qaydasız” düzümü torpaq zonalarının  inversiyası adlanır. Bəzi hallarda bir torpaq zonası 
digər zonanın içərilərinə (çay dərələri və ya yamaclar vasitəsilə) daxil olur. Bir zonanın digər zona ilə bu 
formada yerini dəyişməsi torpaq zonalarının  miqrasiyası adlanır. Nəhayət, bir sıra dağlıq ölkələrdə torpaq 
zonalarının normal sırası sistemində ayrı-ayrı torpaq zonaları yerindən düşmüş olur. Bu hadisəyə zonaların 
interferensiyası deyirlər. 
Torpaqəmələgəlmə  şəraiti.  Dağlıq ölkələrdə torpaqəmələgəlmənin təbii  şəraiti özünün müxtəlifliyi ilə 
fərqlənir. 
İqlimi. Dağ vilayətlərinin iqlimi düzən  ərazilərlə müqayisədə illlik temperaturun bir qədər aşağı olması, 
yağıntıların çoxluğu, havanın nəmliyinin yüksək olması  və günəş radiasiyasının çoxluğu ilə  səciyyələnir. 
Müəyyən olunub ki, hər 100 m yüksəklikdə havanın orta temperaturu 0,5
0
C aşağı düşür. Eyni zamanda 
yağıntıların miqdarı artır ( müəyyən hündürlüyə kimi), insolyasiya şəraiti dəyişir. Dağ iqlimi düzən ərazilərin 
iqlimindən fərqli sutkalıq və fəsli ritmə malikdir. 
Relyefi. Dağlıq ölkələrin relyefi mürəkkəbdir. Torpaqəmələgəlmə relyefin kəskin parçalandığı bir şəraitdə 
cərəyan edir. Nəticədə torpaq örtüyünün olduqca mürəkkəb, rənagarəng örtüyü yaranır. Relyef burada aşınma və 
torpaqəmələgəlmə  məhsullarının paylanmasına, həmçinin eroziya proseslərinin inkişafına böyük təsir göstərir. 
Dağlıq rayonlarda torpaqların istilik və su rejiminin formalaşmasında yamacların baxarlığının böyük təsiri 
vardır. 
Dağlıq ölkələrdə torpaq örtüyünün xüsusiyyətləri solyar (günəş) və külək yamaclarından çox asılıdır. 
Cənuba baxan yamaclar şimalla müqayisədə isti və quru olur. İstilik və su rejimlərindəki fərqlər bitki və 
torpaq örtüyünün xarakterinə  təsir göstərir. Lakin solyar yamac bütün dağ sistemlərində eyni dərəcədə  təsir 
göstərmir. Çox rütubətli və ya çox quru rayonlarda yerləşmiş dağ sistemlərində yamacın təsiri zəifləyir. 
Yamacın quru və ya rütubətli, soyuq və ya isti hava axınlarına baxarlığının (külək yamacı) torpaq örtüyünün 
xarakterinə böyük təsiri vardır. 
Torpaqəmələgətirən süxurlar. Dağlıq rayonlarda torpaqəmələgətirən süxurlar yaşına, tərkibinə  və 
mənşəyinə görə olduqca rəngarəngdir. Üçüncü və  təbaşir dövrünün çöküntüləri, həmçinin maqmatik mənşəli 
süxurlar geniş yayılmışdır. Dağlararası çökəkliklərdə dördüncü dövrün müxtəlif qalınlıqlı  və qranulometrik 
tərkibli çöküntüləri toplanmışdır. 
Bitki örtüyü. Dağlıq ölkələrdə bitki örtüyünün xarakteri yağıntıların miqdarı  və temperatur rejimi ilə 
müəyyən olunur. Bu amillər də bitki örtüyünün qurşaqlığını müəyyən edir. Müxtəlif yüksəkliklərdə  və 
yamaclarda biohidrotermik şəraitin dəyişməsi müxtəlif tip torpaqların formalaşmasına gətirib çıxarır. 
Genezisi. Dağlıq ölkələrdə torpaqəmələgəlmənin spesifik xüsusiyyətləri vardır. Bu dağ torpaqlarının 
yamaclarda yerləşməsi ilə əlaqədardır. Səth axınları sayəsində onlar yüksək kseromorfizmilə seçilirlər. Burada 
torpaqdaxili axınların və səth yuyulmalarının hesabına maddələrin yan axınları daha səciyyəvidir. Dağ torpaqlar 
üçün həmçinin torpaq örtüyünün təbii denudasiyası hesabına fasiləsinin təzələnməsi və onların  əsasən yuxa 
elüvial-delüvial çöküntülər üzərində inkişaf etməsi səciyyəvidir. 
Təsnifatı. Dağ torpaqlarının təsnifatı ilə bağlı iki nöqteyi-nəzər mövcuddur. Bitrinciyə görə, bütün dağ 
torpaqları düzən analoqlarından fərqli sərbəst torpaq tipi kimi götürülür. İkinci nöqteyi-nəzərə görə, sərbəst tip 
kimi düzənlikdə analoqu olmayan orijinal torpaqlar götürülür. Bu torpaqlara dağ-çəmən, dağ  çəmən-qara 
torpağabənzər və dağ çəmən-bozqır torpaqları aid edilir. Düzənlikdə analoqu olan qalan torpaqlara isə vahid tip 

 
358
kimi baxılır. 
Bundan başqa relyef şəraitinə, demək, istifadə imkanlarına görə dağ torpaqları 3 qrupa bölünür: 
dağ-yamac torpaqları, meylliyi 10
0
-dən yuxarı olan yamaclarda formalaşır, bu halda tipin adının əvvəlinə 
“dağ” sözü əlavə olunur (məsələn, dağ podzol torpağı və s.); 
dağlıq-düzən  torpaqları, dağlıq  ərazilərdə nisbətən hamarlanmış, meylliyi 10
0
-dən yuxarı olmayan 
sahələrdə formalaşmışdır və qismən kənd təsərrüfatında istifadə edilir (məsələn, dağlı-düzən yuyulmuş 
qaratorpaq); 
dağarası-düzənlik və dağ-vadi torpaqları düzənlik və meyilliyi 4-5
0
 yuxarı olmayan yamaclarda ( çay 
terraslarında, delüvial şleyflərdə  və s.) inkişaf etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün dağ torpaqları üçün 
düzən torpaqları ilə müqayisədə torpaq profilinin yuxalığı və daşlılıq səciyyəvidir. 
Aşağıda dağ vilayətlərinin orijinal torpaqlarının – dağ-çəmən və dağ  çəmən-bozqır torpaqların  ətraflı 
səciyyəsi verilir.