Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1
Şəkil 1. Müalicə-profilaktiki qidalanmanın əsaslandırılmasının müasir
Yüklə 1,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2) İnsanda həzmin struktur-funksional təşkili, həzmin növləri
İnsan çoxhüceyrəli mürəkkəb orqanizmdir. Onun qidalanması da mürəkkəb xarakter daşıyır. İnsan hər cür qida ilə qidalanan canlıdır. O, məməlilər sinfınin ən ali və şüurlu nümayəndəsi kimi qidalanma məqsədilə təbiətdən çox fəal və geniş surətdə istifadə edir, qida məhsullarının təbii və ya süni artırılmasında və onların yeni növlərinin aşkar edilməsind bilavasitə maraqlı olan varlıqdır. İnsanda digər onurğalılarda olduğu kimi, həzm funksiyasını yerinə yetirən xüsusi orqanlar sistemi formalaşmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu orqanlar sistemi insanda xeyli mürəkkəb şəkildə qurulmuşdur və bəzi morfoloji əlamət və xüsusiyyətlərinə görə heyvanlardakından fərqlənir. İnsanda, o cümlədən heyvanlarda əsas həzm prosesləri mədə-bağırsaq borusunda həyata keçir. Əslində bu həzm sistemi bir-birilə sıx anatomik və funksional əlaqədə olan bir neçə orqanlardan - ağız aparatı (dodaq, diş, dil, ağız boşluğuna açılan həzm vəziləri), qida borusu, mədə, nazik və yoğun bağırsaqlardan, mədə-bağırsaq kanalına açılan həzm vəzilərindən ibarətdir. Ağız boşluğuna düşən qida burada müəyyən qədər işləndikdən sonra mədə və bağırsaqlarda həzmə məruz qalır ki, buna mədə-bağırsaq həzmi və ya borudaxili həzm deyilir. 27 Həzm proseslərinin struktur və funksional təşkilinə gəldikdə qeyd etmək la- zımdır ki, insan orqanizmində bu bir neçə səviyyədə bərqərar olmuşdur. Fiziolo- giya elminin son nailiyyətləri göstərir ki, insan və heyvan orqanizmlərində üç səviyyəli həzm mexanizmi fəaliyyət göstərir. Onlardan ən aşağı, daha bəsiti, yalnız müəyyən hallarda fızioloji əhəmiyyət daşıyan həzm mexanizmi-hüceyrədaxili həzmdir. Bu, bütün hüceyrələrdə fəaliyyət göstərən bir mexanizmdir ki, onun əsas vəzifəsi hüceyrəyə müəyyən səbəblər üzündən hər hansı yad qida cisimciyi (bu zülal, mikrob, virus və başqa iri üzvi komponent ola bilər) düşdükdə və ya hüceyrə xaricdən zəruri qida maddələri almadıqda və ac qaldıqda, hüceyrədaxili mürəkkəb üzvi maddələri parçalamaqla qida maddələrinə olan məxsusi ehtiyacları ödəmək zərurəti yarandıqda, yaxud da hüceyrəni tamam məhv etmək lazım gəldikdə burada həzm proseslərini həyata keçirməkdir. Heyvan orqanizmlərində hüceyrədaxili həzm aparatı funksiyasını lizosomlar deyilən ultramikroskopik tək membran örtüklü xırda orqanoidlər yerinə yetirir. Bu membran qovuqcuqlarında hüceyrənin istənilən üzvi komponentini hidroliz edə bilən həzm fermentləri yerləşir. Lizosom daxilində həzm fermentləri passiv olduğu halda, lizosom partladıqda ondan azad olan həzm fermentləri çox aktiv və aqressiv olub, hüceyrədəki üzvi maddələrin - nuklein turşularının, zülalların, yağların, polisaxaridlərin, hətta iri orqanoid hissəciklərinin, son nəhayətdə isə hətta hüceyrənin özünün parçalanmasına səbəb olurlar. Hüceyrənin lizosomal aparatı orqanizm ac qaldığı müddətlərdə daxili maddələr hesabına qidalanmanı (endogen qidalanmanı) həyata keçirən əsaslı mexanizmlərdən biri hesab olunur. Lakin insanda əsas həzm, mədə-bağırsaq həzmidir. Bu həzmin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, qida reflektori və qeyri- reflektori olaraq həzm orqanlarının kanalları ilə tədricən hərəkət edir və onun üstünə həzm vəzilərindən olan həzm şirələri (bu şirələrin tərkibində müxtəlif həzm fermentləri var) ifraz olunur və o həzmə məruz qalır. Buna borudaxili həzm də deyilir. Bu proses zamanı həzm kanalında tam parçalanmamış zülallar, polisaxaridlər və ya yağ fraqmentləri qala bilər. Belə iri qida fraqmentlərinin tam parçalanması prosesləri bağırsaq borusu divarının daxili səthində fıksə olunmuş həzm fermentlərinin təsiri altında həyata keçir. Buna divaryanı həzm və ya 28 membran həzmi deyilir. Membran həzmi xüsusilə nazik bağırsaqların epitel qişasının əmələ gətirdiyi xovların səthində daha geniş surətdə həyata keçir. Həm borudaxili, həm də divaryanı həzm, qidanın parçalanması və sorulması proseslərinin effektivliyini fızioloji baxımdan xeyli artırır, qidanın faydalı komponentlərinin tam mənimsənilməsinə xidmət edir. Yüklə 1,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|