Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1

(evakuasiya) mərkəzi - mədedəki qida möhtəviyyatının onikibarmaq bağırsağa hissə-

---

 
37 
 
hissə  keçməsini  təmin  edir.  Qusma  mərkəzi  -  bu  müdafiə  xarakterli  reflektori  qida 
imtinalarını  həyata  keçirir.  Qusma  reaksiyası  mədəyə  yararsız  və  ya  zərərli 
maddələrin düşməsi və onların mədədən rədd edilməsi ilə əlaqədardır. Mədəaltı vəzi 
şirəsinin  ifrazı  mərkəzi  - qida onikibarmaq bağırsağını keçdikdə, pankreas şirəsinin 
ifrazını  tənzimləyir.  Öd  ifrazı  mərkəzi  -  onikibarmaq  bağırsağa  yağlı  qidanın 
düşməsi ilə əlaqədardır. Ödün buraya reflektori tökülməsini təmin edir. 
Həzm və qidalanma, aclıq və toxluq, susuzluq və s. bu kimi halların tənzimlən-
məsində ara beynin ən mühüm strukturlarından olan hipotalamus mühüm rol oynayır. 
Burada ali vegetativ funksiyaların (qidalanma, tənəffüs, ifrazat və s.) mərkəzləri yer-
ləşmişdir.  Aclıq  və  susuzluq  hisslərinin  və  bu  hisslər  ilə  bağlı  olan  emosional-moti-
vasion vəziyyətlərin yaranmasında hipotalamusun bəzi nüvələri xüsusi rol oynayır. Bu 
nüvələrin  pozulması  (zədələnməsi)  və  ya  qıcıqlandırılması  orqanizmin  qida  davranı-
şında  kəskin  dəyişikliklərə  səbəb  olur:  iştahanın  artması,  hədsiz  dərəcədə  və  uzun 
müddət ardıcıl qidalanma, orqanizmin piylənməsi və s. bu kimi hallar büruzə olur. Hi-
potalamusun  ventromedial  nüvələri  adlanan  sahənin  pozulması  zamanı  hiperfasiya, 
polidipsiya (hədsiz susuzlama, piyləmə) kimi proseslər sürətlənir. Onun lateral nüvə-
ləri  adlanan  sahənin  pozulması  afaziya  və  adipsiya  hallarına  (iştahdan  qalma,  sudan 
imtina etmə)  gətirib çıxarır, bu da  orqanizmin son  nəticədə  həddən ziyadə arıqlama-
sına  və  ölümünə  gətirib  çıxarır.  Hipotalamusun orta  və  yan  nüvələrində  "toxluq"  və 
"aclıq"  mərkəzlərinin yerləşdiyi təcrübi yolla sübut edilmişdir. Bu mərkəzlərin oyan-
ması qida axtarışı, qidanın mənimsənilməsi və həzmi ilə əlaqədar olan bir sıra vegeta-
tiv  və  hərəki  reflektori  reaksiyaları  işə  salır.  Adları  çəkilən  hipotolamik  mərkəzlər 
qanın tərkibində qida  maddələrinin səviyyəsinə həssasdırlar. Digər tərəfdən hipotala-
mus mədədən və digər həzm orqanlarından onurğa və orta beyin vasitəsilə, habelə di-
gər  resseptiv  yollarla  orqanizmin  qida  homeostazı  haqqında  siqnallar  alır.  Hipotala-
mus neyronları osmo, xemo  və digər tipli  reseptorlara  malikdir ki, orqanizmin daxili 
mühitinin kimyəvi tərkibində və fıziki vəziyyətində əmələ gələn dəyişikliklərə tezliklə 
reaksiya verir. 
Baş beyin yarımkürələrinin qabığı orqanizmin bütün daxili üzvlərinin, o cümlə-
dən həzm sistemi orqanlarının fəaliyyətini daim nəzarətdə saxlayır, onlara korreksiya-

---

 
38 
 
edici  siqnallar  göndərir,  vegetativ  və  somatik  reaksiyaların  şərti  reflektor  və  iradi 
tənzimləmə proseslərinə rəhbərlik edir.