Qishloq aholi

4.1.4.1-rasm. Ishlab chiqarish zonasi istiqomat zonasidan tashqarida
joylashgan: a) sut va baliqchilikka ixtisoslashgan agroindustrial
kompleks markazining bosh rejasi; b) posyolka rejali tuzilmasining
prinsipial sxemasi
180

---

4.1.4.2-rasm .Ishlab chiqarish zonasi istiqom at zonasi chegarasida 
joylashgan a) posyolka rejali tuzilm asining prinsipial sxemasi; b) 
"G orniy"qishIoq aholi punktining bosh rejasi (Qishloq xo'jalik 
instituti, O stona (Selinograd)sh.
4.1.4.3-rasm .Ishlab chiqarish zonasi istiqom at zonasining tuzilm asi 
ichida joylashgan: a) posyolka rejali tuzilm asining prinsipial 
modeli; b)xalq hunarm andchiligiga ixtisoslashgan agroindustrial 
kom pleksning bosh rejasi (M arX I).
181

---

1 - ishlab chiqarish zonasi;
2 - jam oat markazi;
3 - aholi istiqomat qiladigan zona
4.1.4.4-rasm. Qishloq aholi punktidagi ishlab chiqarish va aholi
istiqomat qiladigan zonalarining o‘zaro joylashuvining asosiy
sxemalari /SNIIEP grajdansel’stroy/.
Bir tomonlam a joylashuvda - ishlab chiqarish zonasi istiqomat 
zonasining bir tomonida joylashtiriladi.
182

---

Ikki tomonlama joylashuvda - ishlab chiqarish zonasi ikkita 
alohida joylashgan uchastkalardan iborat boMadi, ulam ing biri, 
aksariyat hollarda, chorvachilik kompleksi boMadi. Perimetr bo‘yicha 
joylashuvda ishlab chiqarish obyektlari ahoii istiqomat qilish zonasi 
atrofida joylashtiriladi.
T a k ro rla sb uchun savollar:
1. Ishlab chiqarish zonalarining istiqomat zonalariga nisbatan 
joylashuvining qanday variantlari mavjud?
2. Qaysi korxonalar va muassasalar istiqomat tuzilmasi ichida 
joylashtiriladi?
3 .Qaysi korxonalar va muassasalar istiqomat tuzilmasidan 
tashqarida joylashtiriladi?
4. Qaysi korxonalar va muassasalar istiqomat zonasi bilan yonma- 
yon joylashtiriladi?
5.Kom plekslar hududi, ishlab chiqarish zonasi va uning 
uchastkalari istiqomat zonasiga nisbatan qaynday joylashtirilishi 
mumkin?
6. Ishlab chiqarish zonasining istiqomat zonasiga nisbatan bir 
tomonlama joylashtirilishining mohiyati nimadan iborat?
7. Ishlab chiqarish zonasining istiqomat zonasiga nisbatan ikki 
tomonlama joylashtirilishining mohiyati nimadan iborat?
8. Ishlab chiqarish zonasining istiqomat zonasiga nisbatan 
burchakli joylashtirilishining mohiyati nimadan iborat?
9. Ishlab chiqarish zonasining istiqomat zonasiga nisbatan yonma- 
yon joylashtirilishining mohiyati nimadan iborat?
10. 
Ishlab chiqarish zonasining istiqomat zonasiga nisbatan 
qutbli joylashtirilishining mohiyati nimadan iborat?
11. 
Ishlab chiqarish zonasining istiqomat zonasiga nisbatan 
perimetrli joylashtirilishining mohiyati nimadan iborat?
4.2. Q ishloq aholi p u n k tla ri rejaviy tuzilm asining 
evolutsiyasi
O'zbekistondagi qishloq aholi punktlarining rejaviy tashkil 
qilinishi prinsiplari ko‘p asrlar mobaynida shakllanib kelgan. 
Quldorlik tizimi davrida mustahkamlangan, istehkom ko‘rinishidagi
183

---

qishloq posyolkalari, feodalizm davrida - mustahkamlangan qishloq 
aholi punktlari paydo boMgan. XIX asm ing ikkinich yarmida 
Turkiston oMkasi Rossiyaga q o ‘shib olinganidan keyin qishloqlam ing 
tuzilmasi ochiq, mudofaa devorlarisiz xarakterga ega boMgan. Tarixiy 
shakllangan qishloqlam ing aksariyat qismi yoMlar va irrigatsiya 
kanallari 
yoqasida 
shakllangan. 
U lam ing 
tuzilmasi 
tomorqa 
maydonlari boMgan turar-joy imoratlaridan iborat boMib, ular, asosan, 
qishloqdagi bosh machit atrofiga jam langan. Rejaviy tashkil etilish- 
ning asosiy jihatlari bugungi kungacha saqlanib qolgan boMsada, turli 
m intaqalardagi qishloqlar faqat o ‘zlariga xos xususiyatlarga egalar. 
Eski sug'orish hududlaridagi qishloq tuzilm asida ko'kalam zorlar va 
suv manbalari ustuvorligi yaqqol ko'zga tashlanadi (4.2.1-rasm). 
Im oratlar qurilishining m avze ko'rinishidagi, qator bo'ylab va erkin 
turlari shakllangan. Qishloqning rejaviy tuzilm asiga uy-joy fondining 
siyrakligi xos b o'lib, buni har bir turar-joy qoshidagi tomorqa 
maydonlarining katta o'lcham lari bilan izohlash mumkin.
T og' etaklaridagi qishloqlam ing rejalanishi manzarali bo'lib, 
ayrim hollarda im oratlam ing qurilishi joyning faol relyefi ta ’siri ostida 
bajariladi. Soy b o 'y lab qator qilib quriladigan va tog' etaklaridagi 
terrasalarda erkin tarzda quriladigan imoratlar bu mintaqa uchun xos 
jih at hisoblanadi (4.2.2-rasm , 4.2.3-rasm).
C h o 'l va sahro zonalarida dov-daraxtlar va suv tanqisligi mavjud 
bo'lgani sababli qishloq tuzilmasi ixcham ko'rinishga ega. Imoratlar 
qurilishi - mavze ko'rinishi yoki erkin usulda bajariladi (4.2.4-rasm).
Shakllangan qishloqlar rejalashtirilishi va qurilish usullarini 
istiqbolda ulam i q o 'lla sh nuqtayi nazarida o 'rganish davomida 
ulam ing salbiy va ijobiy tom onlarini ajratish mumkin. Ijobiy jih atlar 
sirasiga im oratlar ko'kalam zorlar ichiga joylashtiriIganini, mahalliy 
sharoitlarga yaxshi m oslanganligini, m ahalliy qurilishi m aterial- 
laridan foydalanish hisobiga o 'zig a xos milliy qiyofaga ega 
ekanligini, quyosh radiatsiyasidan himoya qilish vositalarining 
m avjudligini, hududni ko'kalam zorlashtirish va suv chiqarishning 
m ahalliy 
usullari 
m avjudligini 
kiritish 
mumkin. 
M uhandislik 
tarm oqlarining y o 'q lig i va uy-joy fondining siyrakligi esa asosiy 
salbiy jih atlar hisoblanadi.
Turkiston o'lkasidagi (hozirgi O 'zbekiston hududi ham o 'sh a 
davrlarda o 'lk a tarkibida edi) qishloqlar tuzilm asining tubdan 
o'zgartirilishi XX asm ing birinchi o 'n yilligida boshlangan. Qishloq
184

---

hayotining feodal-patriarxal shaklining o'zgarishi ham aynan shu 
davrga to 'g 'ri keladi. 1918 yilda «Turkiston o'lkasidagi sug'orish 
ishlarini bajarish va ularni tashkil qilish uchun SO million rubl ajratish 
to ‘g ‘risida»gi dekret qabul qilingan bo'lib, ushbu dekret Turkistondagi 
ishlab 
chiqarish 
kuchlarini 
rivojlantirishning 
dasturiy 
hujjati 
m aqom iga ega bo'ldi. Suv-yer islohoti qishloqlar hayotini o'zgartirib 
yubordi, dastlabki jam oa xo'jaliklari (kobcozlar) va davlat xo'jaliklari 
(sovxozlar) tashkil etila boshlandi. Masalan, 1924 yilda paxtachilikka 
ixtisoslashgan «Paxtaorol» sovxozi, 1927 yilda «Boyovut», 1939 yilda 
«Dalvarzin», «Malik» paxtachilik sovxozlari, «Udamik», «Zomin» 
g'allachilikka ixtisoslashgan sovxozlari tashkil etildi. Qishloq turar- 
jo y binolarining birinchi loyihalari aynan o'sha davrda tuzilgan. 
(4.2.5-rasm). O 'sha davrga qadar qishloqlarda mavjud bo'lm agan 
madaniy-maishiy xizmat ko'rsatish obyektlarining loyihalari ishlab 
chiqarildi va qurildi.
Dehqon xo'jaliklarini kollektivlashtirish davrida (1929-1941 
yillar) m ashina-traktor stansiyalari (M TS) tashkil qilindi, sovxozlar 
soni yildan-yilga ortib bordi. Bu davrda qishloq aholi punktlarini 
rejalashtirish bo'yicha loyiha ishlari yanada jadallashdi, chorvachilik 
fermalari, xo'jalik maydonlari va jam oat markazlari tashkil qilindi. 
Kolxoz va sovxoz posyolkalaridagi hududlarni turar-joy va ishlab 
chiqarish zonalariga ajratish boshlandi. XX asm ing 30-yiIlarida 
tashkil etilgan «Politotdel» kolxozining posyolkasi aynan shunday 
tuzilmaga ega (4.2.6-rasm). Egri-bugri va tor ko'chalam ing o 'm ig a 
obodonlashtirilgan ko'kalam zorlashtirilgan keng va to 'g 'ri ko'chalar, 
derazalari ko'chaga qaragan shinam turar-joy binolari paydo bo'ldi. 
1938-1939 yillarda «Agrotexnika», «Sotsializm» va «Qizil dehqon» 
sovxozlarining posyolkalari qurilishi ham umuman yangicha usulda 
amalga oshirildi. O 'sh a davrga kelib ishlab chiqarish va m a’muriy, 
turar-joy va madaniy-maishiy binolam ing yangi loyihalari ishlab 
chiqildi. Loyihalarda tabiiy-iqlimiy sharoitlar va mahalliy an’analarga 
moslashtirilgan qishloq posyolkalarini yaratishga qaratilgan qator 
tadbirlarni amalga oshirish ko'zda tutilgan edi (4.2.7-rasm). Posyolka 
m arkazlarida qishloq soveti, kolxoz pravleniyasi, klub, maktab, 
pochta, do'konlar va boshqa binolar barpo etildi. Bu yangi jam oat 
binolari qishloqning ijtimoiy hayotida, uning m e’moriy va tashqi 
qiyofasida muhim ahamiyatga ega edilar.

---

XX asm ing o'rtalariga kelib qishloq qurilishidagi hajm lar va 
sur’atlar sezilarli darajada ortdi. Nam unaviy loyihalam i ishlab 
chiqishga katta aham iyat qaratildi, standartlashtirishga bo'lgan 
intilishlar kuchaydi. Turar-joy binolarining shunday loyihalari paydo 
bo'ldiki, ularda m ualliflar xalq m e’morchiligi an'analarini hisobga 
olib va qo ‘Hagan holda qishloq uyining umuman yangi namunalarini 
yaratishga harakat qilgan edilar (4.2.10-rasm, 4.2.11 -rasm). Lekin, 
aynan o ‘sha davrda zam onaviy texnika va iqtisodiyot talablariga 
umuman jav o b berm aydigan estetik formalizm kabi uslub ham keng 
tarqalgan edi. Q ishloqning real imkoniyatlarini inobatga olmay turib, 
ba’zi arxitektorlar qishloq klub binosini dabdurustdan saroyga 
aylantirib q o 'y a r edilar («Sotsializm» kolxozidagi klub binosi, 
«Paxtaorol» kolxozidagi yozgi klub va boshqalar), (4.2.8-rasm).
50-yillam ing 
boshlarida 
0 ‘zbekistonda 
jam oa 
xo'jaliklari 
(kolxozlar)ni yiriklashtirish o'tkazilgan. Qishloq xo'jaligida texnika 
vositasida am alga oshiriladigan ishlab chiqarish hajmlari ortgani 
natijasida yuzaga kelgan yangi sharoitlar mayda xo'jaliklam i 
birlashtirib. yirik ishlab chiqarish birlashmalari - katta kolxoz va 
sovxozlam i tashkil qilishni taqozo etardi. Respublikada mavjud 6399 
jam oa xo'jaliklari (1949y.) o 'm ig a 1952 yilga kelib 2573 ta kolxoz 
qoldi. Bu jarayon davomida kolxozlar tasarrufidagi yer maydonlari- 
ning birlashtirishi bilan olib borildi, mayda yer uchastkalari butkul 
y o 'q qilindi, natijada qishloq xo'jalikdagi ishlab chiqarish kuchlaridan 
foydalanish samarasi oshdi. Biroq, mayda qishloqlarga oid joylashuv 
tuzilmasi k o 'p jih a tla r bo'yicha o'zgarm ay qoldi. Kolxozlar yirik- 
lashtirilishi, ishlab chiqarish va madaniy-maishiy, turar-joy qurilishi 
miqyoslari ortishi bilan bir qatorda yiriklashtirilgan xo'jaliklam ing 
markaziy posyolkalardagi ishlab chiqarish zonalari ham kengayib 
bordi.
1956 yilda M irzacho'Idagi millionlab gektar q o'riq yerlarni 
kompleks sug 'o rish va o'zlashtirish ishlari boshlandi. 23 ta yangi 
davlat qishloq x o 'jalik korxonalarini (sovxozlam i) tashkil etish 
rejalashtirildi. 1957 yilda «Farhod» sovxozi, 1959 yilda 5-sonli 
sovxoz, 1961-1963 yillarda esa 1-, 2-, 3-, 4 - , 6-, 7-, 17-, 26-sonli va 
boshqa ko'pgina davlat xo'jaliklari tashkil etildi. Sovxozlar k o 'p
bo'linm ali xo'jaliklar shaklida loyihalangan edi, ulam ing tuzilmasi 
o 'sh a davrda m avjud bo'lgan xo'jalik yuritishning q o 'l mehnati 
ulushining 
kattaligi 
va 
mexanizatsiyalashgan 
paxtachilikni
186

---

rivojlantirish an’analariga umuman mos kelmasligi bilan shartlangan 
tashkiliy shakllariga muvofiq edi. Sovxozlar har birining mustaqil 
qo‘rg‘oni boMgan 5-6 ta bo'linm alardan iborat boMib, turar-joy 
imoratlari asosan 1 qavatli qurilar edi. Har bir turar-joy binosi qoshida
0,15 gektar tom orqa maydoni ajratilib berilardi (5-sonli «Farhod» 
sovxozi va b.). Imoratlar qurilishining o ‘sha yillarga xos boMgan keng 
ko‘chali va mayda mavzeli to 'g 'ri to 'rt burchakli tuzilmasi (4.2.9a- 
rasm) posyolkalar qurilishiga sarflanadigan xarajatlar katta boMishini 
shartlab bergan edi. Sovxozlam ing ko'p boMinmali tuzilmasida aholini 
madaniy-maishiy 
xizmat 
ko‘rsatish 
bilan 
yetarli 
darajada 
ta’minlashning imkoniyati yo ‘q edi. MirzachoMdagi xo'jaliklam ing 
tashkiliy tuzilmasi o ‘zgartirilganidan so‘ng (1950-1964 yy.) ular 
boMinnialarsiz shaklga oMdilar. Sovxoz hududi (8-10 ming gektar yer 
maydonlari) 3-4 ta agrouchastkalarga boMib tashlandi. Har bir 
agrouchastka o 'z agroxo‘jalik markazlari va brigada shiyponlariga ega 
edi. Bitta sovxozda bitta markaziy posyolka tashkil qilingan edi. Uy- 
* 
jo y fondi zichligini oshirish va muhandislik infratuzilmasi sifatini
yaxshilashga 
qaratilgan 
chora-tadbirlar 
natijasida 
tomorqa 
uchastkalarining oMchamlari 0,02-0,04 gektargacha qisqardi. 2 qavatli 
imoratlar qurilishi boshlandi, ayrim xo‘jaliklarda tomorqa uchastkasi 
boMmagan turar-joy binolari paydo boMdi. 0 ‘sha davrda shahar va 
qishloq o ‘rtasidagi tafovutni yanada jadalroq bartaraf qilishga 
qaratilgan posyolok-mikrorayon g‘oyasi ustuvor edi. Natijada, o ‘ta 
yiriklashtirilgan posyolkalar (2-, 3- va 8-sovxoz qo‘rg‘onlarining 
birlashtirilishi, 1962y.), tomorqasiz uy-joylar qurilishi ulushining 
ortishi (11-sonli sovxoz, 1964 y.), respublikadagi qishloq aholisi 
an ’analari 
va turmush 
tarziga mos kelmaydigan 
va shahar 
arxitekturasiga xos uy-joy binolari va xonadonlar sonining keskin 
ko‘payishi kuzatildi (4.2.9b-rasm).
Eski sug'orish zonasida loyihalashtirilayotgan qishloq aholi 
punktlarida ham shunga o'xshash alomatlar paydo boMa boshladi. 
Bunday qishloqlarda aholi istiqomat qiladigan hududlar chekkasida 
qo'rg'onchasi bo'lgan uy-joy binolarini uchratish mumkin bo'lsada, 
markazga yaqinlashgan sari tomorqasiz seksiya tipidagi turar-joy 
binolari ko'proq qurila boshlandi (4.1.12-rasm). Posyolkaning 
markaziy qismi xiyobon shaklida loyihalashtirilib, hiyobonga qirish 
qismida jam oat binolari (odatda, klub), ichida esa sport zonasi, dam
187

---

olish maydonchalari joylashtirilardi (4.2.15-rasm ). Rejaviy uslublar 
to ‘g‘ri to ‘rtburchakli m avzelar qurilishi bilan cheklangan edi. O 'sha 
yillardagi rejaviy tuzilm alarda ko ‘chalam ing turli qismlari simmetrik 
tarzda qurilishi keng tarqalgan edi. (4.1.12-rasm, 4.2.13-rasm, 4.2.15- 
rasm).
Ishlab chiqarish zonasi qishloq xo 'jalik uchastkalari - mashina- 
traktor, om borxona, sut-tovar ferm asi, qurilish va boshqa uchastkalar 
jam lanm asi 
ko'rinishida 
loyihalashtirilgan 
(4.2.14-rasm). 
Bosh 
rejalardan k o'rinib turibdiki, ishlab chiqarish obyektlarini madaniy- 
m aishiy xizm at ko'rsatish obyektlari bilan kompozitsion nuqtayi 
nazarida bog'lashga aytarli e ’tibor qaratilmagan.
1965 yildan keyin O 'zbekistondagi qishloq aholi punktlarini qayta 
qurish ikkita asosiy yo'nalish bo'yicha am alga oshirilgan: mavjud 
qishloqlam i rekonstruksiya qilish va yangi posyolkalami qurish. Bu 
tadbirlar a w a ld an sug'orib kelingan hududlarda tarixiy qaror topgan 
qishloq joylashuvini tartibga solish va ch o 'l zonasidagi yerlami 
o'zlashtirish jarayonida yangi joylashuv tuzilm alarini tashkil qilish 
dasturining tashkiliy qismi sifatida am alga oshirilgan. Barcha ishlar 
m a’muriy rayonlam ing tuman miqyosida rejalashtirilishiga muvofiq 
olib borilgan. Bunda alohida hududlardagi tabiiy iqlim va milliy- 
maishiy sharoitlar bilan uzviy bog'Iiqlikda bo'lgan qishloq turmush 
tarzi va qishloq xo 'jalik faoliyatini yuritishning xususiyatlari hisobga 
olingan. Turar-joy qoshidagi shaxsiy tom orqa uchastkalaridagi 
cheklovlar (bu cheklovlar 1960-1964 yillarda amal qilgan) bekor 
qilinishi va tom orqalar o'lcham larining kattalashtirilishi hamda 
muhandislik tarm oqlarining nisbatan yuqori darajasi 
posyolkalar, 
yangi tipdagi turar-joy binolari va xonadonlam i loyihalashda yangi 
oqilona yechim lam i izlash zaruratini shartlab berdi.
XX asm ing 70-yiIlarida O 'zbekistonda eksperimental-namunaviy 
posyolkalam i loyihalash va qurilishi boshlandi. Har bir viloyatda 1-2 
ta, jam i 12 ta shunday eksperim ental-nam unaviy posyolkalar qurilishi 
rejalashtirildi. Loyiha tashkilotlariga yaqin yillar ichida madaniy- 
maishiy xizm at ko'rsatish, turar-joy va jam oat binolarining turlari, 
m e’moriy yechim lar, m uhandislik uskunalari va tarmoqlari hamda 
obodonlashtirish bo'yicha m avjud loyihalardan 10-15 yilga o'zib 
ketadigan loyihalar yaratish vazifasi yuklatildi. Respublika miqyosida 
amalga oshirilgan loyihalash-qurilish ishlari natijasida Surxondaryo
188

---

viloyatining 
«Leningrad» 
kolxozidagi 
posyolka, 
Samarqand 
viloyatining «Oktabr» kolxozidagi «Beshbola» va Qashqadaryo 
viloyatidagi XXII syezd kolxozining «Pachkamar» posyolkasi, 
Xorazm viloyatidagi Y.Oxunboboyev nomli kolxozidagi posyolka va 
boshqa aholi punktlari qurildi. Optimal tuzilmaviy yechimlami izlash 
barobarida turar-joy va jam oat binolarining m e’moriy sifatini 
yaxshilash borasida keng miqyosli ishlar olib borildi. Turar-joy va 
jam oat binolari bo'yicha eksperimental loyihalaming bir nechta 
namunaviy seriyalari ishlab chiqildi (4.2.16a-rasm, 4.2.16b-rasm, 
4.2.19-rasm, 
4.2.21-rasm). 
Yurar-joy laming 
ishlab 
chiqilgan 
namunaviy loyihalarida O'zbekistonning turli mintaqalaridagi iqlimiy 
sharoitlar hisobga olindi: »Termez» seriyasi - respublikaning janubiy 
hududlari uchun, «Yangiyer» seriyasi - janubiy va tog ‘ oldi hududlar 
uchun, shimoliy hududlar uchun maxsus loyihalar ishlab chiqildi. 
Lekin, ta’kidlash zarurki, qishloq xo'jalik ishlab chiqarish korxonalari 
bino va inshootlarining m e’moriy-rejali va hajmli-fazoviy tashkil 
etilishini yaxshilash bo'yicha ishlar yetarlicha keng qamrovga ega 
bo'lm adi.
Eksperimental-namunaviy va oddiy qishloq aholi punktlarini 
loyihalash va qurish jarayonida ijobiy tendensiyalar va kamchiliklar 
hamda xatolar aniqlandi. Kelgusida bo'lajak posyolkalami loyihalash 
va qurishda hisobga olish uchun ulami o'rganib, tahlil qilish 
maqsadga muvofiq hisoblanadi. Tarixiy qaror topgan qishloqlarga 
qaraganda bir qancha afzalliklarga ega zamonaviy aholi punktlari 
qishloq aholisi uchun mehnat, maishiy va dam olish uchun qulay 
sharoitlam i yetarli darajada taqdim eta olmayaptilar. Respublikadagi 
qishloq aholi punktlarini loyihalash amaliyotidagi zaif nuqtalardan biri 
sifatida 
ulam ing 
rejaviy 
tuzilmalari 
mahalliy 
tabiiy-iqlimiy 
sharoitlarga moslashmaganini e ’tiro f etish mumkin. T og' oldi 
hududlardagi relyefning faolligi, cho'l va sahro zonalardagi suv 
tanqisligi, sug'oriladigan hududlardagi yashil zonalarning ko'pligi 
mavjud bo'lgan sharoitlarda to 'g 'ri chiziqli m avzelar ko'rinishidagi 
rejalashtirish tizimi qo'llanilm oqda. Loyihachilar bunday holatni 
tabiiy om illar (tekislik relyefi, turar-joy binolarining yo'naltirilganligi, 
yechimni yengillashtiradigan vaziyatning yo'qligi), texnik (irrigatsiya 
tarm oqlarining to 'g 'ri chiziqli sxemalari) va funksional om illar bilan 
asoslab bermoqdalar. Chiziqli tizimni rad etish tendensiyasini
189

---

respublikaning ayrim posyolkalarida ko'rish mumkin. Misol tariqasida 
Samarqand viloyatining Jom boy tumanidagi «Beshbola» posyolkasini 
keltirish mumkin (4.2.17-rasm). Bu yerda m avzelam ing bir qismidagi 
ko'chalar egri chiziqli sxema asosida loyihalashtirilgan. M anzarali, 
badiiy jihatdan ko'rim li kom pozitsiyalar yaratishning bir qator usullari 
mavjud: ko‘chalam ing qisqa uchastkalarini tashkil qilish, boshi berk 
ko‘cha atrofida turar-joy binolari guruhini joylashtirish (4.2.17-rasm, 
4.2.20d-rasm ), m avze ichidagi m aydonlami ko‘kalamzor!ashtirish 
(4.2.20a-rasm , 4.2.20e-rasm).
Qaror topgan loyihalash am aliyotida ishlab chiqarish zonasi 
posyolkaning tarkibiy qismi sifatida uning fazoviy yechim ida deyarli 
ishtirok etm aydi. Natijada, u «istiqomat» zonasidan ajralgan holda 
tashkil etiladi (istiqom at va ishlab chiqarish zonalari o'rtasida o'zaro 
aniq fim ksional-rejaviy va fazoviy bog'lanishlar bog'lanishlar yo‘q 
boMib chiqadi). Ayrim hollarda ishlab chiqarish va istiqomat zonalari 
sanitariya zonasi bilan birlashtirilgan park bilan bog'lanadi, natijada 
ishlab 
chiqarish 
zonasi, jam oat 
markazi 
va 
parkni 
yagona 
kom pozitsion yadroga bog'lovchi 
ko'kalam zorlashtirilgan 
yirik 
massiv hosil bo'ladi.
Ishlab chiqarish zonasini posyolkaning rejali-fazoviy tuzilmasi 
tarkibiga kiritish usuli am aliy yechimlardan biri hisoblanib, buni 
Samarqand 
viloyati 
Ishtixon tumanidagi 
«Chakar» posyolkasi 
misolida 
k o'rish
mumkin 
(4.2.22d-rasm). 
Bu 
yerda 
o'zaro
perpendikular kom pozion o'q lard a joylashtirilgan jam oat markazi 
asosiy kom pozitsion yadro bo'lib xizmat qiladi. Bu o'qlarning biri 
m arkazlar tiz im i-ja m o a t markazi - kommunal markaz - ishlab chi­
qarish zonasi ichidan o 'tad i, ikkinchi o 'q esa jam oat markazini jam oa 
xo'jaligi pravleniyasining alohida joylashgan binolari bilan birlash- 
tiradi. «Uym out» posyolkasida istiqomat zonasi bilan bog'langan 
ishlab chiqarish-komm unal markazini yaratishga harakat qilingan. 
Ishlab chiqarish zonasining ichida xiyobon tashkil qilinib, basseyn va 
umumiy ovqatlanish bloki barpo etilgan (4.2.22e-rasm).
Aksariyat hollarda loyihachilar jam oat markazini joylashtirish 
m asalasiga to 'g 'ri yondoshadilar - markazning ustuvor holati va turar- 
jo y va ishlab chiqarish zonalarning asosiy bog'lanishlari aynan u 
tomonga yo'naltirilgani aniq ko'rsatiladi. Lekin, ayrim hollarda, 
jam oat markazi posyolkaning chekkasida, kirish yo'lidan uzoqda
190

---

joylashtirilgani tufayli uning ustuvor kompozitsion roli o'zgaradi. 
(4.2.20-rasm). Bir qator loyihaviy yechimlarda xizmat ko'rsatish 
obyektlarining tarqoq joylashtirilishi 
kuzatiladi. 
Misol 
uchun, 
«Pachkamar» jam oa xo'jaligidagi posyolkada jam oat markazi funksio­
nal guruhlarga bo'lib tashlangan. M a’m uriy-xo‘jalik muassasalari 
posyolokka kirish yaqinida joylashtirilgan, madaniy-maishiy xizmat 
ko'rsatish binolari markazda, ta ’lim-tarbiya muassasalari esa park 
zonasiga yaqin joyda tashkil qilingan. (4.2.22b-rasm). Bu usulni 
qo'llashda bir qator kamchiliklar aniqlandi: jam oat markazi qurilishida 
yagona ansambl ko'zga tashlanmaydi, uning mayda va tarqoq 
obyektlari ifodali chiqmagan. Nisbatan kattaroq bo'lgan «Beshbola» 
posyolkasida xizmat ko'rsatish muassasalarini bu kabi joylashtirilishi 
yuqorida sanab o'tilgan kamchiliklardan tashqari yana yetib olish 
radiusi ortishiga olib keldi.
TashZNIIEP instituti tomonidan o'tkazilgan tadqiqot natijalari 
shuni ko'rsatdiki, respublikaning ko'pgina qishloq aholi punktlarida 
qishloqlararo madaniy-maishiy xizmat ko'rsatish tizimining o'ziga 
xos xususiyatlari hisobga olinmas ekan. Xususan, «Beshbola» 
posyolkasida madaniy-maishiy xizmat ko'rsatish muassasalarining 
hisobi faqat shu posyolka uchun bajarilgan, yordamchi posyolka- 
lardagi aholining ehtiyojlari inobatga olinmagan.
Loyihalaming aksariyat qismi shakllanib bo'lgan yirik aholi 
punktlari uchun bajarilgani uchun mavjud uy-joy fondidan oqilona 
foydalanishga qaratilgan chora-tadbirlar doimo dolzarb bo'lib 
kelmoqda. Mavjud imoratlar qurilishi ekspertizasi dalolatnomalaridagi 
m ateriallar shuni ko'rsatayaptiki, mavjud qurilmalam ing katta qismi, 
ayrim hollarda esa barchasi bosqichma-bosqich buzib tashlanishi 
lozim ekan. Shu bilan birga, loyihachilar mavjud imoratlar majmua- 
sini rekonstruksiya qilish o 'm iga uni batamom buzib tashlashni taklif 
qilishi ham kuzatiladi, natijada tarixiy qaror topgan va o'ziga xos 
afzalliklarga 
ega 
bo'lgan 
ko'chalar 
tizimi 
yangi 
loyihaning 
kompozitsion jihatdan ifodasiz «bir chiziqli» tizim iga moslashtiriladi. 
Lekin, mavjud turar-joy muhitidan oqilona foydalanishning yorqin 
misollarini ham keltirish mumkin. Masalan, «Kamab» qishloq aholi 
punktida yangi turar-joy mavzelarini ko'chalam ing shakllanib bo'lgan 
tizim iga moslashtirib turib, mavjud turar-joy fondi butunligicha 
saqlanib qolgan.
191

---

Bir qator loyihalarda posyolkalaming funksional zonalanishini 
amalga oshirishda istiqomat hududi orqali o'tadigan tranzit qatnov 
saqlanib qolgan, natijada, funksional va sanitariya-gigiyenik k o 'rsat­
kichlar yom onlashdi. Qishloq aholi punktlarida yashash uchun qulay 
sharoitlami yaratish uchun tranzit y o 'llam i uning tashqarisiga olib 
chiqish zamr.
B a’zi loyihalarda posyolkalam ing m e’moriy-rejali tuzilmasini 
mahalliy 
tabiiy-iqlim iy 
sharoitlarga 
moslashtirishga 
urinishlar 
kuzatilgan. Misol uchun, «Leninizm»sovxozidagi posyolka tabiiy 
landshaft tarkibidagi rejali tuzilma ko'rinishida loyihalangan (4.2.20g- 
rasm). «Leningrad» posyolkasining tuzilmasi cho'l mintaqasi uchun 
xos bo'lgan jihatlarga ega - turar-joy guruhlari yopiq rejali tuzilmaga 
ega, ko'chalam ing qism lari rejada qayta bo'lib tashlangan, posyolka 
parki kom pozitsiyaning markazida joylashtirilgan va h.k. (4.2.22a- 
rasm). M irzacho'Idagi 14-son sovxoz posyolkasida ham xuddi 
shunday rejaviy tuzilm a tashkil etilgan (4.2.26-rasm).
Ayrim qishloq aholi punktlarida turar-joy zonasi ixcham turar- 
jo y
guruhlari 
shaklida 
tashkil 
etilgan. 
Bu 
guruhlar 
ko'kalam zorlashtirilgan uchastkalar atrofiga joylashtirilib, tuzilm a 
tashkil etuvchi funksiyalam i birlamchi m adaniy-m aishiy xizmat 
ko 'rsatish bloklari bajaradi. Loyiha m ualliflarining fikricha, bunday 
yechim m ahalliy aholining ilg 'o r an'analarining davom i sifatida 
qabul qilingan (4.2.25a-rasm , 4.2.25b-rasm , 4.2.26-rasm . 4.2.27- 
rasm ). Sahroning noqulay tabiiy-iqlim iy sharoitlari atrofida butun 
kom pozitsiya shakllanadigan katta yashil m assivlar tashkil qilinishini 
shartlab 
beradi 
(4.2.20b-rasm , 
4.2.20d-rasm , 
4.2.23d-rasm ). 
Bulvarlar, turar-joy hududlarining ko'kalam zorlashtirilishi va aholi 
punktlarining atrofida tashkil qilinuvchi shamoldan himoya qiluvchi 
daraxtzorlar m ahalliy sharoitlarga m oslashtirilgan rejali tuzilm aiar 
yaratilishida keng qo'llaniladi.
Shunday qilib, bugungi kunga kelib O 'zbekistonning qishloq 
joylarida tarixiv qaror topgan qishloqlar va yangi loyihalar asosida 
qurilgan qishloq aholi punktlari shakllangan bo'lib, bu posyol­
kalam ing rejali tuzilm alarini tashkil etishdagi ilg'or prinsip va 
g'oyalardan qishloqni o'zgartirish muammosini hal qilishda 
faol 
foydalanish zam r.
192

---

1.0'zbekiston ning tog" oldi hududlarida shakllangan qishloqlar 
tuzilmasining o ‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? Rejalashti- 
rishning qaysi usullari bunday qishloq aholi punktlari uchun xos 
hisoblanadi?
2 .0'zbek isto n ning cho‘l va sahro hududlarida shakllangan 
qishloqlar tuzilmasining o'ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 
Rejalashtirishning qaysi usullari bunday qishloq aholi punktlari uchun 
xos hisoblanadi?
3 .0 ‘zbekistondagi 
qishloq 
turar-joy 
binolarining 
birinchi 
loyihalari qaysi davrda ishlab chiqilgan?
4 .0'zbekistondagi 
qishloq 
aholi 
punktlarini 
rejalashtirish 
bo‘yicha birinchi loyihalar qaysi davrda ishlab chiqilgan, chorvachilik 
fermalari, xo‘jalik uchastkalari va jam oat markazlari, kolxoz va 
sovxozlam ing yangi loyihalarida turar-joy va ishlab chiqarish zonalari 
qachon birinchi marta loyihalashtirilgan?
5.M irzacho‘ldagi 
qo‘riq 
yerlami 
kompleks 
sug‘orish 
va 
o'zlashtirish davrida posyolkalaming turar-joy zonalarini tuzilmasini 
yaratishda qaysi rejalashtirish usuli qoMlanilgan?
6. Yangi sug‘oriladigan yerlarda (MirzachoMni o'zlashtirish 
davrida) 
posyolok-mikrorayonlami 
rejalashtirish 
g'oyasining 
mazmun-mohiyati nimalardan iborat b o ‘lgan?
7.1965 yildan boshlab 0 ‘zbekistondagi qishloq aholi punktlarini 
qayta qurish (avvaldan sug'orib kelingan hududlarda tarixiy qaror 
topgan qishioq joylashuvini tartibga solish va cho‘l zonasidagi 
yerlam i o ‘zlashtirish jarayonida yangi joylashuv tuzilmalarini tashkil 
qilish dasturining tashkiliy qismi sifatida) nimalardan iborat boMgan?
8 .0 ‘zbekistondagi eksperimental-namunaviy posyolkalami tash­
kil qilishda (XX asm ing 70-yillarida) qaysi maqsadlar ko‘zlangan? 
0 ‘sha davrda qurilgan eksperimental-namunaviy posyolkalarida 
qoMlanilgan rejalashtirish loyihalaridagi asosiy xususiyatlardan misol 
keltiring?
9. 
Qishloq aholi punktlarini loyihalash bo‘yicha qaror topgan 
amaliyotida shakllangan rejalashtirish usullarining asosiy xarakteris- 
tikalarini aytib bering.