Qishloq aholi

Takrolash uchun savollar:
1. Aholi punktlari rejali tuzilm asini shakllantirishga yondoshuv 
yaqin kelajakda qaysi istiqbolli daraja bilan belgilanadi?
2. Qishloqlararo infratuzilma komplekslari va obyektlarining roli 
ortib borayotgan va ulam ing aholi punktida rejaviy vositalar 
yordam ida joylashtirilishi tashqi aloqalam i ta’minlab berayotgan 
sharoitlarda qaysi param etrlar aholi punktlari rejali tuzilmasi 
rivojlanishidagi yo‘nalishlar uchun eng ahamiyatli hisoblanadi?
3. Qaysi m arkazlarda tashqi tumanlararo aloqalar salm og‘i 
k o'proq bo'ladi?
4. Qaysi m arkazlarda tashqi tumanlardan tashqari aloqalar 
salm og'i ko'proq bo'ladi?
5. Tashqi tumanlararo aloqalar va tashqi tumanlardan tashqari 
aloqalar qaysi sabablarga bog 'liq ravishda birlashtiriladi?
6. Aholining 
mayatniksimon 
migratsiyasi 
mavjud 
bo'lgan 
sharoitlarda joylashuvning qaysi m intaqalarida qishloqlararo transport 
infratuzilmasi obyektlari muhim ahamiyatga ega bo'ladi?
174

---

7. 
Aholi punktlari tuzilmasida agrar-sanoat korxonalari kompleksi 
va jam oat-transport tugunining joylashtirilishi qaysi talablar bilan 
shartlanadi? Qishloq aholi punkti rejalashtirishida transport tugunining 
markazga yaqin joylashtirilishi oqilona yechim hisoblanadimi?
4.1.3. Muhandislik-texnik ta’minoti
Muhandislik-texnik 
sharoitlarning 
ta'siri. 
Qishloq 
aholi 
punktlarining m e’moriy-rejali tuzilmasi shakllanishiga muhandislik- 
texnik sharoitlar, xususan, sug'oriladigan dehqonchilik texnologiya- 
larining o'ziga xos xususiyatlari, sizot suvlarining yuqori sathlari. 
tuproqning sho'rlanganligi, 
tuproqlaming cho'kuvchanligi 
kabi 
om illar sezilarli ta ’sir o'tkazadi.
Bu sharoitlarning ta’siri, ayniqsa. tekislikdagi sug'oriladigan 
m intaqalarda, shuningdek cho'l va yarim sahro hududlarda yaqqol 
seziladi. Sug'oriladigan dehqonchilik hududlarida, odatda, sug'orish 
kartalari, sug'orish kanallari va kollektor-drenaj tarm og'ining aniq 
geometrik tizimi tashkil qilinadi. Bu sharoitlarda aholi punktlarini 
qurish uchun ajratilgan maydonlar to 'g 'ri to'rtburchakli shaklga ega 
b o'lib, bu holat ko'pgina m e’moriy-rejali yechimlar geometrik 
shaklda bo'Iishini shartlab beradi. Yangi o'zlashtirilgan hududlarda 
o'tkazilgan tadqiqotlar (V.I.Nemirovskiy) shuni ko'rsatdiki, baland 
ko'tarm ali ochiq kollektorlar, 1,5-2,0 metr balandlikka ega temir- 
beton lotoklardan iborat kanallar, baland ko'tarm alarda qurilgan 
avtomobil yo'llari transport va piyoda qatnovini qiyinlashtirar ekan. 
Qiyaligi 0,003 metrdan kichik bo'lgan relyef tem ir beton lotoklar 
vositasida bajariladigan irrigatsiya masalalarini hal qilishda ham turli 
muammolar yuzaga keladi. Irrigatsiya bilan birga ko'chalar tarm og'i 
ham ko'tariladi. Bu esa, o 'z navbatida, ko'chalam ing tashqi 
ko'rinishini, uy-joylarga kirish yo'llarini, atmosfera yog'inlaridan 
hosil bo'ladigan suvlam i chiqarib tashlashni tashkil qilinishida sarf- 
xarajatlar ortishiga olib keladi.
Sizot suvlarining sathi tez ko'tarilishini oldini olish maqsadida 
amalga oshiriladigan drenaj lar qurilishi qo'riq yerlarda posyolkalami 
rejalashtirishga ta’sir ko'rsatuvchi eng muhim omillardan biri 
hisoblanadi. Drenlar joylashuvining 60 dan 300 metrgacha bo'lgan 
chastotasi, 
ulaming to 'g 'ri 
chiziqli 
shakli, qurish 
metodlari, 
joylashtirish chuqurligi - bulaming barchasi posyolka rejalashtirili-
175

---

shida va qurilishida, ayniqsa, mavzelami erkin joylashuvi chegara- 
larini belgilashda, imoratlaming uzluksiz qurilishida loyihachilarning 
imkoniyatlarini keskin cheklaydi. Bu m asalalam i yechish yo'llari 
quyidagicha: gidrogeologik sharoitlar im koniyat beruvchi joylarda 
vertikal drenajdan keng foydalanish, drenajlam i polietilen quvurlarini 
qo'llagan holda handaqsiz o'tkazish m etodlaridan keng foydalanish -
bu m etod drenajlam i ko‘cha tarm og'ida yoki katta bo'lm agan texnik 
yoMaklarda o'tkazish imkoniyatini beradi. Kombinatsiyalashgan 
drenajlar istiqbolli hisoblanadi, siyraklashgan gorizontal drenlarda 
vertikal quduq-kuchaytirgich o'm atiladi. 300-500 m li drenning siyrak 
to 'ri loyihachilar uchun hududdan erkinroq foydalanish imkoniyatini 
yaratib beradi.
Suv ta ’minoti quvurlari va kanalizatsiya tizim ini qurishda ham bir 
qator m uam m olar mavjud. C ho‘kuvchaniikning II toifasiga kimvchi 
tuproqlarda kanalizatsiya tarmoqlari katta uzilishlam i talab qiladi va, 
agar, turar-joy binolarida tarm oqlam ing bino chekkasidan chiquvchi 
joylari boMsa, u holda imoratlam ing yagona zich front ini yaratib 
bo ‘lmaydi.
Bugungi kunda qishloq aholi punktlarida kanallar, hovuzlar, 
faw o ralam in g
rivojlangan 
tizimlari 
loyihalanmoqda, 
bunday 
obyektlar aksariyat hollarda tuzilma yaratuvchi elem entlar vazifasini 
o'tam oqdalar (ular atrofida turar-joy va jam oat binolarining muayyan 
tizimlari jam lanm oqda, yashil zonalar tashkil qilinmoqda). Biroq, bir 
qator aholi punktlarida yilning katta qism ida ular qarovsiz qolib 
k e tm o q d a - suv havzalari va kanallar suvsiz qolayapti, ifloslanmoqda, 
ko‘kalam zorlashtirilishi lozim boMgan zonalardagi o ‘t-o ‘lanlar yozda 
qurib, taqir m aydonlarga aylanib qolmoqda.
Qishloq aholi punktlarida yangi rejali tuzilm a shakllanayotgan 
sharoitlarda sug ‘orishning umuman yangi usullarini yaratish talab 
qilinadi, bu usullar nafaqat qulay sharoitlar, balki yangi shaklla­
nayotgan tuzilm alarga har jihatdan mos boMishi talab etiladi. 
Sug'orishning yopiq tizimi (quvurlar bo'yicha) ana shunday 
usullardan biri bo'lib, respublikaning ko'pgina yaylov va ekin 
m aydonlarida qo'llanilib kelmoqda. 
Bu usuldan foydalanishda 
sug'orishning quyidagi turlari qo'llaniladi: yuza bo'ylab sug'orish, 
tuproq ostidan sug'orish va yom g'irlatib sug'orish.
Yuza b o 'v lab sug'orish usuli suvning uchastka bo'ylab bir tekisda 
taqsim lanishini, tuproqqa infiltratsiya qilinishini ta’minlaydi, natijada
176

---

suv o ‘simlikning ildiz tizimigacha yetib borib, uning yaxshi 
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko'rsatadi. Suv aholi punkti sug'orish 
tizimining hamma uchastkalariga egiluvchan quvurlar yordamida 
yetkazib beriladi, sug'orish jarayonining boshqaruvi avtomatik ochish- 
yopish moslamasi bilan amalga oshiriladi. Tizim konstruktiv jihatdan 
yer yuzasida tayanchlarga osilgan yoki yer ostiga yotqizilgan 
quvurlardan bajarilishi mumkin. Bu usul foydalanishdagi soddalik va 
kamxarjlik, turli vaziyatlarga moslashuvchanlik kabi bir qator 
afzalliklarga egadir. Shuning uchun aholi punktlarini sug'orishda 
aynan shu usuldan foydalanish tavsiya etiladi.
Tuproq ostidan sug'orish suvni 40-60 sm chuqurlikda yotqizilgan 
perforatsiyalangan (mayda-mayda teshiklarga ega) quvurlar orqali 
bevosita o'sim liklam ing ildiz tizimiga yetkazib berilishini ko'zda 
tutadi. Bunda maxsus qurilmalar hisobiga tuproqdagi ildiz rivojla- 
nadigan qatlamda optimal namlik rejimi avtomatik tarzda saqlanib 
turadi, natijada oddiy sug'orishda bo'lgani kabi qobiq hosil bo'lm ay- 
di, suvda eritilgan o 'g 'itlam i kiritish imkoniyati paydo bo'ladi.
Tuproq 
ostidan 
sug'orish 
usulining asosiy 
kam chiliklar- 
tizimning qimmatga tushishi va uning qurilishi murakkab ekanligidir. 
Texnik imkoniyatlaming ushbu bosqichida bu usul kam qo'llaniladi, 
lekin istiqbolda park zonalari, jam oat bog'lari, piyodalar yo'lkalari 
chekkasiga ekilgan chirmashuvchi o'sim liklam i sug'orishda keng 
foydalanishi mumkin.
Tomchilatib sug'orish tuproq ostidan sug'orishning varianti 
hisoblanadi, bunda suv o'sim liklam ing ildiz tizimlariga datchiklar 
yordamida belgilanadigan optimal dozalarda tomchilatib beriladi.-
Y om g'irlatib sug'orish usulida suv bosim ostida mayda yom g'ir 
tomchilari ko'rinishida purkaladi. Bu usul tuproqni, havoni va 
o'sim liklam i namlash uchun qo'llaniladi. Posyolkalami sug'orish 
uchun yom g'irlatib sug'orishning barcha turlaridan foydalanish 
mumkin: impulsli, mayda dispersli, statsionar yoki ko'chm a tarmoqlar 
vositasida yom g'irlatish va h.k. T a’kidlash zarurki, bu usul 
qo'llanilganida iqlimiy zonalar bo'yicha cheklanishlar belgilanmaydi. 
Suvni tejash va maksimal natijalarga erishish zamrati mavjudligini 
hisobga oladigan bo'lsak, bunday tizimni cho'l-sahro zonalarda 
qo'llash maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Yuqorida ko'rib chiqilgan sug'orishning zamonaviy usullari 
m e’moriy-fazoviy muhitni nafaqat gorizontal tekislikda, balki k o'p
177

---

sathli vertikal tekislikda ham boyitish uchun keng im koniyatlar yaratib 
beradilar. Ulam i turli k o‘rinishda ochiq suv havzalari bilan birga 
qoMlanilishi mikroiqlim yaratishda eng yaxshi samaralami beradi.
Aholi punktlarini rejalashtirishda yuqorida qayd etilgan om illar 
kompleksini hisobga olinishi qishloq aholisi yashashi uchun qulay 
sharoitlarni yaratishda yordam beradi.